فراز و فرود گوزن زرد ایرانی در جزیره اشک

اکنون ۴۳ سال از ورود نخسیتن دسته از گوزن‌های زرد ایرانی از «دشت‌ناز» ساری به جزیره «اشک» پارک ملی دریاچه ارومیه می‌گذرد و در طول این مدت این مهمانان گرانبها، دوران پرفراز و نشیبی را طی کرده و گاهی گله‌های آنان به ۳۰۰ راس و گاهی نیز به کمتر از ۵۵ راس رسیده است.

شرایط زیست گوزن زرد ایرانی در جزیره «اشک» ارومیه روزگاری دوران طلایی داشت به‌طوری که در آن دوران جمعیت گله افزایش چشمگیری پیدا کرد و حتی تعدادی از آنان پس از زنده‌گیری به مناطق دیگری از جمله کردستان، خوزستان و مازندران نیز منتقل شدند.

اما بخت برای همیشه با گوزن زرد ایرانی در جزیره «اشک» پارک ملی دریاچه ارومیه یار نبود و خشک شدن دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته مشکلاتی را برای ادامه حیات این پستاندار ایجاد کرد.

هرچند آب دریاچه ارومیه برای حیات وحش این جزیره قابل شرب نیست اما بحران کاهش آب آن که از ۲۵ سال پیش شروع شد و در ۱۰ سال گذشته این بحران به اوج خود رسید، باعث شد تا جنوب دریاچه چندین سال به طور کامل خشک شود و این امر به‌صورت غیرمستقیم بر زندگی گوزن زرد ایرانی تاثیر بگذارد.

طی سال‌های گذشته دشواری در دسترسی متخلفان به این جزیره و بسته بودن محیط باعث شد تا جمعیت این گونه رشد مناسبی در محیط جزایر داشته باشند اما خشک شدن دریاچه ارومیه، شرایط نامساعدی را برای زیست‌بوم این جزیره رقم زد و این شرایط نامساعد نیز آسیب‌هایی را به جمعیت گونه گیاهخوار وارد کرد.

معاون فنی اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی می‌گوید: گوزن زرد نیز همانند قوچ و میش جزیره کبودان، بومی جزیره «اشک» پارک ملی دریاچه ارومیه نیست بلکه طی سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۶۸ به تعداد ۶۵ راس از زیستگاه دشت ناز ساری در استان مازندران به این زیستگاه منتقل شد.

به گفته حجت جباری شباهت بالای جزیره «اشک» با شرایط زیستگاه اصلی این گونه و امنیت بالای منطقه به خصوص قبل از بروز بحران دریاچه ارومیه باعث شد تا نسل آن در جزیره اشک افزایش یابد به طوری که طی اواسط دهه ۸۰ تعداد آنان به بیش از ۳۰۰ راس رسید و این در حالی بود که تعدادی از گوزن‌های موجود در جزیره نیز زنده‌گیری و به سایر زیستگاه‌های مستعد کشور منتقل شدند.

 نتایج آخرین سرشماری انجام گرفته در سال ۱۳۹۸ نشان داد با وجود اقدمات انجام یافته، جمعیت این گونه در جزیره اشک به ۵۵ راس کاهش یافته استوی اضافه کرد: شرایط زیستگاهی جزیره اشک طی ۲ دهه گذشته از وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه بسیار متاثر شد و نتایج آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۸ نشان داد با وجود اقدمات متعدد، جمعیت این گونه به ۵۵ راس کاهش یافته است.

وی با اشاره به پیامدهای خشک شدن قسمت‌هایی از دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته، اظهار داشت: این خشکی پیامدهای فراوانی از جمله اتصال جزایر به همدیگر، اتصال جزایر به خشکی‌های اطراف دریاچه، کاهش قابل توجه دبی چشمه‌های آب شیرین در داخل جزایر، خروج حیات وحش از جزایر و  ورود گونه قوچ و میش جزیره کبودان به جزیره اشک به عنوان رقیب غذایی گوزن زرد را در پی داشت. 

