محرم و آیین‌های سوگواری در سیستان

هیچ جامعه شناخته شده‌ای نیست که در آن نوعی از دین وجود نداشته باشد، دین در بسیاری از جوامع ریشه بنیادی و اساسی در فرهنگ مردم دارد و هنجارآفرینی و نقش‌آفرینی مهمی در حیات اجتماعی انسان ایفا می‌کند.

دین ترکیبی از باورها و اعمال است و مراسم و مناسک و اعمال دینی بخش گسترده‌ای از کنش‌های اجتماعـی ما را شکل می‌دهند.

تـنوع، گستردگی، پـویایی و تاثیر فـرا زمـان و مکان از جمله ویژگی‌های مراسم و مناسک دینی در فرهنگ جامعه ما است.

محرم و آیین های سوگواری در سیستان

آیین های سوگواری محرم و تاسوعا و  عاشورای حسینی یکی از باشکوه ترین و عظیم‌ترین مراسم در ایران بشمار می رود که با گذشت بیش از هزار سال هنوز هـم به صورت زنـده و پویا در حیـات اجتماعی ما جریان دارد و منشا تحولات و هنجارآفرینی فراوانی در کنش‌های فردی و اجتمـاعی شده است.

تاربخ و تمدن کهن اقوام ساکن در سیستان و بلوچستان و عشق و علاقه مردمان این دیار به ائمه اطهار (ع) سبب شد در مدت کوتاهی پس از واقعه تلخ کربلا وقتی خبر به گوش مردم سیستان رسید جان برکف برای خونخواهی امام حسین (ع) مهیا شده و با قیامی اسلامی و مقتدرانه حاکم ملعون وقت سیستان را که اتفاقا برادر ابن زیاد بود فراری داده و نخستین قیام به خونخواهی سرور و سالار شهیدان را در تایخ ثبت کردند، عزاداری در شهادت امام حسین (ع) و یاران با وفای ایشان از همان روزهای نخست بعد از واقعه کربلا و روز عاشورا در این منطقه آغاز شد.

دارالولایه سیستان و بلوچستان پهناورترین استان کشور، پدر فرهنگ ایران زمین لقب گرفته است که در حوزه های مختلف از جمله در زمینه دین وآیین های دینی و توریسم مذهبی جایگاه ویژه ای دارد.

بررسی های باستان شناسان در محوطه باستانی و جهانی شهرسوخته سیستان و اسپیدژ بلوچستان نشان می دهد ساکنین این دیار همواره پایبند به نوعی اعتقاد به زندگی پس از مرگ بوده اند ودین مداری در آنجا سبقه های طولانی دارد.

از مباحث مرتبط با موضوع دارالولایه بودن سیستان در متون تاریخی از جمله تاریخ سیستان آمده است که سیستانیان همواره به همان آیین حضرت ابراهیم و آدم (ع ) بودند و برای شکر خدا نماز می خواندند و با ورود لشکر اسلام وقتی حقانیت دین مبین اسلام را دریافتند اسلام را پذیرفتند و پس از آن نیز پیرو راستین ائمه اطهار شدند.

پذیرش مجازات های سنگین در مقابل دشنام ندادن به حضرت علی (ع) و خونخواهی امام حسین(ع ) و قیام علیه حکومت ظلم حاکمه برای نخستین بار در تاریخ در سیستان اتفاق افتاد و مدتها بعد نیز یعقوب لیث صفاری اولین حکومت رسمی علیه خلفای جور را تشکیل داد و مساجد و حوزه های علمیه متعددی را در منطقه دایر کرد که بقایای آن در شهر زرنج و زاهدان کهنه، خود مصداقی بارز از دین مداری مردمان این دیار به شمار می آید.

ترجمه نخستین قرآن به گویش محلی و وجود مکاتب و حوزه های علمیه بزرگ در مناطق مختلف سیستان همچنین در شهرهای مختلف بلوچستان که از دیرباز عالمان دین و علمای بزرگی را پرورش داده اند از دیگر اسناد معتبر در دین مداری و ولایتمداری مردم این دیار کهن است.

