حقوق بشر اسلامی؛ نماد مقاومت امت اسلام در برابر ارزش‌های غربی

 حقوق بشر همواره از مقوله هایی به شمار می رود که در طول تاریخ کشورهای استعمارگر و صاحب قدرت از آن به عنوان حربه ای برای سلطه بر کشورهای دیگر بهره برده‌اند. به همین دلیل اعلامیه جهانی حقوق بشر از همان ابتدا با مخالفت دولت‌های اسلامی همراه شد. البته باید خاطر نشان کرد که حقوق بشر واژه‌ای عام است اما زمانی که پسوند اسلامی به دنبال آن می‌آید به گونه‌ای انحصاری متعلق به آن بخش از مردم جهان می‌شود که یا مسلمان هستند یا بر دین اسلام تاملی هر چند کوتاه دارند و معتقدند این اصول و حقوقی که در حقوق بشر جهانی گفته می شود به نحو کامل‌تر و بهتری در اسلام وجود دارد. بدین ترتیب باید گفت یکی از ارزشمندترین ویژگی های اعلامیه حقوق بشر اسلامی توجه به نکاتی است که در اعلامیه جهانی بدان توجه نشده یا به صورت سطحی و گذارا بدان ها اشاره شده و به نوعی به خاطر ملاحظات سیاسی در غرب مورد غفلت واقع شده‌اند.

 سازمان همکاری اسلامی در ۱۳۶۹ خورشیدی، اعلامیه اسلامی حقوق بشر را در سطح دولت‌های اسلامی به تصویب رساند. این سازمان در ۱۳۸۷ خورشیدی بنا به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران سالروز تصویب اعلامیه اسلامی حقوق بشر مصادف با ۱۴ مرداد، پنجم اوت را به عنوان «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» تصویب کرد و کشورهای اسلامی این روز را در تقویم ملی مناسبت های خود درج کردند تا بدین وسیله هر ساله توجه لازم نسبت به ابتکار کشورهای اسلامی در تدوین سندی در زمینه حقوق بشر و راهکارهای ارتقاء و اجرایی کردن این مفاهیم فراهم آید. بدین ترتیب دولت های عضو سازمان همکاری های اسلامی برای پاسداری از دین، جان و نسل بشر در مقابل بهره کشی و ظلم  و با تاکید بر آزادی اعلامیه ۲۵ ماده ای را به تصویب رساندند. بنابراین یکی از نقاط مورد اختلاف ۲ اندیشه غربی و اسلامی در موضوع حقوق بشر توجه به آزادی است. در تفکر غربی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بر آن تصریح دارد، توجه به آزادی و حقوق انسانی متناسب با گریز از اندیشه دینی صورت گرفته است و آزادی انسان را به صورت مطلق و رها دیده است. در صورتی که در حقوق جهانی اسلام برخورداری از آزادی مشروط به عدم اخلال در انجام تکالیف فردی و اجتماعی است. نکته قابل تامل اینکه برخی از حقوق انسانی که مربوط به حیات بشری است در اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد توجه قرار نگرفته اما در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است.

محتوی اعلامیه حقوق بشر اسلامی

از طرف کنفرانس اسلامی سه اعلامیه در ارتباط با حقوق بشر منتشر شده است: اعلامیه نخست با عنوان طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام در ۱۹۷۹ میلادی در مکه منتشر شده است. دیگری طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام که در ۱۹۸۱ میلادی در کنفرانس سران سازمان در طائف تصویب شد و سوم اعلامیه حقوق بشر اسلامی در اجلاسی که در ۲۱ ژوئیه تا ۵ اوت ۱۹۹۰ میلادی (۱۰ تا ۱۵ مرداد ۱۳۶۹) در قاهره برگزار شد و می توان آن را رسمی ترین اعلامیه حقوق بشر اسلامی دانست. این قطعنامه به تصویب وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی نیز رسید.(۱) محتوای این اعلامیه همانند محتوای اعلامیه جهانی، آزادی سیاسی و اجتماعی و بسیاری از آزادی‌های دیگر را از حقوق انسان‌ها می‌داند و دولت و اجتماع را در فراهم کردن محیط زندگی برای برخورداری از این حقوق مسوول می‌داند. در این اعلامیه همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر، بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تکیه شده و برخی از حقوق که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیامده، در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است؛ برای نمونه ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن یا حق مقابله با تجاوز به حیات انسان و نیز حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت‌های مربوط به جان و خانواده و ناموس و نیز اشاره به لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او. از طرفی غرب همواره کوشیده است تا با نادیده گرفتن فرهنگ دیگر ملل از جمله کشورهای مسلمان، ارزش های لیبرال سکولار حاکم برجامعه خود را در پوشش حقوق بشر بر جهان تحمیل کند و از این منظر، روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی، نماد مقاومت کشورهای اسلامی در برابر این زیاده خواهی و هژمونی فرهنگی و سیاسی غرب محسوب می شود.

