مرتع به دشت‌های پر از گل و گیاه، تپه ها و کوه‌های سر سبز و علفزارها و بوته زارهای وسیع گفته می‌شود که حداقل در یک فصل سال (یا چند روز از سال) مورد چرای دام قرار گیرد، این عرصه‌ها بدون اینکه کسی در آن زحمتی کشیده باشد، سر سبز و خرم است و دامداران دام‌های خود را برای چرا به آنجا می برند.
تولید اکسیژن، جذب دی اکسید کربن، تلطیف هوا، تولید مواد خام معادن، گرده افشانی، تولید بذر، استمرار حیات، چرخه تولید آب، حفاظت از خاک، جلوگیری از بروز سیلاب، جلوگیری از ایجاد ریزگردها، ممانعت از آشفتگی‌های جوی، دفع مواد زائد، کنترل بیولوژیک آفات و بیماری‌ها، حفظ زیستگاه و پناهگاه حیات وحش، ذخیره ژنتیک و گیاهان دارویی، ارزش‌های زیباشناختی و فرهنگی، تفرجگاه‌ها، تولید علوفه و رونق زنبورداری ۱۷ سود و مزیت حاصل از مراتع است.
۸۴ میلیون هکتار از مساحت کشور را مراتع در برمی‌گیرد و در استان ۶ میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار مراتع وجود دارد که یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار آن مناطق مرتعی ییلاقی و ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از آن را مراتع قشلاقی به خود اختصاص داده است که در سال‌های گذشته حدود ۱۰ درصد از مراتع ییلاقی و حدود ۵ درصد از مناطق قشلاقی آسیب دیده اند که باید برای آنها طرح‌های احیا و بازیابی اجرا کرد.
۳۵ درصد از آن مرتع فقیر و یا خیلی فقیر است که از این مقدار، بالغ بر ۶۰۰ هزار هکتار نیازمند مراقبت و رسیدگی فراگیرتر، جلوگیری از ادامه چرای دام و اجرای طرح‌های بازیابی به منظور جلوگیری از تخریب بیشتر است، بیش از ۱۱ درصد از مراتع این منطقه با وضعیت خوب و ۵۴ درصد با شرایط متوسط روبروست.
بر اساس آمار و ارقام برای احیای هر هکتار مرتع حدود ۵۰۰ هزار تومان و برای هر هکتار بیابان بالغ بر ۶ میلیون تومان اعتبار نیاز است، مقایسه این اعداد با یکدیگر نشان می‌دهد که حتی از لحاظ اقتصادی هم حفظ مراتع پیش از تبدیل آنها به بیابان‌های بی آب و علف چقدر ضرورت دارد.
۴۱ هزار خانوار از مراتع استان اصفهان استفاده می‌کنند و زیر مجموعه آنها ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار واحد دامی وجود دارد. ۱۹ درصد از مراتع استان اصفهان برای عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرد و ۸۰ درصد از آن را دامداران روستایی مورد استفاده قرار می‌دهند و حدود یک درصد را دامداران درون کوچ استفاده می‌کنند.
در اصل پنجاهم قانون اساسی آمده است: "در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد."
به اعتقاد کارشناسان، استان اصفهان با توجه به برخورداری از منبع ارزشمند طبیعی مرتع، هنوز نتوانسته برای رشد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی منطقه بهره‌برداری کند.
آنان تاکید دارند که تا دیر نشده باید با تدوین طرح‌های علمی مشکلات و ضعف‌های فراروی این گنجینه‌های طبیعی را شناسایی و برای رفع آن راهکارهای اصولی ارایه شود تا هر سال شاهد تخریب و نابودی این عرصه‌ها نباشیم.
این کارشناسان گفتند آسیب‌های نظیر قطع درختان، حریق ، چرای مفرط، بوته کنی، خشکسالی، تصرف و ساخت و سازها از جمله چالشهایی هستند که نفس مراتع به بند آورده‌اند که باید برای رفع آنها تدابیری اندیشید.