برگزاری آیین های مذهبی، عزاداری های محرم، تعزیه، مناسک مذهبی در مناسبت های دینی، سحرخوانی، چاوشی، رمضان خوانی و غیره نشانه ای از اهمیت مذهب و اعتقاد به پیامبران و پیام آوران دینی و ائمه اطهار(ع) در سیستان و بلوچستان است از همین روی در گوشه گوشه آن اماکن مقدسی تحت عنوان مسجد، زیارتگاه، بقعه و آرامگاه ایجاد شده که مورد زیارت خیل عظیم مشتاقان و علاقه‌مندان به آستان مطهر ائمه است.

ورود اسلام به سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان در سال ۲۳ه. ق در زمان خلافت خلیفه دوم فتح شد، ولی مردمان این سرزمین علیه اعراب شوریدند و حکومت را پس گرفتند، اما در زمان خلافت عثمان سومین خلیفه مسلمانان در سال ۲۵ تا ۳۳ ه. ق دوباره سیستان به تصرف مسلمانان درآمد و بعد از جنگ های پی در پی و در نهایت صلح سیستانی ها، این منطقه نیز جزو قلمرو اسلام شد.

در زمان ورود اسلام به ایران، مردم سیستان دین اسلام را نمی پذیرفتند و مقاومت می کردند تا اینکه امیرالمومنین (ع) نامه ایی به مردم سیستان نوشت و آن نامه را به امام حسن مجتبی (ع) سپرد و امام حسن که به همراه لشکر اسلام به خراسان عزیمت کرده بود، نامه را به سیستانیان رساند و سپس بختیار (حاکم سیستان) و مردم این دیار اذعان نمودند که این دینی است که به ما بشارت داده شده بود که پیامبر آخرالزمان ظهور می کند در نتیجه سیستانیان مسلمان شدند.

بزرگان دین در سیستان و بلوچستان

در این هنگام یاران امیرالمومنین (ع) احکام دین اسلام را به مردم سیستان آموختند و محبت اهل بیت در قلوبشان جای گرفت در نتیجه هنگامی که معاویه نامه ای به سرزمین های اسلامی فرستاد تا علی‌بن ابیطالب (ع) را لعن کنند، مردم سیستان حاضر شدند سالیانه مقداری طلا به معاویه بدهند ولی امام شیعیان را لعن نکنند.

معاویه به این کار راضی نشد و گفت یا علی را سب کنید یا سرهای زنان خود را بتراشید و در میدان شهر بیاورید و مردم سیستان حتی حاضر شدند سرهای زنان خود را بتراشند اما سب امیرمومنان را نکنند.

هنگامی که امیرالمومنین خلافت را بر عهده گرفت، عده ای علیه آنحضرت شوریدند و علم مخالفت برافراشتند که از جمله آنان خوارج بودند که در پایان شکست خوردند و به گوشه و کنار بلاد اسلامی گریختند.

سیستان و بلوچستان از مناطق جنوب شرقی ایران است که در منابع گزارش هایی مبنی بر حضور شیعیان در آن­جا وجود دارد و این منطقه از آن جا که در سرحد شرقی ایران قرار داشت و تا حدودی دستیابی به آن دشوار بود، از دیرباز یکی از مراکز تجمع خوارج بشمار می رفت.

نتیجه پژوهش های محققان نشان می دهد که حضور خوارج در این ناحیه تا قرن های نخستین اسلام سابقه داشته و خوارج این منطقه نه تنها نیازی به پنهان کردن مذهب خود نمی دیدند، بلکه به هنگام معامله بدان افتخار هم می کردند.

در کنار حضور خوارج در سیستان از تکاپوی اسماعیلیان نیز خبرهایی در دست است.

البته حضور اسماعیلیان در این ناحیه را باید در پیوند با تکاپوهای داعیان اسماعیلی در خراسان و قهستان دانست و اسماعیلیان سیستان یکی از گروه های بسیار فعال اسماعیلی به شمار می رفتند.

