جمهوری آذربایجان و نقش آن در تأمین انرژی اروپا

 جمهوری آذربایجان بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در شرایطی استقلال خود را به دست آورد که منابع نفتی می‌توانست تأثیر عمده‌ای در آبادانی و توسعه‌ این کشور داشته باشد. با اکتشاف منابع هیدروکربنی (نفت و گاز) در دریای خزر، آذربایجان چهره جدید ژئوپلیتیک به خود گرفت و در شرایط فعلی منابع نفتی این کشور مهم‌ترین عامل جغرافیایی در همکاری‌های آذربایجان با دیگر کشورهای منطقه و بازیگران عمده بین‌المللی به شمار می‌رود. اولین مرکز پالایش نفت آذربایجان در سال ۱۹۰۱ تأسیس شد. این جمهوری ۶٫۳ میلیارد بشکه ذخایر ثابت‌شده نفت و ۲۷ میلیارد بشکه، ذخایر احتمالی نفت دارد.

بخش انرژی به‌عنوان ستون اصلی اقتصاد جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود و حجم وسیعی از سرمایه‌های خارجی را به‌سوی خود جذب کرده است. مهم‌ترین میادین نفتی آذربایجان، «آذری»، «چراغ» و «گونشلی» هستند.

صنعت نفت و گاز آذربایجان؛ چالش‌ها و فرصت‌ها

تولید نفت آذربایجان، پس از کسب استقلال در سال ۱۹۹۱، حدود ۱۸۰ هزار بشکه در روز بود و مشکلات اقتصادی شدیدی در این کشور وجود داشت. فرسودگی بسیاری از تجهیزات ساخته‌شده صنعت نفت این کشور در دوران شوروی سابق، سرمایه‌گذاری در این بخش را با مشکل جدی همراه ساخت.

نبود امکانات و تجهیزات موردنیاز باعث شد که مقدار زیادی از گازهای موجود این کشور همراه نفت سوزانده شود. اما در سال‌های اخیر آذربایجان تلاش کرده است با گازسوز کردن نیروگاه‌های برق، سهم گاز طبیعی را در سبد مصرف انرژی خود بیشتر و از هدر رفتن گاز جلوگیری کند. 

تا قبل از بهره‌برداری از منابع نفتی روسیه در سیبری، آذربایجان با تولید روزانه حدود ۴۵۰ هزار بشکه از عمده‌ترین منابع تأمین نفت شوروی محسوب می‌شد و حتی در زمان جنگ دوم جهانی یکی از اهداف ارتش هیتلر دستیابی به این مناطق بود.

تحریم‌های مختلف آمریکا علیه روسیه و خطوط لوله انتقال گاز از این کشور به اتحادیه اروپا، موجب توجه بیشتر واردکنندگان انرژی اروپایی به سمت منابع گازی دریای خزر و خطوط انتقال گاز، از طریق آذربایجان ،ترکیه و یونان به‌وسیله خطوط «تاناپ» و «تاپ» شده است. خط لوله تاناپ با یک هزار و ۸۵۰ کیلومتر طول و ۵۶ اینچ قطر طولانی‌ترین و قطورترین خط لوله گاز بین‌المللی ترکیه، خاورمیانه و اروپا است. این خط لوله جمهوری آذربایجان را به دومین تأمین‌کننده گاز ترکیه تبدیل کرده است. نقش رو به رشد جمهوری آذربایجان در بازارهای انرژی منطقه‌ای و جهانی فرصتی برای این کشور است که بتواند نقش مهمی در امنیت انرژی اتحادیه اروپا به‌ویژه در کشورهای بالکان داشته باشد. در حال حاضر، برای اتحادیه اروپا یکی از بهترین گزینه‌ها واردات گاز طبیعی از جمهوری آذربایجان است.

آمریکا در تلاش است سهم خود از بازار گاز طبیعی مایع اتحادیه اروپا را افزایش دهد. اما قیمت گاز ایالات‌متحده در مقایسه با سایر تأمین‌کنندگان آن بیشتر است. افزایش تقاضا در اتحادیه اروپا به گاز طبیعی و ضرورت تنوع‌بخشی به منابع گازی خود، آذربایجان را بر آن داشته است تا در راستای روابط با سایر کشورها، توانمندی‌های انرژی خود را بیشتر توسعه دهد. باکو همچنین در زمینه استخراج منابع انرژی در کشورهایی مانند یونان و ترکیه سرمایه‌گذاری کرده است. تأکید جمهوری آذربایجان بیشتر روی صنعت گاز است، زیرا منابع هیدروکربن هم برای امنیت خود این کشور و هم برای امنیت اتحادیه اروپا ضروری است.

کارشناسان انرژی می‌گویند طی یک دهه گذشته، افزایش استفاده از گاز طبیعی، به‌جای زغال‌سنگ در بخش‌های مسکونی و صنعتی کشورهای اروپایی منجر به افزایش واردات گاز شده و وابستگی اتحادیه اروپا به گاز طبیعی در سال‌های اخیر را افزایش داده است. با تحقق پروژه انتقال گاز از دریای خزر به اروپا، جمهوری آذربایجان با حضور کامل شرکت‌های نفتی و گازی درزمینهٔ اکتشاف، توسعه، تولید و انتقال می‌تواند وضعیت فعلی بازار انرژی منطقه را به نفع خود تغییر دهد.