ضرورت برنامه‌ریزی برای جلوگیری از چرای مفرط
در استان اصفهان ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار واحد دامی وجود دارد که به گفته معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان، حدود یک میلیون واحد آن مازاد به شمار می‌رود که باعث فشار و استفاده بیش از ظرفیت از مراتع این استان می شود و جبران و حل این موضوع به حمایت‌های مالی نیاز دارد تا دامداران به جای استفاده از مراتع به استفاده از علوفه به صورت دستی برای گله‌های خود ترغیب شوند.
عبدالرضا مهاجری در گفت و گو با ایرنا اظهارداشت: عشایر باید از اول خرداد تا آخر شهریور دام‌های خود را در مناطق ییلاقی مستقر کنند و شرایط پیش از این زمان غیر قانونی و تخلف به شمار می‌رود، همچنین مراتع قشلاقی باید از اول آذر تا آخر اسفند هر سال برای چرای دام مورد استفاده قرار گیرد و مغایرت با این زمان‌ها غیرقانونی است.
وی اضافه کرد: تولید علوفه در مزارع گران تمام می‌شود بنابراین چرای دام در مراتع که به صورت رایگان است برای گله داران صرفه اقتصادی دارد، بنابراین باید راهکارهایی به وجود آورد که بر اساس آن خود دامداران و عشایر برای چرای زود هنگام و بالاتر از ظرفیت و توان مرتع ممانعت کنند و باعث خرابی و تخریب منابع طبیعی و اراضی مرتعی استان نشوند.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خاطرنشان کرد: با بارش‌های به نسبت مناسب یکی دو سال اخیر وضعیت مراتع استان اصفهان در مقایسه با سال‌های گذشته به مراتب بهتر شده است و بهره برداری از آنها به طور رسمی از اول خرداد با حضور عشایر آغاز خواهد شد.
مهاجری با بیان اینکه مراتع استان اصفهان به مراتع ییلاقی و قشلاقی تقسیم‌بندی می‌شود خاطرنشان کرد: ۹ هزار و ۶۰۰ خانوار عشایری در استان اصفهان زندگی و از مراتع به عنوان محلی برای امرارمعاش استفاده می‌کنند، برخی دامداران درون کوچی شامل گله داران مناطق رهنان، مهاباد اردستان و خمینی‌شهر که مناطقی قشلاق خود را در کویرها انتخاب می‌کنند و برای ییلاق به فریدونشهر و بویین میاندشت در غرب استان می‌روند در کنار دامداران روستایی دیگر بهره برداران از مراتع استان را تشکیل می‌دهند.
وی میزان تولید علوفه استان در یک سال را ۶۱۷ هزار تُن و قیمت هر کیلوگرم آن را یک هزار و ۳۵۱ تومان اعلام کرد و افزود: در استان به ازای هر هکتار مرتع ییلاقی واقع در جنوب و غرب استان حدود ۲۵۰ کیلوگرم و به ازای هر هکتار مراتع قشلاقی در شمال و شرق استان ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم علوفه تولید می‌شود.
به گفته او امسال حدود ۱۰ درصد از عشایر استان با حضورزودهنگام در مناطق ییلاقی مراتع شهرستان سمیرم واقع در جنوب استان اصفهان باعث چرای زودهنگام شدند، اما ۹۰ درصد بصورت قانونمند زمان های مصوب را رعایت می‌کنند.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی تاکید کرد: گله داران بایستی با رعایت تمامی موازین و جانب انصاف برای حفظ این داشته‌های با ارزش الهی به ما کمک کنند، زیرا چرای غیر مجاز و مازاد ظرفیت و همچنین زودهنگام بر پیکره این مواهب خدادادی آسیب وارد می‌کند که دود آن در چشم همگان به ویژه خود بهره برداران خواهد رفت.