از شاخص ترین فقهای تشیع حریز بن عبدالله السجستانی کوفی بوده ولی به خاطر کثرت ترددش به سیستان و اقامت در آنجا، به حریز سجستانی معروف شده که از بزرگترین راویان و فقیهان شیعه بوده و احادیث فراوانی از وی نقل شده بگونه ای که مرحوم خویی معتقد است ۲ هزارو ۳۲۰ روایت از وی در کتب حدیثی شیعه وجود دارد، چنانکه ۱۷۰ روایت از روایات امام باقر و امام صادق (ص) را به صورت مستقیم و بقیه را به صورت غیرمستقیم نقل کرده است.

از دیگر بزرگان أبوداود سجستانی َبود داوود بن سلیمان بن اشعث بنشداد یکی از استوانه های حدیثی و فقهی اهل سنت است که در سیستان یعنی سرزمین اجدادیش به سال ۲۰۲ ه .ق متولد و برای آموختن حدیث راهی بصره شد.

وی از مشایخ عمان بهره جست و عشق به حدیث او را راهی شام، مصر و عراق و شاگردی اساتید بزرگی مانند سلیمان بن حرب در نیشابور کرد و بعد از اینکه به مقام والای حدیثی دست یافت، به سیستان بازگشت و مردم آنجا را با مبانی حدیثی خود آشنا نمود و سپس در اواخر عمرش به بصره بازگشت و در آنجا سکونت گزید.

این عالم از شاگردان بزرگ احمد بن حنبل و دارای تفکرات اهل حدیث بود و طبق مبنای اهل حدیث، فقط به ظواهر قرآن و حدیث تکیه می کرد و از هرگونه فرورفتن در قرآن و سنت به وسیله عقل اجتناب داشت.

فعالیت حدیثی سیستان با ورود یاران امام علی (ع) به این منطقه آغاز شده اما حوزه حدیثی منسجمی در این قرن شکل نگرفت و در قرن دوم هجری قمری محدثانی اعم از شیعه و سنی از سیستان روانه مدینه می شدند تا از امام باقر و امام صادق (ع) حدیث بیاموزند.

از سوی دیگر، محدثان بزرگی مانند حریز سجستانی در سیستان سکونت گزیده و مردم آنجا را با مبنای حدیثی اهل بیت آشنا ساختند و از قرن سوم، حوزه حدیثی اهل سنت شروع به رشد کرده و محدثان بزرگی مانند ابوداوود سجستانی را تحویل جامعه اهل سنت داده است.

بیشتر محدثان اهل سنت، دارای تفکر اهل حدیث بوده و آثار فراوان حدیثی از خود به جا گذاشته اند و از مهمترین آثار حدیثی محدثان شیعی سیستان، کتاب الصالة حریز بن عبدالله سجستانی است که مرجع حدیثی فقهی شیعه بوده و از شاخص ترین آثار حدیثی فقهی اهل سنت، سنن أبوداود سجستانی است که تاثیر فراوانی در زمینه فقهی اهل سنت از خود بر جای گذاشته است.

استان سیستان و بلوچستان گرچه از لحاظ وجود امام زادگان بلافصل با معصومین بی بهره است اما به واسطه ارادت قلبی و علاقه شدید مردم این خطه اعم از بلوچ و سیستانی به نبی مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع)، بقعه ها و اماکن متبرکه بیشماری را در خود جای داده که یا به واسطه مدفون بودن سادات جلیل القدری مانند سید باقر (ره) در زابل و یا اشخاص مهم و محترمی مانند سید غلامرسول در چابهار از اهمیت و احترام بالایی برخوردار شده است.

در مجموع افزون بر ۷۰ بقعه، نظرگاه و قدمگاه و آرامگاه در این استان وجود دارد که مردم از شهرها و روستاهای مختلف به این مکان ها مراجعه می کنند.

در منطقه سیستان نظرگاه ها و اماکن دیگری به لحاظ محبت فراوان مردم این دیار به حضرت علی (ع)، حضرت امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل العباس (ع) و سایر ائمه اطهار به عنوان نظرگاه و قدمگاه وجود دارد که قدمت بسیاری از آنها به سده های قبل باز می گردد.

