قالیچه دوروی ترکمن با آوازه‌ جهانی اما گرفتار مشکلات

طبیعت دویدوخ در شهرستان راز و جرگلان دیدن دارد؛  جایی که سبزی دشت های آن با آبی آسمان و سپیدی ابرها گره خورده و پاییز و زمستان آن نفس گیر است.

شاید زیبایی این دیار است که به دستان توانمند زنان قدرت داده تا نفیس‌ترین و منحصر به فردترین دستبافته‌های دنیا یعنی قالیچه های ابریشمی دورو را خلق کنند.

قالیچه هایی که بر هر روی آن نقشی از تاریخ و هنر راز و جرگلان بافته و ابریشم آن با دستان ظریف و سختی دیده زنان این دیار تافته شده است.

داستان دل و دار

دختران ترکمن پشت دار قالی نشسته اند و مشق عشق را بر دار قالی نقش می زنند.

پروانه دختر نوجوان که برای کمک به معیشت خانواده مدرسه را رها کرده،  با دستان ظریف قالیچه ابریشم می بافد اما،  چشم اندازش برای آینده از پشت تارهای قالی تاریک و مبهم است. او نقش پروانه را در چهار چوب فرش نقش می‌زند تا شاید یادی از پروانه هایی باشد که هر گز از پیله رها نمی شوند تا تارهای ابریشم این قالیچه دوروی منحصر به فرد را شکل دهند.

دختران و مادران دیار ابریشم و اسب، بانوان دویدوخی هنر بافت قالیچه دورو را از مادرانشان آموخته اند.

این بانوان که اکنون استاد کار شده اند ممکن است سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند اما انگشتان هنرمند آن ها آنقدر با دار و ابریشم آشناست که چشم بسته نقش دل بر تار و پود قالیچه های دورو می بافند و نام و آوازه قالیچه های این دیار را به اقصی نقاط عالم رسانده اند.

ابریشم مورد نیاز برای بافت قالیچه ها در این خطه تولید می شود اما چون کفاف بافندگان را نمی دهد مقدار قابل توجهی از  آن از مشهد خریداری می شود.

اگر چه دار قالی ترکمنی معمولا روی زمین پهن می شود، ولی در مورد این نوع به خصوص چون به صورت دورو بافته می شود، مثل دیگر مناطق ایران، به صورت عمودی برپا شده است.

 یکی از بافندگان قدیمی فرش دورو در مورد تهیه نخ و مراحل بافت می گوید: نخ های ابریشم را از مشهد می خرم و  سپس آن ها را با استفاده از رنگ های گیاهی رنگ می کنم.

این بانوانی که اکنون استاد کار شده اند ممکن است هیچ‌کدام مدرسه نرفته و سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند اما انگشتان هنرمند آن ها آنقدر با دار و ابریشم آشناست که چشم بسته نقش دل بر تار و پود قالیچه های دورو می بافندسیف الله مرادی به این نکته هم اشاره می کند که بیشتر از ۸۰ درصد رنگ هایش گیاهی است و از روناس، آب زرشک، پوست گردو و انار، پوست و برگ درخت توت و حنا  به دست می آید.

او می گوید: رنگ آمیزی، ترکیب رنگ ها و استفاده از آن ها رموز دارد که از پدران و مادرانمان می آموزیم و این رموز گاه نسل به نسل در قبایل ترکمن منتقل می شود و البته برخی بافندگان نیز راه خود را آسان و از رنگ های شیمیایی استفاده می کنند که کیفیت قالیچه را زیر سووال می برد.

به گفته این بافنده، هر قالیچه یک در ۱.۲۵ سانتیمتر حدود ۲ سال طول می کشد تا بافته شود زیرا هر رج (ردیف) که بافته می شود، بافنده باید به سمت دیگر دار رفته و ردیفی به موازات آن رج ببافد که البته هر روی قالیچه از نظر طرح و نقشه هم تفاوت دارد که کار را سخت می کند.

 دوروی میلیونی

قالیچه ها را بسیاری  از زنان و دختران ترکمن بدون نقشه و  فقط با آنچه در ذهنشان نقش می بندد، می بافند و اما برخی از بافندگان نیز با توجه به نقشه ای که سفارش شده  و طبق سلیقه سفارش دهندگان می بافند مشتریانی که ممکن است آسیایی باشند یا اروپایی و یا از همین نزدیکی ها از مشهد و تهران.

یکی از بافندگان مطرح دویدوخ که سالانه ده ها قالیچه دورو می بافد در مورد خرید نخ ابریشم و قیمت هایی که با شیوع کرونا روز به روز افزایش یافته است می گوید: اگرچه تهیه نخ ابریشم از خود جرگلان مقرون به صرفه است اما نخ تولیدی این بخش کفاف نیاز بافندگان را نمی کند و به همین دلیل بخش عمده را از مشهد وگلستان خریداری می کنیم.

باسط فروزش می افزاید: نخ ابریشم را کیلویی ۵۴۰ تا۵۹۰ هزار تومان خریداری می کنیم و یک قالیچه دورو یک متر در یک متر سی سانتیمتر در حدود ۱۰ کیلو نخ لازم است.