جباری گفت: ورود گونه‌های گوشت‌خوار به داخل جزایر  همچون شغال، روباه و پلنگ، کاهش محسوس علوفه موردنیاز جهت تغذیه، خشک شدن بیش از ۵۰ درصد پوشش درختی جزایر، پدیدار شدن کانون‌های فعال ریزگرد در داخل و اطراف دریاچه از دیگر مشکلات زیست محیطی خشک شدن دریاچه ارومیه بوده است.

معاون فنی اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: بعضی از این مشکلات آثار بسیار تاثیرگذاری در کاهش جمعیت گوزن زرد جزیره اشک داشت که از جمله به تلف شدن تعداد کثیری از جمعیت گوزن زرد در سال ۱۳۹۱ به دلیل خروج از جزیره اشک و گرفتار شدن در اراضی باتلاقی داخل دریاچه و ورود گونه مهاجم شغال به جزیره که با توجه به قدرت تولید مثل بالا، شکار بسیار سهل گوزن و همچنین شب‌زی بودن، اثرات جبران ناپذیری در پی داشت.

وی اضافه کرد: علاوه بر این مشکلات زیست محیطی از سه سال پیش نیز ورود گوشتخوار جدید پلنگ به جزیره اشک بر کاهش جمعیت گوزن زرد در این جزیره موثر بوده است.

وی با اشاره به اقدامات اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی برای رفع بخشی از این مشکلات، افزود: انتقال هوایی آب برای حیات وحش، انتقال علوفه، احداث ۱۰ باب آب انبار جهت ذخیره آب شرب برای وحوش به ظرفیت ۵۰۰ متر مکعب، احداث آبشخور، احداث و نصب دکل و دوربین‌های حفاظتی، تهیه قایق‌های موتوری، حذف گونه‌های مهاجم در جزایر پارک ملی و جذب نیروی محیط‌بان از جمله این اقدامات است.  

معاون فنی اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: پارک ملی دریاچه ارومیه، همانند بسیاری از مناطق دیگر سازمان حفاظت محیط زیست کشور دارای وسعت زیادی است که حفاظت از این عرصه با بیش از ۵۲۰ کیلومتر مرز  ساحلی و به خصوص با توجه به بحران پیش آمده دارای مشکلات خاص خود است.

جباری افزود: اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان حضور بسیار فعالی در داخل و سواحل دریاچه داشته و همواره اداره پارک ملی با حضور نیروهای خود، حراست و مدیریت لازم را در حفاظت از این عرصه برعهده دارد.

وی اضافه کرد: این اداره‌کل برنامه‌های حفاظتی خود در پارک ملی را با حساسیت دنبال می‌کند و در صورت مشاهده هرگونه تخلف احتمالی با متخلفان طبق ضوابط و مقررات زیست محیطی برخورد و متخلفان را به مراجع قضایی معرفی خواهد کرد.

گوزن زرد ایرانی در فهرست سرخ قرار دارد

کارشناس طرح حفاظت از تالاب‌های ایران گفت: گوزن زرد ایرانی طبق فهرست ارایه شده از طرف اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت که به فهرست سرخ معروف است، در رده «EN» و در معرض خطر قرار دارد.

اسماعیل آهنگری افزود: تا نیم قرن پیش تصور می‌شد که نسل گوزن زرد در دنیا برای همیشه منقرض شده است اما حدود ۵۰ سال پیش چهار راس گوزن زرد در دز و کرخه مشاهده و برای تکثیر بهتر در مناطق مختلف ایران پراکنده شدند.

وی اضافه کرد: گوزن زرد ایرانی بزرگ‌تر از «شوکا» و کوچکتر از «مارال» یعنی ۲ گوزن دیگر بومی ایران است و خال‌های سفید روی پشت و پهلوهایش آن را از این ۲ نوع گوزن متمایز می‌کند؛ گوزن‌های نر شاخ‌های بلند و به نسبت پهنی دارد و در اواخر فصل زمستان شاخ‌ها می‌افتد و شاخ‌های جدید بلافاصله شروع به رشد می‌کند و در تابستان تکمیل می‌شود.