بنابراین این روز را باید نماد مقاومت کشورهای اسلامی در برابر زیاده خواهی غرب دانست. در واقع شرایط حاکم بر عرصه بین‌المللی و ضرورت تقویت همکاری و هماهنگی فعال در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی به منظور دست‌یابی به ابزار و راهکارهای نشر، ارتقاء و حفظ تعالی و ارزش‌های اسلامی در حوزه حقوق بشر و همچنین به منظور حمایت و دفاع از تصویر واقعی اسلام و تشویق گفت وگو و تعامل میان مذاهب ایجاب می کند که این روز در تقویم کشورهای اسلامی آورده شود تا در آن روز فرصتی برای امت اسلامی فراهم شود که مسلمانان بتوانند در خلال آن، حقوق بشر در اسلام را به جامعه جهانی معرفی کنند.

اعلامیه حقوق بشر اسلامی در حقیقت تلاشی از طرف جامعه اسلامی برای ابراز هویت اسلامی خود در سطح بین‌المللی و بیان دیدگاه‌ها و نظرات این دین الهی در خصوص حقوق انسان‌ها است؛ چراکه با توجه به موقعیت حساس کنونی و وجود ظلم و ستم علیه ملل اسلامی، عدم نظارت سازمان‌های حقوق بشری سبب شده تا ملت‌های مسلمان مورد ظلم و ستم قرار بگیرند. همچنین جنگ و ترور، بمباران، تجاوز و تضییع حقوق اولیه انسانی از جمله ظلم‌هایی است که مسلمانان درگیر آن هستند که علت اصلی این میزان خشونت، ضعف حقوقی و نظارتی سازمان‌هایی محسوب می شود که شعار دفاع از حقوق بشر آن‌ها گوش جامعه جهانی را پر کرده است. بنابراین، امروز می بایست کشورهای عضو اعلامیه حقوق بشر اسلامی در جهت معرفی مفاد این اعلامیه و اعلام جهانی دین اسلام به جهانیان به عنوان تنها راه نجات‌بخش انسان‌ها اقدامی مفید و تأثیرگذار انجام دهند و با شعار «حقوق بشر اسلامی، کشتی نجات بشریت» در این عرصه گام بردارند.