وی می گوید: برای چله قالیچه هم یک کیلو نخ اعلا لازم است که قیمت یک کیلوی آن ۸۹۰ تا ۹۰۰ هزار تومان است.

وی با اشاره به تحریم ها و کسادی بازار می گوید: این روزها تحریم ها که تشدیدی شد پیدا کردن نخ و داشتن نقدینگی مشکل شده است و فروشندگان نخ تمام پول نخ را یک جا مطالبه می کنند و به این شکل بیشتر سود تولید را دلالها می برند.

وی با تاکید بر این که بیشتر بافندگان دارهای قالی را خوابنده اند می افزاید: اکنون دیگر از تولید انبوه خبری نیست و هرکه قالی می بافد سفارش می گیرد و یا اجرتی می بافد.

وی که از بافندگان خوش نام و عضو شورای اسلامی روستای دویدوخ  نیز است می افزاید: هم اکنون۳۰  تا ۳۵ قالیچه که خود ما بافته ایم مانده و فروش نرفته است و این در حالی است که شغل اصلی من کشاورزی است اما افرادی که از این راه ارتزاق می کنند و ممر درآمد دیگری ندارند در مضیقه قرار گرفته اند و وضعیت نامناسب زندگی آن ها توجه بیشتری به این قشر را می طلبد.

وی با بیان این که در این روستا هزار بافنده قالیچه زندگی می کنند می افزاید گاه در برخی از منازل ۶ دار قالی نیز برپا می شود.

وی نبود تشکل و تعاونی تولیدی قالیچه دورو را از مشکلات بافندگان می داند و می گوید: واسطه هایی که از نیاز مردم استفاده می کنند سود مختصری به بافندگان می دهند و قالیچه ها را به قیمت اندک می خرند و تا ۴۰ هزار تومان می فروشند.

وی می گوید: استانداران و فرماندارها هر بار که تغییر می کنند سری به این روستا می زنند و وعده و وعید می دهند اما کاری برای مردم انجام نشده است.

وی می افزاید: مشکل ما بازار فروش است و  مردم این روستا نه دسترسی به بسترهایی مانند اینترنت دارند تا فروش مجازی داشته باشند و نه تحصیلات و سواد این کار را دارند.

فروزش تاکید می کند: تنها فردی که با دنیای مجازی در ارتباط است و با متنفذان رابطه دارد فقط برای یک شخص خاص در این روستا از طریق اینترنت بازار فروش پیدا می کند و انحصار فروش به خارجی ها را در دست گرفته است و توجهی به نیاز و وضعیت دیگر بافندگان ندارد.

وی خاطرنشان می کند: برخی خانواده ها آنقدر ضعیف هستند که برای تامین نان شب خود هم مانده اند اما حقشان خورده می شود و با وجود دلال هایی که در این روستا هستند چیزی از سود قالیچه دوروی ابریشمی به آن ها نمی رسد.

داستان فرش ترکمن

با نگاهی به تاریخ درمی یابیم که تاریخ دقیق آغاز روی آوردن ترکمن ها به بافت قالی و قالیچه بر کسی معلوم نیست؛ هرچند که الگوی کلی قالی های ترکمنی را می توان در مینیاتورهایی که از قرن هفتم برجای مانده است دید.

یک پژوهشگر اقوام در باره ورود ترکمن ها به خراسان شمالی می گوید: اوغوزها که منشا تیره های گوناگون ترکمن های امروزی را به آن ها نسبت می دهند، روزگاری در سرتاسر آسیای مرکزی، از دریاچه آرال در ترکستان و شمال غربی سرزمین مغول تا کرانه های شرقی دریاچه کاسپین(خزر) می زیستند.

ناصر رهنما می افزاید: زنان این قوم کوچ نشین و دامپرور به دلیل فراوانی پشم مرغوب دستبافته های گوناگونی می بافتند که از آن برای تزئین کف و دیواره چادرها و سکونت گاه های خانوادگی استفاده می کردند.

تنها فردی که با دنیای مجازی در ارتباط است و با متنفذان رابطه دارد فقط برای یک شخص خاص در این روستا از طریق اینترنت بازار فروش پیدا می کند و انحصار فروش به خارجی ها را در دست گرفته است و توجهی به نیاز و وضعیت دیگر بافندگان ندارد.
وی معتقد است که نقشه و طرح قالی و قالیچه های ترکمنی همگی از طبیعتی که طوایف ترکمن در آن می زیستند، گرفته شده است و می گوید: هر یک از ۵ طایفه اصلی ترکمن ها در طرح های بافته شده قالی و قالیچه و پشتی های خود از نمادهای مختص خودشان استفاده می کنند، نمادها و شکل هایی که در عین شباهت های فراوان، تفاوت های جزئی هم با هم دارند.

قالیچه‌هایی با شهرت جهانی

یک کارشناس فرش هم در این باره نیز می گوید: صنایع دستی و بافتنی های ترکمنی در سراسر دنیا معروف است و قاره ها را پیموده است زیرا این قالیچه مشتریانی از آمریکا، اروپا، آسیا و حتی استرالیا داشته و دارد.