محرم در سیستان

آیین های سوگواری در منطقه سیستان نیز مانند سایر نقاط کشور مدتی قبل از فرا رسیدن ماه محرم شروع می شود و در واقع این آیین ها را می توان به سه بخش (آیین های قبل از محرم، آیین های محرم و آیین های بعد از محرم) تقسیم بندی کرد که از چند روز قبل از ماه محرم آغاز می شود و تا پایان روز عاشورا با مراسم شام غریبان ادامه دارد و در اربعین حسینی نیز به اتمام می رسد.

از همان روز اول محرم از عزاداران با چای و شربت پذیرایی می شود و در روز هفتم به یاد حضرت علی اصغر(ع) در بین عزاداران شیر توزیع می شود.

مراسم سیاه پوشی، مشعل گردونی، علم گردانی، گلدسته و تابوت گردانی، سقایی، شووی یا شبیه خوانی، چاووشی، محتشم خوانی، سینه زنی و دورخوانی، زنجیر زنی، نوحه بحرطویل، نوحه جوش پاوکا، نوحه شنستکا، روضه خوانی زنان و نذورات مختلف پخت حلیم و شله زرد، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در منازل از جمله آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و ۱۸ روز پس از آن است.

سیستان یکی از شهرهای پایه گذار هنر تعزیه در کشور است و این آﯾﯿﻦ ﺧﺎص و وﯾﮋه در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از شب های اول ﻣﺎه آغاز ﻣﯽﺷﻮد.

تعزیه در سیستان که در فهرست ملی نیز به ثبت رسیده به صورت روز شمار اجرا می شود به این صورت که شبیه خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین (ع) اختصاص می دهند.

ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ به ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺰاداری ﺳﻨﺘﯽ در ﺳﯿﺴﺘﺎن به ﺑﺮﺧﯽ آﯾﯿﻦﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻤﻞ ﺧﯿﻤﻪﮔﺎه ﺣﺴﯿﻨﯽ و ﺷﻬﺪای ﮐﺮﺑﻼ و ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺮداﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ که در زﻣﺎن آل ﺑﻮﯾﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮده و در زﻣﺎن ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدن ﺗﮑﯿﻪ ﻫﺎ آیین های ﺗﻌﺰﯾﻪ ﺧﻮاﻧﯽ روﻧﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.

نظافت و آب و جارو کردن مساجد و تکایا از کارهای مهمی است که قبل از رسیدن ایام محرم در مناطق مختلف انجام می شود و در این زمینه اهالی محلات و روستاها برای نظافت و تمیز کردن مکان های برگزاری مراسم عزاداری همکاری می کنند.

شستن زیراندازها، آب و جارو کردن، شستن ظروف، ابزار و لوازم و محیا کردن آنها برای مراسم سوگواری که بعضی مواقع این لوازم وقفی یا امانی است و توسط واقف وامانت دارها این مهم صورت می پذیرفت.

آماده سازی مساجد، حسینیه ها و تکایا از ۱۰ روز قبل از رسیدن ماه محرم با شور و حال خاصی آغاز می شود و غبارروبی و عطرافشانی این اماکن مقدس، نصب علم و پارچه های سبز و سیاه و قرمز، پارچه نوشته های ویژه محرم و شهادت امام حسین (ع) و شست و شوی ظروف برای پذیرایی از عزاداران حسینی از جمله برنامه های پیش از شروع ماه محرم است.

بیشتر مردم روستا با نصب پرچم مشکی و سبز مزین به نام امام حسین (ع) بر سر درب منازل خود عشق و ارادت شان را به سرور و سالار شهیدان نشان می دهند.

پرهیز از برگزاری آیین های جشن و ازدواج در ۲ ماه عزا، خرید نکردن لباس نو و انجام ندادن کارها و اقدامات غیر ضروری بویژه در روزهای نهم و دهم محرم از دیگر آداب این قوم است.

سیستانی ها در جواب فردی که در روزهای تاسوعا و عاشورا از آنان درخواست انجام کاری که ضرورت ندارد را بنمایند، این ضرب المثل را به کار می برند «'در ای روز گرگه وه گله نمزنه' یعنی در این روز گرگ هم به گله نمی زند که نوعی نشان دهنده بزرگ بودن مصیبت خاندان ائمه (ع) است.