وی اظهار داشت: موی گوزن زرد در فصل تابستان کوتاه است؛ رنگ پشت و پهلوها در این فصل زرد متمایل به قرمز و زیر بدن و کفل‌ها و دم سفید است و در قسمت پشت و پهلوها خال‌های سفید مشخصی دارد که در زمستان موها بلندتر و به رنگ خاکستری با خال‌های نامشخص است.

وی گفت: گوزن زرد ایرانی کمی بزرگ‌تر از گوزن زرد اروپایی است و دارای طول سر و تنه میان ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر، دم ۱۶ تا ۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۸۵ تا ۱۱۰ سانتی‌متر است؛ این پستاندار وزنی برابر با ۵۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم دارد.

جزیره اشک دریاچه ارومیه مامن حیات وحش

رییس اداره حیات وحش اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: جزیره اشک دریاچه ارومیه اینک به پناهگاهی برای حیات وحش تبدیل شده و علاوه بر گوزن زرد ایرانی، ۴۰۰ راس قوچ و میش ارمنی، پلنگ ایرانی، روباه و شغال، پرندگانی مثل کرکس و عقاب و خزندگانی مثل مار افعی گرزه در آن زیست می‌کنند.

امید یوسفی افزود: جزیره اشک ارومیه در موقعیت جغرافیایی N۳۷۲۵۴۵ E۴۵۳۲۰۰ و در ۴۰ کیلومتری بندر «گلمانخانه» قرار دارد و وسعت آن معادل ۲ هزار و ۳۵۰ هکتار است. 

وی اضافه کرد: این جزیره یک چشمه آب شیرین دارد و یکی از جالب‌ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر از جمله فلامینگو و تنجه به حساب می‌آید؛ جزیره «اشک» از نظر پوشش گیاهی غنی‌تر از جزیره «کبودان» بوده و به سبب داشتن پوشش جنگلی آن شبیه مناطق زاگرس است.

وی با اشاره به اینک جزیره «اشک» بخشی از پارک ملی دریاچه ارومیه است، اظهار داشت: این پارک ملی با مساحت تقریبی ۵۷۰ هزار هکتار و با داشتن ۱۰۲ جزیره بزرگ و کوچک در شمال‌غربی کشور ایران یکی از مهم‌ترین مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان محیط زیست کشور است. 

یوسفی گفت: جزیره «اشک» در محدوده پارک ملی دریاچه ارومیه قرار دارد و ورود به آن نیازمند مجوز تردد از سازمان حفاظت محیط زیست است.

وی اضافه کرد: دریاچه ارومیه به عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی داخل کشور از سال ۱۳۴۶ تحت حفاظت قرار دارد و تعدادی از ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ این دریاچه به دلیل وسعت و پوشش گیاهی مناسب، دارای کیفیت زیستگاهی است.

رییس اداره حیات وحش اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: علاوه بر جزیره «اشک» جزایر «اسپیر» با ‌هزار و ۲۰۰ هکتار، «آرزو» با ۹۰۰ هکتار و «کبودان» با سه هزار و ۵۰۰ هکتار مساحت زیستگاه گونه‌هایی از حیات وحش است.

در حالی که نگرانی مسوولان محیط زیست آذربایجان‌غربی و دوستداران و علاقه‌مندان حیات وحش در زمینه کاهش چشمگیر گوزن‌های زرد ایرانی در جزیره «اشک» پارک ملی دریاچه ارومیه هر روز بیشتر می‌شود، در بررسی‌های کارشناسی مشخص شده که در حال حاضر با حضور بیش از ۴۰۰ راس قوچ و میش در این جزیره مشکل حاد کم آبی و کمبود علوفه گوزن‌ها را تهدید نمی‌کند بلکه بیشترین تهدید در حال حاضر مربوط به حضور گونه‌های مهاجم شغال و پلنگ است که در گذشته در جزیره «اشک» وجود نداشتند. 

نکته قابل توجه دیگر در مورد گوزن زرد ایرانی علاوه بر قرار داشتن در فهرست سرخ جهانی این است که برخی کشورهای منطقه درصدد هستند که نام گوزن زرد را به اسم خودشان ثبت کنند که این مهم توجه بیشتر مسوولان کشورمان به تداوم حیات این گونه را می‌طلبد.