وی با تاکید بر تامین اعتبارات لازم برای حفاظت از مراتع و پایداری آنها خاطرنشان کرد: تیم‌های گشت و مراقبت در استان ضریب حفاظتی از مراتع را به حدود ۸۰ درصد رسانده‌اند و درصدد هستیم این رقم را در آینده پیش رو افزایش دهیم.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی، قرق مراتع، بذرپاشی گونه‌های گیاهی خشک و مرتعی، ذخیره نزولات آسمانی، تبدیل دیمزارها به علوفه کاری، احداث آبشخور، حفر چاه و مرمت چشمه را از جمله طرح‌هایی برای احیا و بازیابی مراتع برشمرد که اجرای کامل آنها مستلزم تخصیص اعتبارت کافی است.
مهاجری اضافه کرد: برای احیای هر هکتار مرتع دست کم ۵۰۰ هزار تومان نیاز داریم و امسال بر اساس اعتبارات مصوب، ۶ میلیارد تومان برای مراتع استان اصفهان اختصاص یافته است.
مراقب باشیم مراتع اصفهان به بیابان تبدیل نشود
وی ادامه داد: حفاظت از مراتع مزایای فراوانی به دنبال خواهد داشت زیرا مرتعی که تخریب شود پس از خشک شدن به شکل بیابان خواهد بود و ریزگردهای درون این بیابان نه تنها برای خود منابع طبیعی و ساکنان بومی بلکه برای و تمامی شهروندان منطقه مضر خواهد بود، چراکه سرعت انتشار ریزگردها بسیار بالا و شعاع چند هزار کیلومتری را شامل می‌شود، پس بی تفاوتی به حفاظت از مراتع در هر جای کشور، آسیب‌هایی برای تمامی استان‌ها خواهد داشت.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان با تاکید بر اینکه حفاظت از فرسایش خاک از جمله موارد با اهمیت کنونی در کشور و استان است، گفت: وجود مراتع ۷۰ درصد از احتمال وقوع سیلاب در مناطق جلوگیری می‌کند بنابراین باید دانست که مزایای این پهنه های طبیعی فراوان است.
وی با بیان اینکه چرای مفط دام، قطع درختان، بوته کنی و ایجاد حریق به مراتع آسیب می‌زند، اظهارداشت: جلوگیری از تمامی اقدامات نامبرده باید با اطلاع رسانی و آگاهی دادن به مردم صورت پذیرد تا همگان دریابند مراتع چه مزایای آشکار و پنهانی دارد.
مهاجری با تاکید بر اینکه حفظ منابع طبیعی بویژه مراتع را فقط نباید وظیفه دولت دید، افزود: خود بهره برداران و مردمی که به عنوان گردشگر و طبیعت‌گرد این مناطق می‌آیند باید به بهترین نحو ممکن از این داشته‌ها حفاظت کنند.
رسانه‌ها بیشتر بر جنگل‌ها معطوف شدند تا مراتع
به اعتقاد عضو هیات علمی و استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان هر چقدر مردم در مورد ارزش‌های مراتع بیشتر مطلع شوند بدون شک برای حفاظت از آن آگاهانه عمل خواهند کرد اما در سال های گذشته رسانه ها بیشتر روی جنگل ها معطوف و بر موضوع مراتع تا حدودی مغفول بوده‌اند.
مهدی بصیری در گفت و گو با ایرنا با اشاره به مشکلاتی که در مناطق ییلاقی و قشلاقی وجود دارد، تصریح کرد: ارائه نکات کاربردی به همگان برای حفظ و پایداری مراتع اهمیت دارد و در این ارتباط باید سعی کرد که کمتر از نیروی قهری و اجبار متوسل شد و مردم و بهره‌برداران را به سوی حفاظت آگاهانه و داوطلبانه سوق داد.
وی با اشاره به اینکه تولید علوفه با هدف دامداری و دامپروری تنها ۲۵ درصد از سود حاصل از مراتع را تشکیل می‌دهد و مزیت‌های این داشته‌ها به مراتب خیلی بیشتر است خاطرنشان کرد: مراتع محیطی برای وجود و بروز تنوع زیستی برای تلاقی و جهش ژنتیک در موضوعات جانورشناسی و گیاه شناسی امری بسیار مهم تلقی می‌شود از سوی دیگر مراتع محیطی برای زندگی و تولید مثل انواع جانوران، خزندگان و حشرات به شمار می‌روند.