زنان سیستانی در محرم

در ماه محرم زنان سیستانی از انجام کارهایی مانند حصیربافی و صنایع دستی دست کشیده و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روزه مانوس کنند.

سیستان از ترکیب قومیتی و مذهبی خاصی تشکیل شده بگونه ای که بخشی از مردم را هموطنان اهل سنت تشکیل می‌دهند و بسیاری از اهل سنت این استان نیز در ماه محرم آیین ها و مراسم خاص خودشان را دارند و محرم و به ویژه روز عاشورا را با فضیلت می‌شمارند.

زنان در دوران گذشته پیش از آغاز محرم برای شرکت در مراسم عزاداری این ایام خـود و اعضای خانواده را مهیا کرده و برای خرید لباس و پارچه سیاه به مغازه ها میرفتند و از اول محـرم تـا آخر صفر سیاهپوش می‌شـدند و پـس از آغـاز محـرم بـا شـور عـزاداری در مسـاجد، حسینیه ها و مکانهای برگزاری تعزیه حضور یافته و گـاهی بـا مختصـر غـذا و قالیچه ای به دنبال جای مناسب می گشتند تا بتوانند در بهتـرین شـرایط کسـب فـیض کنند و حتی بعضی از زن های متمول و معروف از طریق خدام خود مکان مناسبی را از قبل نشان می کردند.

اکنون نیز زنان سیستانی نیز همچون مردانشان در این ماه به عزاداری و سوگ سالار شهیدان و بی بی زینب (س) می نشینند و با خواندن رُوایی (رباعی) و نوحه ۴۸ روز به عزا و ماتم می پردازند و از جمله آداب و رسوم مرسوم این زنان روضه خوانی و ذکر مصائب و عزاداری برای اهل بیت(ع) در دهه نخست محرم است.

پس از پایان عاشورا روضه خوانی و عزاداری زنان در منازل به صورت پنج روزه (پنج تن) و ۱۰ روزه (۲ پنج تن) ادامه می یابد و در روز پایانی که ختم روضه نام دارد با پخش نذورات از مهمانان خود پذیرایی می کنند و این نوع عزادارای ها تا پایان روز چهل و هشتم (ماه محرم و صفر) در منازل مختلف برگزار می شود.

از دیگر رسوم رایج بین زنان سیستانی در ایام عزاداری به ویژه تاسوعا و عاشورا جارو نکردن منزل، نپختن نان، درست نکردن غذای لذیذ، نرفتن به خرید، نرفتن به زمین کشاورزی، توجه به آب و جلوگیری از هدررفت آب، اصلاح نکردن صورت، درست نکردن محصولات دامی چون روغن زرد، کشک، قروت و کنار گذاشتن کارهایی مانند قالی بافی و حصیر بافی و مانند آن است و این زنان همانند فردی که عزیز خود را از دست داده به ماتم و عزاداری در این ایام می پردازند.

سیاه پوش کردن

از کارهایی که معمولا بانوان سیستان قبل از فرارسیدن محرم انجام می دادند تهیه لباس و پارچه سیاه برای سیاه پوش کردن خانه ها و مساجد و پوشش خانواده بوده است، تهیه پارچه و لباس سیاه نیز معمولا توسط خود بانوان با ریسیدن و تهیه نخ، رنگرزی و سیاه کردن پارچه و دوخت و دوز و یا توسط صنعتگران که هنرشان از دیرباز پارچه و شال بافی (جولاهی و رنگرزی) از جمله هنرها و صنایع دستی بسیار کهن سیستان است، انجام و یا از طریق خرید از دست فروشان و بازارهای اطراف تامین می شود.

وظیفه سیاه پوش کردن مساجد و تکایا را معمولا مسجد داران و ملای روستا با کمک تعدادی از جوانان برعهده دارند، پارچه های سیاه و لوازم مربوط به عزاداری را نیز در صندوقچه ها و انبارهای مساجد با وسواس خاصی نگهداری و در این ایام با چاووشی و احترام آماده استفاده می کنند.