جواد عبداللهی ادامه می دهد: ولی  بسیاری از طرح های ذهنی و سنتی که امروزه بافته می شود، مورد علاقه آن ها نیست و همین امر باعث شده است بیشتر بافته های ترکمنان خراسان شمالی مصرف داخلی داشته و به ندرت صادر شود.
    وی ادامه می دهد: در ایران هنوز کارشناسان فرش این طرح های ذهنی و سنتی زنان و مردان ترکمن را با بازارهای جهانی تطابق نداده اند و باتوجه به نوع سلیقه خریداران خارجی آن ها را بهبود نبخشیده اند.

بانوی مبدع قالیچه دوروی ابریشم

وی در مورد قالیچه های ابریشمیدوروی ترکمن یا همان فرش دویدوخ  می گوید: این فرش دو طرفه بافته می شود که هر طرف آن نقشی متفاوت دارد و کیفیت آن عالی است.

وی می افزاید: مبدع این فرش بانو آبادان‌گزل چی‌چی‌زاده است و این فرش را به نام خود نیز ثبت کرده است.

وی اظهار می دارد: ابداع کننده این فرش بی نظیر در روستای دویدوخ  منطقه جرگلان این هنر را به ۹ دختر و دو عروس خود یاد داده و در روستاهای گرکز، یکه سعود و تکله قوز شاگردان زیادی را تربیت کرده است.

مشتریان خارجی

به گفته بخشدار جرگلان شهرستان راز و جرگلان، این فرش مشتریانی از فرانسه، آلمان، ایتالیا، چین، ژاپن و سنگاپور  دارد و ویژگی های منحصر به فرد این دست بافته داری، آن ها را مجذوب خود کرده است.

پولاد نجاهی رونق بافت قالیچه دیدوخ را با ایجاد تنوع در رنگ و نقش این قالیچه همراه می داند و می گوید: باید به این قالیچه تنوع ببخشیم اقداماتی انجام دهیم که در کنار نقش و نگارهای سنتی از نقش های به روز تر و باب میل مردم نیز استفاده شود.

نجاهی معتقد است نقوش باید به روز شوند و از حالت بافت سنتی و نقش های قدیمی هم فاصله گرفت و از دیگر سو دسترسی راحت تری برای بافندگان به بازارها و مواد اولیه فراهم کرد.

وی می گوید: موانعی بر سر راه صادرات این قالیچه ها وجود دارد که باید برداشته شود و اقدامات حمایتی و مشوق های صادراتی نیز لازم است تا شاهد رونق تولید این قالیچه منحصر به فرد باشیم.

وی همچنین به در دسترس نبودن مواد اولیه این محصول اشاره می کند و می گوید:  از آنجایی که مواد اولیه فرش از مشهد تهیه می شود و مسیر دویدوخ به جاده اصلی هم بسیار نامناسب و طولانی است تهیه نخ ابریشم برای بافندگان مشکل است و گاه نیز ابریشمی که از مشهد خریداری می شود از چین وارد می شود و مرغوب نیست و داخل آن الیاف مصنوعی نیز قرار داده اند که همین امر موجب کاهش کیفیت این قالیچه های زیبا می شود.

ابداع کننده این فرش بی نظیر در روستای دویدوخ  منطقه جرگلان این هنر را به ۹ دختر و دو عروس خود یاد داده و در روستاهای گرکز، یکه سعود و تکله قوز شاگردان زیادی را تربیت کرده است. نجاهی با اشاره به همه گیری کرونا می گوید: این بیماری موجب شده تا رکودی که بر بازار این قالیچه  زیبا بود دو چندان شود و اکنون به ناچار باید برای رونق تولید از همه امکانات از جمله فضای مجازی کمک گرفت اما در این منطقه اینترنت معنا ندارد و آنتن دهی حتی تلفن همراه نیز ضعیف است.

وی می افزاید: برای این که این محصولات را به تولید انبوه برسانیم نیاز به بازاریابی داریم و لازمه این کار نیز داشتن پهنای باند اینترنت است این درحالی است که مردم این روستا کمتر از هر جای دیگر فضای مجازی آشنایی دارند و حتی اگر بخواهند هم به علت نبود زیرساخت های لازم نمی توانند به اینترنت دست یابند.

 امروزه بیش از پنج هزار بافنده فرش ترکمن در استان و اغلب در منطقه جرگلان فعالیت دارند؛ پنج هزارنفری که بیشتر آن ها را زنان و دختران تشکیل می دهند و بیش از هزار نفر از این بافندگان به بافت قالیچه دورو مشغولند و سالانه تا ۲هزار و ۵۰۰ متر قالیچه نیز تولید می کنند.

این بانوان و بافندگان برای کمک به اقتصاد خانواده و تامین هزینه های زندگی به کار طاقت فرسا و بدون تعطیلی قالی بافی مشغولند؛ اما به خاطر پایین بودن دستمزدها و فرصت طلبی بعضی از دلالان و واسطه ها تنها چیزی که نصیب آن ها می شود؛ دردهای استخوان و مفاصل و سرفه های بی وقفه ناشی از کار در کارگاه های غیربهداشتی و تاریک است.