نقش ادیان الهی در ارتقا حقوق بشر

همچنین باید خاطر نشان کرد، اسلام و کتاب آسمانی مسلمانان سهم ارزنده‌ای در راهنمایی انسان ها و توجه به حقوق بشر ایفا کرده است و اگر با دیدی کلی به اهداف حقوق بشر و تعلیمات دینی نگاه کنیم، خواهیم دید که ادیان الهی نقش بسیار مهمی در ارتقاء حقوق بشر داشته اند. بنابراین تردیدی نیست که مفاهیم عالیه انسانی مانند کرامت انسانی، آزادی، برابری و ... ریشه در تعالیم الهی دارد و دین کمک بسیاری بر پیشرفت حقوق بشر داشته است. از دیدگاه اسلام نگاه به حقوق بشر از منظر انسانی و الهی، نه تنها تحسین برانگیز، بلکه شگفت انگیزاست. خداوند در قران کریم به صراحت اعلام فرموده است: همه انسان های این کره خاکی را که از نسل آدم ابوالبشرند، کرامت ذاتی بخشیده است و خشکی و دریا را در اختیار همه آدمیان قرار داده تا رزقی پاکیزه از آن به کف آرند و خمیرمایه حیات خویش قرار دهند و همچنین انسان ها علاوه بر آن که به داشتن ویژگی های ذاتی مانند: روح الهی و عقل، مکرّم هستند می توانند به واسطه علم و ایمان و سایر کمالاتی که می توان در پرتو عقل و ایمان کسب کرد بر بسیاری از موجودات برتری و فضیلت حقیقی پیدا کنند.(۲) پس، انسان در اصل تکوین و ذات خویش به واسطه برخورداری از روح الهی و عقل که موهبتی الهی و امانتی است که تنها خاص انسان است، موجودی صاحب کرامت است و این کرامت عطیه ای الهی به شمار می رود که برای همه انسان های جهان از هر نژاد و رنگی به طور مساوی مفروض و مسلّم است و آنچه که انسان ها به واسطه راهنمایی انبیا و عقل تحصیل می کنند، فضایل ایمانی و مکارم انسانی و اخلاقی است و تنها این فضایل و مکارم است که می تواند موجب برتری افراد، گروه ها و جوامع بر یکدیگر شود، نتیجه منطقی این گزاره این است که هر گونه برتری طلبی بر پایه ملیت، نژاد، رنگ پوست، مال و ثروت و موقعیت های اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی، قومی و مانند آن ها ممنوع و منافی با کرامت ذاتی نوع بشر است. چنان که خدای آدمیان فرمود:ای انسان ها! همه شما مردان و زنان را از یک مرد و زن آفریدیم. آن گاه شما را به صورت اقوام و نژادهای گوناگون قرار دادیم، اما بدانید این ها موجب امتیاز و برتری شما بر یکدیگر نمی شود، بلکه گرامی ترین و بزرگوارترین شما در نزد خدا با تقواترین و پرهیزکارترین شما است.(۳) امام خمینی (ره) نیز با توجه به این آیه می فرمایند: اسلام این طور مرزهایی که [مرزهای نژادی] در سایر مسلک ها هست، ندارد. اسلام با صراحت می گوید که آنی که پیش خدا کرامت دارد، آدم متقی است.(۴)

 رابرت بریفالت مردم‌ شناس و تاریخ‌دان بنام انگلیسی، سده هشتم تا اواخر سده دوازدهم میلادی را به‌ عنوان دوران تمدن درخشان، فعال و پر از انرژی و سازندگی دنیای اسلام توصیف‌ می‌کند و آن را مقابله با دنیای غرب «غرق در بربریت» قرار می‌دهد. بریفالت معتقد است: آرمان‌های آزادی برای همه افراد بشر، برادری انسان‌ها، برابری انسان‌ها و دولت مبتنی بر شورا و آرای عمومی ـ آرمان‌هایی که الهام‌بخش انقلاب فرانسه و اعلامیه حقوق و راهنمای شکل‌گیری قانون اساسی آمریکا بود و مبارزات استقلال‌طلبانه را در کشورهای آمریکای لاتین برانگیخت ـ ابداعات غرب نبوده است. منشأ و منبع این آرمان‌ها در قرآن کریم است. این آرمان‌ها عمدتاّ همان‌هایی است که روشنفکران اروپایی قرون وسطا، طی چندین سده، از طریق کانال‌های مختلفی، چون مسلمانان اسپانیا و سیسیل و جنگ‌های صلیبی، از اسلام گرفته بودند."