مشعل گردونی

یکی از اولین کارهایی که در سیستان در ایام محرم انجام می شود مشعل گردونی بود و در گذشته که برق و نور کافی وجود نداشت مردم روستا برای تامین روشنایی با استفاده از هیزم آتش روشن و نور مسجد و محل عزاداری را تامین می کردند و گاهی تعدادی از جوانان وظیفه داشتند مشعل های افروخته را در کوچه ها همراه با گلدسته ها در کنار چاووش خوان می گرداندند و رسیدن و شروع سوگواری های محرم را اطلاع رسانی می کردند و در بعضی مناطق رسم براین بود مشعل در میدان روستا و یا در مساجد و تکایا در مکان مشخصی نصب و روشن نگه داشته شود.

گلدسته‌گردانی در شب اول محرم

عزاداری ماه محرم در سیستان با برگزاری مراسم گلدسته‌گردانی در روستاهای قدیمی منطقه آغاز و این مراسم نمادی از آغاز قیام امام حسین(ع) است.

سیستانی‌ها در شب نخست ماه محرم در بسیاری از روستاهای قدیمی منطقه سیستان مراسم مشعل و چراغ یا گلدسته روشن می‌کنند و حسینیان به نماد آغاز قیام امام حسین(ع) این گلدسته‌ها را در روستا می‌گردانند.

چاوشی

چه‌وشی یا چاوشی یکی دیگر از سنت‌های مردم سیستان در ماه محرم است بدینگونه که تنی چند از بزرگان و پیر غلامان خوش صدا پس از اذان مغرب و عشا با صدای حزن ‌انگیز و زیبا و با حرکت در کوچه‌ها و معابر روستا، بام منازل، حسینیه و مساجد رفته و با خواندن اشعار و مراثی مردم را برای تجمع در حسینیه و مسجد دعوت می‌کنند و در واقع نوعی فراخوان برای شروع عزاداری است.

البته چاووشی در سیستان در خیلی از مراسم شادی و عزا، بدرقه و استقبال از زوار مشهد و کربلا و حجاج و غیره انجام می شود که نوعی آماده سازی و مطلع سازی از خبری مهم و شروع مراسم اصلی است.

روضه خوانی

در تمام حسینیه ها مردان و پسران در دسته های سینه زنی و زنجیرزنی حضور دارند و بانوان در پشت هیئت ها حرکت می کنند و علاوه بر شرکت در مجالس حسینیه ها و مساجد، خود نیز مجالس ویژه در منازل برگزار می کنند که به آن روضه خوانی می گویند.

انواع روضه در سیستان مانند روضه حضرت زهرا (س)، روضه طفلان مسلم، روضه بی بی زینب (ع)، بی بی سه شنبه و غیره وجود دارد و در این منطقه مکان زیارتی برای بانوان به نام "بی بی دوست" است که برخی بانوان سیستانی در روز تاسوعا و ظهر عاشورا نذورات خود را در این مکان ادا می کنند.

اطعام عزاداران

در بین سیستانی ها علاوه بر اینکه غالب لوازم و تجهیزات مورد نیاز تعزیه خوانی از محل نذورات مردمی تهیه می شود، غذای هیات ها و اطعام مردم به خصوص نیازمندان  نیز از طریق همین نذورات و کمک های مردمی تهیه می شود بدینگونه که هر وعده اعم از شام یا ناهار بانی و بانیانی دارد که از گذشته های دور مرسوم و معروف است و مسوولیت آن را پذیرفته اند.

علاوه بر "شووی خوانی و شووی گردانی" و یا "شبیه خوانی"، موضوع کاروان اسرا اهمیت بالایی دارد و در عزاداری ها به آن توجه ویژه ای می شود.

نامگذاری دهه اول محرم با نام شهدای عاشورا

به جز تعزیه یا شبیه خوانی که در هر روز به نام یکی از یاران سالار شهیدان و شهدای مظلوم کربلا اجرا می شود از گذشته های دور هر یک از روزهای دهه نخست ماه محرم را به نام و یاد یکی از اهل بیت و یاران امام حسین (ع) گرامی داشته و عزاداری می کنند.