به گفته او مراتع نقش ویژه‌ای در تامین منابع آبی دارند زیرا آب را وارد رودخانه‌ها، جویبارها، سدها و چشمه‌ها می‌کنند و در نهایت آب برای محیط زیست، آشامیدنی، بهداشت، کشاورزی و صنعت تامین می‌شود.
این پژوهشگر حوزه مرتع و آبخیزداری دانشگاه صنعتی اصفهان یکی از مشکلات ادارات منابع طبیعی و آبیخیزداری را کمبود نیروهای انسانی متخصص برشمرد و گفت: عدم ارائه مجوزهای قانونی برای استخدام سبب می‌شود که این نهادهای مهم و حیاتی نیروی کاری کافی نداشته باشند و با توجه به وسعت کار زیاد، با وجود عملکردهای خوب و مثبت، نتایج آنطور که باید و شاید محقق نمی‌شود.
وی اضافه کرد: تخصص و دلسوزی نیروی انسانی ادارات منابع طبیعی به ویژه در شهرستان‌هایی که مشرف به مراتع هستند بسیار اهمیت دارد زیرا این افراد با ارتباطاتی که با مردم محلی و بهره‌برداران و برقرار می‌کنند در راستای آموزش و آگاهی بخشی و در نهایت حفاظت از مراتع و احیای آن خواهند کشید.
بصیری با بیان اینکه کارشناسان این حوزه باید به مباحث مختلف مقوله‌های جامعه‌شناسی، روانشناسی، و گیاه و اقلیم شناسی به خوبی آشنا باشند، گفت: آنان باید با آموزش های مختلف به ساکنان بهره برداران بتوانند موضوعات علمی را به زبان ساده تر برای آنانی که بیشترین ارتباط را با مراجع دارند ارائه نمایند.
وی به ضرورت احیای مناطق زاگرسی استان اصفهان اشاره کرد و گفت: اکنون راه اندازی تشکل‌های مردمی برای حفاظت از مراتع در مناطق ییلاقی و قشلاقی بیش از گذشته احساس می‌شود در این ارتباط باید متخصصان و تحصیلکرده‌های مرتبط با منابع طبیعی و مراتع با ایجاد گروه‌های اجتماعی متشکل از مردم محلی و دوستداران محیط زیست برای پایداری منابع طبیعی و مراتع اقدام کنند.
جلوگیری از ورود زودهنگام دام به مراتع اقدامی سازنده
این استاد دانشگاه به طرح ممانعت از ورود زودهنگام دام به مراتع استان اصفهان که در سال‌های گذشته انجام شد اشاره کرد و افزود: این اقدام قدم مثبتی در راستای حفاظت از مراتع بود و در گام بعدی باید برای مازاد دامی که در مراتع استان اصفهان چرا می‌کنند راهکاری در نظر گرفت.
بصیری اظهارداشت: حمایت و پیشتیبانی از سوی مراجع ذیصلاح قانونی و نظارتی همچون دادگستری، دادستانی و نیروی انتظامی دیگر مورد مهمی است که در صورت بروز تخلف و اقدامات غیرقانونی، فعالیت نهادها و دستگاه‌های نامبرده امری اجتناب ناپذیر و لازم به شمار می‌رود.
استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: مراتع به ویژه در جوار شهرها و سدها بدلیل آسیب بیشتر در مقایسه با دیگر مراتع باید مورد توجه قرار گیرند.
وی با بیان اینکه شخم مراتع و چرای مفرط دام بیشترین ضربه را بر پیکره آنان وارد کرده است، گفت: برای جلوگیری از این زیان‌ها باید معیشت جایگزین برای بهره برداران را بعنوان موضوع حمایتی در نظر گرفت تا ضمن درآمدزایی و اشتغال زایی به حفظ مراتع کمک شود.