 طبق داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، تا سال ۲۰۴۰ جمهوری آذربایجان ۵۵ میلیارد مترمکعب  گاز در سال استخراج خواهد کرد.  این  موضوع می‌تواند اهمیت آذربایجان  را در صنعت انرژی  دو چندان کند.

جمهوری آذربایجان؛ توجه به صنعت نفت وگاز یا رهایی از اقتصاد تک‌محصولی

بعد از استقلال جمهوری آذربایجان تأکید حکومت در بخش اقتصادی بیشتر بر توسعه فعالیت‌های نفتی بوده است، اما این جمهوری با اجرای برنامه‌های خصوصی‌سازی و واگذاری زمین‌های زراعی و اختصاص یارانه سوخت به کشاورزان درصدد توسعه بخش کشاورزی نیز برآمده است.با توجه به وابستگی شدید اقتصاد آذربایجان به درآمدهای نفتی و گاز طبیعی، کارشناسان اقتصادی معتقدند اگر جمهوری آذربایجان در جهت توسعه اقتصاد غیرنفتی اقدامات مؤثری انجام ندهد، کاهش درآمدهای نفتی می‌تواند در آینده اقتصاد این کشور را با بحران مواجه کند. 

جمهوری آذربایجان به‌عنوان کشوری نفت‌خیز با کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی و بروز بحران‌های اقتصادی ناشی از شرایط جدید، رهایی از اقتصاد تک‌محصولی را نخستین اولویت اقتصادی خود اعلام کرده است. مسئولان جمهوری آذربایجان باوجود درآمدهای کلان از اجرای پروژه‌های نفت و گاز، پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی، به پیامدهای نامطلوب و خطرناک تکیه‌ بر اقتصاد تک‌محصولی، پس از بحران اخیر در بازارهای جهانی نفت پی بردند و اکنون به دنبال توسعه بخش‌های غیرنفتی هستند.

بعد از استقلال جمهوری آذربایجان، بیش از ۹۵ درصد درآمدهای این کشور را صادرات نفت و گاز تشکیل می‌دهد که نشان از حاکم بودن اقتصاد تک‌محصولی در این کشور دارد. بروز بحران در بازارهای جهانی نفت و کاهش شدید قیمت این فرآورده تأثیر منفی بر اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت و گاز و جمهوری آذربایجان داشت.

در اوایل استقلال اغلب واحدهای تولیدی این کشور به دلیل نبود ارتباط اقتصادی با کشورهای خارجی تعطیل بودند و صنعت نفت و گاز آن به علت نبود بودجه لازم در رکود کامل بسر می‌برد.وضعیت نابسامان اقتصاد جمهوری آذربایجان، مناقشه میان این کشور و ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ، که براثر آن بیش از یک‌میلیون آذربایجانی خانه و کاشانه خود را ترک کرده بودند نیز بر مشکلات این کشور افزوده و بیکاری به معضل عمده آن تبدیل‌شده بود.

مسئولان وقت جمهوری آذربایجان تنها راه نجات از این شرایط اقتصادی نامناسب را احیای صنعت نفت و گاز کشور تشخیص دادند. «حیدر علی‌اف»، رئیس‌جمهوری وقت آذربایجان در ماه سپتامبر سال ۱۹۹۴ میلادی نخستین قرارداد پس از استقلال ملی این کشور، با ۱۱ شرکت نفتی فراملی آمریکایی و اروپایی را برای توسعه سه میدان نفتی ' آذری، چراغ و گونشلی' در دریای خزر امضا کرد.

این قراردادهای نفتی که در جمهوری آذربایجان به ' قراردادهای قرن ' معروف است، صنعت نفت و گاز و به‌طورکلی اقتصاد باکو را احیا کرد و درعین‌حال موجب بروز اقتصاد تک‌محصولی و تکیه این کشور به درآمدهای حاصله از نفت و گاز شد. جمهوری آذربایجان همچنین در این مدت همراه با شرکای خارجی برای ایجاد زیرساخت‌های لازمِ  انتقال نفت و گاز به بازارهای جهانی اقدام کرده است.

دهه اول و دوم استقلال جمهوری آذربایجان با اقتصاد تک‌محصولی و اتکای این کشور به درآمدهای نفت و گاز همراه بود و  عدم توجه لازم به بخش‌های غیرنفتی مانند کشاورزی، تاثیر منفی بر اقتصاد این کشور گذاشت. کاهش درآمدهای نفتی جمهوری آذربایجان در چند سال اخیر تأثیر منفی بر بودجه عمومی این کشور و اجرای پروژه‌های اقتصادی، تجاری و بانک‌ها داشت و به تعطیلی تعدادی از آن‌ها انجامید. بروز این شرایط نامناسب دولت را وادار کرد تا حوزه‌های غیرنفتی و بخصوص بخش کشاورزی را مورد توجه قرار دهد.آذربایجان به عنوان یکی از کشورهای مهم تولید کننده نفت و گاز نقش مهمی در تامین انرژی اتحادیه اروپا دارد.