قیمت بنزین و مسیری پرهزینه که اصلاح شد

حمل ونقل یکی از بخش‌های مهم اقتصادهای ملی به شمار می رود که به دلیل نقش زیربنایی، تأثیر فراوانی بر فرایند رشد اقتصادی کشورها دارد. این بخش در تمامی زمینه‌های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات نقش آفرین است و واسطه‌ای میان فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی و خدماتی در سطح ملی و بین المللی است. 

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «تصویر مصرف حامل‌های انرژی در بخش حمل ونقل» ضمن بررسی میزان مصرف فراورده‌های نفتی در بخش حمل ونقل تا نیمه نخست سال ۱۳۹۸(پیش از سهمیه‌بندی بنزین)، مبلغ یارانه پنهانی را که در آن دوره به این حوزه اختصاص می‌یافت را محاسبه کرد.

حوزه حمل ونقل بعد از بخش خانگی، عمومی و تجاری، در رتبه دوم مصرف انرژی قرار دارد و حدود یک چهارم (۲۴ درصد) مصرف کل انرژی را به خود اختصاص می‌دهد که شامل بنزین، نفت‌گاز (گازوئیل)، CNG و سوخت هوایی است.

طبق این بررسی، ایران بعد از کشور ونزوئلا، ارزانترین قیمت قیمت عرضه بنزین در دنیا را دارد، که البته با توجه به متوسط درآمد هر ایرانی، بنزین گرانتر از برخی کشورها به فروش می‌رسد. همین موضوع در عرصه بین المللی باعث قاچاق سوخت به عنوان یک چالش مهم شده‌است. قیمت متفاوت بنزین در ترکیه، عراق، امارات، پاکستان، افغانستان و دیگر کشورها انگیزه خوبی را برای قاچاق ایجاد می‌کند.

طبق آمار حدود ۶۱ درصد بنزین توسط خودروهای سواری، ۲۱ درصد توسط وانت ها، ۸ درصد توسط تاکسی ها، ۶ درصد توسط موتورسیکلت ها و ۴ درصد توسط کامیون و کامیونت ها مصرف می‌شود. همچنین حدود۶۰ درصد گازوئیل مصرفی کشور در بخش حمل ونقل (جاده ای دریایی و ریلی) استفاده می‌شود.

بررسی آمار عرضه بنزین نشان می‌دهد مصرف بنزین در کشور طی دو دهه اخیر بیش از دو برابر شده‌است. مقدار متوسط مصرف روزانه بنزین از حدود ۴۶ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۰ ،به حدود ۸۹.۱ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۷ رسید و اگر روند مصرف ماه‌های نخست سال ۱۳۹۸ ادامه می‌یافت تا پایان سال به ۱۰۰ میلیون لیتر در روز بالغ می‌شد. گفتنی است مصرف بنزین در کشورمان در دو مقطع سال ۱۳۸۶ (اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌بندی) و سال ۱۳۸۸ (به علت اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها) سیر نزولی پیدا کرد.

اگر جمعیت کشور حدود ۸۳ میلیون نفر باشد، به ازای هر ایرانی روزانه ۱/۱ لیتر بنزین در کشور مصرف می شود. این مقدار مصرف در مقایسه با کشورهای جهان رقم بالایی محسوب می‌شود. تنها حدود ۲۰ کشور در دنیا مصرف سرانه بالاتری نسبت به ایران دارند. مصرف سرانه بنزین در کشورهای اروپایی بین ۰.۵ تا ۱ لیتر در روز و در کشور همسایه ما ترکیه، حدود ۰.۱ لیتر در روز است که به طور قابل توجهی پایین‌تر از ایران است.

مهمترین دلایلی که مرکز پژوهش های مجلس در خصوص مصرف بالای بنزین در کشور عنوان می کند عبارتند از قیمت پائین سوخت، ضعف شبکه حمل و نقل عمومی، فرهنگ استفاده از خودروی شخصی، مصرف بالای سوخت به علت کیفیت پائین خودروها، بی‌توجهی به استفاده از CNG به عنوان سوخت جایگزین.

نفت‌گاز یا گازوئیل هم در بخش‌های مختلف اقتصادی مصرف می‌شود. عمده‌ترین مصرف‌کننده این فراورده نفتی بخش حمل ونقل عمومی است که حدود۶۰ درصد گازوئیل مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. از سال ۱۳۹۳ تا دوسال به علت اجرای طرح عرضه براساس پیمایش و کاهش تحویل نفتگاز به بخش نیروگاهی و صنایع (به جهت جایگزینی با گاز طبیعی) شاهد کاهش مصرف بودیم اما از سال ۱۳۹۵ روند سالیانه مصرف افزایشی شد. مصرف بخش حمل ونقل تابعی از کل مصرف است و همواره سهمی بین ۵۳ تا ۶۰ درصد از کل مصرف را داشته است.

گازوئیل یکی از ارزانترین سوخت های کشور است که عمدتاً در حمل ونقل عمومی بار و مسافر مصرف می شود و سالهاست که بحث فرسودگی ناوگان عمومی و نوسازی آن مطرح است، زیرا تأثیر بسزایی در مصرف سوخت دارد.  فرسودگی ناوگان به ویژه کامیون‌ها و بهره‌وری پائین از عوامل افزایش هزینه حمل ونقل در این حوزه نسبت به دیگر کشورهای جهان شده‌است.  

از سوی دیگر گاز طبیعی هم به‌عنوان یکی از سوخت‌های جایگزین بنزین و گازوئیل در دنیا مطرح بوده و مصرف آن به سرعت درحال توسعه است. با این حال در دوره‌هایی به دلایل گوناگون مصرف این سوخت در کشور با بی‌توجهی مردم و مسئولان مواجه شد.

مرکز پژوهش‌های مجلس پس از محاسبه میزان مصرف سوخت در کشور و با احتساب قیمت فوب خلیج فارس و نرخ آزاد دلار ، میزان یارانه پنهان اختصاص یافته برای عرضه سوخت جهت حمل و نقل را به صورت زیر برآورد کرد در سال ۱۳۹۴ حدود ۲.۲۳میلیارد دلار معادل ۷۷۰۰ میلیارد تومان یارانه پنهان در عرضه بنزین مستتر بود؛ در سال ۱۳۹۵ این رقم بیش از ۸ هزار میلیارد تومان، در سال ۱۳۹۶ بیش از ۱۱ هزار میلیارد تومان و در سال ۱۳۹۷ با شرایط به وجود آمده در کشور به ۱۱۷ هزار میلیارد تومان رسید. اگر مصرف بنزین در پایان سال ۱۳۹۸ به ۳۶.۵میلیارد لیتر (میانگین روزانه ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین) می‌رسید، رقم یارانه پنهان مربوط به آن ۱۳۲ هزار میلیارد تومان معادل ۱۲ میلیارد دلار برآورد می‌شد.

این گزارش سپس میزان یارانه اختصاص یافته به دیگر سوخت‌ها را نیز محاسبه کرد و نتیجه گرفت در کل یارانه غیرمستقیم در بخش حمل ونقل برای مصرف بنزین، گازوئیل، CNG و سوخت هوایی در سال۱۳۹۷ حدود ۲۱۴ هزار میلیارد تومان(معادل ۱۹.۴۵ میلیارد دلار) بود که در صورت ادامه همان روند این رقم در سال ۱۳۹۸ به حدود ۲۳۲ هزار میلیارد تومان یعنی برابر با ۲۱ میلیارد دلار بالغ می‌شد.