خیرالله پروین عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بر این باور است که دستورات خداوند منابع اصلی حقوق بشر اسلامی است و می گوید: آنچه که موجب تفاوت در بحث حقوق بشر اسلامی و حقوق بین‌الملل است، تفاوت در مبنا و منابع است یعنی مبنا و منابع حقوق بشر غربی، افکار، ایده‌ها و اندیشه‌ها اشخاص و به تعبیری امیال و آرزوهای آنها است و درحالی که در اسلام مبنا اراده خداوند است و سایر اراده‌ها در طول اراده خداوند قرار دارند و منبع حقوق بشر اسلامی نیز، وحی و دستورات خداوند است که در قرآن آمده است. از نظر اسلام حقوق بشر از طرف خداوند به انسان اعطا شده است چنان‌که در قرآن می‌فرماید: ما به بنی‌آدم کرامت بخشیدیم که در اینجا کرامت اعطایی است و فارغ از نژاد، رنگ و قبیله، کرامت ذاتی به انسان اعطا کرده است. به دنبال این آیه آمده است «انسان را بر زمین و آسمان و دریا حاکم کردیم و این عزتی است که به انسان دادیم و درجایی دیگر می‌فرماید: ما انسان را خلیفه و جانشین خود قرار دادیم و سایر ملائک و فرشتگان باید به انسان سجده کنند» و از اینجا روشن می‌شود که مبنا و منابع حقوق بشر در اسلام با نظام بین‌المللی متفاوت است. در نظام بین المللی عقیده بر این است که این حقوق برخاسته از حقوق طبیعی و ذات انسان است که همراه انسان بوده و دولت‌ها آن را کشف کرده‌اند و در نگاهی دیگر حقوق بشر، حقوقی تسلیمی است که دولت‌ها آن را وضع کرده‌اند و خودشان ضامن اجرای آن هستند. همچنین اعلامیه جهانی حقوق بشر با نادیده گرفتن ابعاد معنوی و پرداختن صرف به جنبه‌های مادی و طبیعی حیات بشری همواره در تلاش است با نادیده گرفتن فرهنگ سایر ملل از جمله کشورهای مسلمان، ارزش‌های لیبرال- سکولار حاکم بر جامعه خود را در پوشش حقوق بشر بر جهان تحمیل کند. با وجود تفاوت مبنا و منابع ممکن است، اشتراکاتی میان حقوق بشر اسلامی و بین‌المللی وجود داشته باشد که قابل انکار نیست.(۵)

بیانیه مجمع جهانی صلح اسلامی

به مناسبت سالروز نامگذاری حقوق بشر و کرامت انسانی، مجمع جهانی صلح اسلامی در بیانیه‌ای چنین می آورد: ارزش‌های اخلاقی و حمایت از کرامت انسانی در فرهنگ و سنت دینی ریشه‌ای عمیق دارد؛ چنان که کوشش پیامبران و پیشوایان دینی برای دفاع از حقوق اساسی و کرامت انسان‌ها بوده و ادیان الهی این حقوق را ناشی از اراده الهی و لازمه کرامت انسانی می‌دانند. اسلام حقوق بشر و کرامت انسان را ملازم هم می‌داند؛ زیرا در اندیشه اسلامی، انسان جانشین خداوند در زمین بوده و سزاوار تکریم است. این مجمع تأکید می‌کند، خداوند فرزندان آدم را به ما هو انسان گرامی داشته است و این امر به وضوح در آیه ۷۰ سوره اسرا این چنین آمده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ…».مجمع جهانی صلح اسلامی بر این باور است که در روند بین المللی تدوین هنجارهای جهانی حقوق بشر و نظارت بر رعایت آنها، دولت‌های اسلامی نگرانی‌های جدی دارند و بر این باورند در حق مسلمانان در مناطق مختلف و مقاطع تاریخی گوناگون ظلم‌های گسترده روا داشته شده است. این مجمع ضمن محکوم کردن نقض حقوق مسلمانان در فلسطین، لبنان، سوریه، عراق، یمن، نیجریه، افغانستان، آمریکا و دیگر نقاط جهان بر ضرورت توجه به آموزه‌های اسلام در برقراری حقوق بشر و حفظ کرامت انسانی تأکید می‌کند و ضمن توجه سازمان‌های اسلامی مدافع حقوق بشر به کاهش اختلافات، مسلمانان را به وحدت بیشتر فرا می‌خواند.

این مجمع از کشورهای مسلمان و سازمان‌های اسلامی همچون سازمان کنفرانس اسلامی می‌خواهد هر ساله برنامه‌ها و اقدامات اساسی را به منظور بزرگداشت این روز برگزار کنند و آن را فرصتی مغتنم برای اتخاذ اقدامات جدی و نجات حقوق بشر از میراث تلخ گذشته توسط استعمارگران بدانند و گفتمان حقوق بشری را با تأکید بر کرامت انسانی در عرصه‌های تعامل، همکاری و آموزش ارتقا بخشند.

منابع

۱- حسین مهرپور، نظام بین المللی حقوق بشر، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۳، ص ۳۴۶

۲- سوره اسرا

۳- سوره  حجرات آیه  ۴۹

۴- صحیفه امام، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، ج ۱۰، ص ۲۹۱ 

۵- داوود فیرحی، اسلام و حقوق بشر؛ گزارشی نشانه شناختی، مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید، مجموعه مقالات، بی تا، ص۴۳۲