بصیری افزود: تشویق مرتعداران و بهره برداران از مراتع، به تولید گیاهان دارویی به جای تخریب می‌تواند راهکاری مناسب برای درآمدزایی این قشر باشد برای مثال در منطقه کلوسه واقع در شهرستان فریدونشهر در غرب استان اصفهان کشت کرفس به صورت فراگیر انجام شد و تابحال توانسته در زمینه درآمدزایی برای مردم آن مناطق و گله‌داران را فراهم کند.
حفاظت از مراتع بسترساز توسعه پایدار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان در گفت و گو با ایرنا اظهارداشت: منابع طبیعی زیربنای توسعه ملی در تمامی بخش‌هاست، هر اندازه بتوانیم برای حفاظت از ان بکوشیم بسترسازی برای کشاورزی و صنعت بهتر فراهم می‌شود.
محمد حسین شاملی افزود: بهبود صنایعی مانند دامپروری، کشت گیاهان دارویی و انواع زراعت ارتباط مستقیم با حفظ عرصه‌های طبیعی دارد و بدون نگهداری مناسب و توسعه این بخش، ارتقا در سایر حوزه ها مقدور نیست.
وی مشارکت و اطلاع رسانی از سوی ساکنان را در حفظ منابع طبیعی موثر خواند و خاطرنشان کرد: مردم بومی مناطق طبیعی در کنار نگهداری هرچه بهتر از اندوخته‌های طبیعی باید جلوگیری از تخریب را به مسافران و گردشگران گوشزد کنند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان، تقویت نقش‌آفرینی مردم در امر مراقبت از عرصه‌ها را نیازمند آموزش فراگیر و فرهنگ‌سازی دانست و تاکید کرد: بر همین اساس در سال جاری برای موضوع‌های نامبرده برنامه‌ها و فعالیت‌های بیشتری خواهیم داشت.
شاملی تاکید کرد: تامین نقدینگی، کمک هرچه بیشتر به تعاونی‌های مرتبط با منابع طبیعی و آبخیزداری، حفاظت و گسترش هرچه بهتر مراتع از جمله اقداماتی است که مستقیم و غیرمستقیم در تحقق رونق و جهش تولید موثر است و بطور جدی در سال جاری دنبال خواهد شد.
آگاه‌سازی و آموزش برای حفاظت حداکثری از مراتع
مدیرکل امور عشایر استان اصفهان در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه بهترین راهکار برای مشارکت بهره برداران در حفاظت از مراتع آموزش و آگاهی‌بخشی است، اظهارداشت: این امر سبب جلوگیری از چرای مفرط و بیش از ظرفیت و همچنین زودهنگام خواهد شد.
مختار اسفندیاری اضافه کرد: بیشتر جامعه عشایری با طرح‌های تدوینی برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی همسو هستند و برای حفاظت از عرصه‌ها همکاری می‌کنند.
وی ارایه راهکارهایی برای درآمدزایی این قشر را با اهمیت برشمرد و گفت: مباحثی چون ساخت صنایع دستی و توسعه گردشگری عشایری موارد پولساز برای این قشر است که باید گسترش پیدا کند.
مدیرکل امور عشایر گفت: عشایر استان اصفهان شامل ۲۷ هزار نفر عشایر ایل بختیاری در شهرهای بویین میاندشت، فریدن و چادگان واقع در غرب استان،۲۴ هزار نفر از ایل قشقایی در سمیرم، دهاقان و شهرضا در شمال استان و حدود پنج هزار نفر عشایر از طایفه عرب جرقویه در محمدآباد و نصرآباد در ناحیه شرقی اصفهان هستند.
صاحبنظران امر معتقدند مراتع به لحاظ از جمله اکولوژیکی، حفظ آب و خاک و محیط زیست در امر توسعه پایدار هر منطقه نقش مهمی دارند که ضروری است متولیان امر اعم کشوری و استانی به این عرصه‌های طبیعی در شرایط کنونی بیش از پیش توجه کنند که تحقق راهبردهای مهم این بخش، بدون فرهنگ‌سازی در منابع طبیعی و مشارکت مردم و به ویژه بهره‌برداران این عرصه امکانپذیر نخواهد بود.
نظر شما