نیهیلیسمِ معنایی، از مواضع پُرمناقشه هستی‌شناختی ویلارد ون اورمن کواین (۱۹۰۸ تا ۲۰۰۰) (Willard Van Orman Quine)، منطق‌دان و فیلسوف تحلیلی آمریکایی است که با رویکردِ انتقادیِ او به معرفت‌شناسی و فلسفه زبان غرب توأم است. استدلال‌های یادگیریِ زبان مادری، عدم تعیین ترجمه، رد تمایز تحلیلی – ترکیبی، و در یک کلام کل‌گراییِ معنایی به این موضع هستی‌شناختی منجر شده است؛ موضعی که به مباحث بسیاری بین او و بزرگانی از فیلسوفان معاصر دامن زد و کتاب «نیهیلیسمِ معنایی»، حول همین محور می‌گردد.
این کتاب را حسین شقاقی نوشته است. او که خود عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است، این اثر را بر پایه رساله دکترای خود با راهنمایی ضیاء موحد استاد شناخته‌شده فلسفه و منطق دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، نوشته است.
او در مقدمه خود بر کتاب نوشته است: کل‌گراییِ معنایی عبارت است از این ایده که محتوای زبانی را نمی‌توان میان یک‌به‌یک جملات زبان تقسیم کرد. چنان‌که در این اثر توضیح خواهیم داد، این تز نافی «معنا» ست؛ یعنی معنا به مثابه یک هویت هستی‌شناختی وجود ندارد، و بنابراین این تز را «نیهیلیسم معنایی» نیز می‌خوانند. یکی گرفتن کل‌گرایی معنایی با نیهیلیسم معنایی قرائتی از نظریه معنای کواین است که مورد تأیید خود او و مفسران اصلی فلسفه اوست، و توجه به این این‌همانی تأکید اصلی اثر پیش روست. اهمیت این تأکید از آن روست که بسیاری از منتقدان بنام کل‌گرایی معنایی کواین به این نکته توجه نداشتند که دعوی اصلی این نظریه نه معرفت‌شناختی، بلکه هستی‌شناختی است. در این اثر، معنای این ادعا و نیز مسائل مربوط به آن را بررسی خواهیم کرد. کل‌گرایی معنایی آموزه‌ای است که در آثار متعدد کواین از مقاله «دو جزم تجربه‌گرایی» تا آثار متأخر او مطرح بوده است. سه آموزه «رد تحلیلیت»، «عدم تعین ترجمه» و «استدلال یادگیری زبان کواین ارتباط مستقیم با کل‌گرایی معنایی دارند. هدف اصلی این استدلال‌ها و آموزه‌ها نفی معنا به مثابه هویتی هستی‌شناختی است. بنابراین نیهیلیسم معنایی برآیند مباحثی است که کواین تحت آموزه‌های مذکور (کل‌گرایی معنایی، عدم تعین ترجمه، یادگیری زبان و رد تمایز تحلیلی۔ ترکیبی) و در آثار متعدد خود ارائه کرده است. محور بحث را استدلال کل‌گرایی معنایی کواین قرار خواهیم داد، چراکه در این استدلال تلاقی سایر آموزه‌ها با هم و نیز پیوستگی موضع هستی‌شناختی کواین در باب معنا با معرفت‌شناسی او به خوبی مشهود است. کل‌گرایی معنایی در آثار کواین دارای روایت‌های افراطی (به‌ویژه در مقاله «دو جزم تجربه‌گرایی») و تعدیل‌شده (در آثار متأخر، به ویژه کتاب کلمه و شیء) است. بنابراین، چه در توصیف و چه در نقد این آموزه، باید گسترۀ بحث را در آثار کواین در نظر گرفت.» (ص. ۱۰)
کتاب در هفت‌فصل تدوین شده است؛ فصل اول با عنوان استدلال کل‌گرایی معنایی، ردیه‌ای بر نگرش اتمیستی به معنا با زیربخش‌های تعریف و استدلال کل‌گرایی معنایی کواین و کل‌گرایی تأییدی کواین، فصل دوم با عنوان کواین در برابر سنت دکارتی؛ معرفت‌شناسی کل‌گرا و طبیعی‌شده با زیربخش‌های ویژگی‌های سنت معرفت‌شناسی دکارتی، مبناگرایی در جستجوی پایه‌هایی مستحکم برای علم، ویژگی دوم سنت معرفت‌شناسی دکارتی؛ محوریت مسئله توجیه و کواین و طرد مسئله توجیه و شکاکیت دکارتی، فصل سوم با عنوان هستی‌شناسی طبیعی‌گرا با زیربخش‌های جنبه هستی‌شناختی طبیعی‌گرایی کواین، زبان منطق جدید و لوازم هستی‌شناختی آن، تحول بُعد دلالت‌شناختی التزام هستی‌شناختی کواین و مسئله هویت‌های معنایی در هستی‌شناسی طبیعی‌گرا، فصل چهارم با عنوان یادگیری زبان مادری، کل‌گرایی معنایی و حذف معنا از هستی‌شناسی با زیربخش‌های یادگیری اشاره‌ای، یادگیری جملات نظری و مسئله معنای جملات نظری، فصل پنجم با عنوان تز عدم تعین ترجمه و نسبت آن با کل‌گرایی معنایی کواین با زیربخش‌های استدلال عدم تعین ترجمه، عدم تعین، اسطوره موزه و کل‌گرایی معنایی، تفاوت عدم تعین ترجمه و تعین ناقص نظریه و مقصود از فقدان امر واقع در ترجمه، و وجود «امر واقع» در «تعین ناقص»، فصل ششم با عنوان نسبت رد تمایز «تحلیلی- ترکیبی» با کل‌گرایی و نیهیلیسم معنایی با زیربخش‌های تمایز تحلیلی‌ترکیبی، آیا کواین منکر هرگونه جمله «تحلیلی» است؟ و نفی تمایز معرفت‌شناختی تحلیلی – ترکیبی و فصل هفتم با عنوان اعتراضات با زیربخش‌های لزوم استنتاج «کل‌گرایی معنایی» از مقدمات استدلال، مسئله سازگاری کل‌گرایی معنایی با اصل ترکیب‌پذیری، اعتراضات ناشی از قرائت معرفت‌شناختی از کل‌گرایی معنایی، دو اعتراض ناشی از نادیده گرفتن «طبیعی‌گرایی» و آیا تحقق‌پذیری با سایر مقدمات کل‌گرایی معنایی سازگار است؟.
چاپ نخستِ (۱۳۹۹) کتاب نیهیلیسمِ معنایی را نشر ققنوس، در ۲۷۱ صفحه منتشر کرده است.
نظر شما