مثلا روز چهارم محرم که به عزاداری "حر" نامگذاری شده مردم همراه با برگزاری مجالس عزا، نذورات خود را نیز در قالب غذاهای گرم تهیه و بین عزداران توزیع می کنند.

روز پنجم به نام فرزندان حضرت زینب (س )، روزهای ششم تا هشتم به یاد حضرت قاسم و حضرت علی اکبر(ع)، نهم به نام حضرت ابوالفضل و دهم به نام و یاد سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، عزاداری می شود.

پخت حلیم یا غلور و شله زرد محلی

یکی از مهمترین آداب و سنت های مهم مردم سیستان در دهه اول محرم به خصوص در روزهای نهم و دهم این ماه و چهلم و چهل و هشتم پخت و توزیع حلیم و غلور زابلی است.

گرچه حلیم سال های کوتاهی است که در بین مردم سیستان جا باز کرده اما پخت غلور در ایام سوگواری ابا عبدالله الحسین (ع) قدمتی چندصد ساله دارد.

این غذای نذری با همکاری گروهی از عزاداران از شب در دیگ های بزرگ روی آتش پخته و تا اذان صبح کار هم زدن و همچنین پخت آن در دستور کار قرار دارد و در همان ابتدای صبح که سیستانیان برای اقامه نماز از خواب بر می خیزند، غلور نذری نیز درب خانه ها توزیع می شود تا به عنوان صبحانه بتوانند میل کنند.

در این غذای نذری معمولا گندم زیادی استفاده می شود و با گوشت گوسفند و گاو مورد پخت قرار می گیرد، ﺳﺎﻋﺖ ۱۲ ﻇﻬﺮ درب ﺣﺴﯿﻨﯿﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدم در صف‌های ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﻨﯽ‌ﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ که ﭘﺮ از ﻧﺬورات اﺳﺖ وارد حسینیه ﻣﯽ‌ﺷﻮﻧﺪ و از ﻋﺰاداران ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.

در سیستان اکثرا تا روز دهم محرم با غذاهای نذری که بیشتر حلیم سنتی است و به آن "غلور" گفته می‌شود سوگواران پذیرایی می‌شوند.

برای پخت غلور معمولا گندم از قبل شسته می‌شود و بعد از خشک شدن کامل به صورت نیمکوب و یا بلغور در می‌آید و سپس از آن استفاده می شود، یک وجه تسمیه این غذا هم همین است که گندم را به این صورت در می‌آورند که در گویش محلی به آن غلور کردن گندم می‌گویند.

البته چند سالی است که علاوه بر بلغور گندم از حبوبات ویژه‌ای مانند "ماک زابلی، عدس زابلی، نخود و یا لوبیا" هم در طبخ غلور استفاده می‌شود و نحوه استفاده از حبوبات معمولا به ۲ صورت است، یا حبوبات را هم مانند گندم بلغور می‌کنند و یا اینکه بدون خرد کردن ابتدا در آب خوب می‌پزند بعد به مجموعه اصلی اضافه می‌کنند.

در مورد استفاده از گوشت نیز تقریبا به آن شکل قدیم دیگر کاربرد ندارد، یعنی دیگر داخل هر ظرف آبگوشت و یک تیکه گوشت مجزا قرار نمی‌دهند، بلکه کل گوشتی که برای این کار در نظر گرفته شده را ابتدا می‌پزند و بعد معمولا بانوان با دست رشته رشته می‌کنند و به صورت رشته‌های نازک گوشت با کل غذا مخلوط می‌ شود و اینگونه هم قوام غلور بیشتر می‌شود و هم در هر قاشقی که از این نذری مصرف می‌شود، طعم گوشت قابل احساس است.

برپاکردن دسته عزاداری

در دارالولایه سیستان هر محله دسته عزاداری مخصوص به خود را دارد که غالبا به نام مسجد همان محله نامگذاری می‌شود و در این ایام عزاداران به یاد امام حسین(ع) بر سر و روی خود گل می ‌مالیدند و در جلوی هر یک از دسته ها پرچم ها و علامت‌های سیاه و سبز و پارچه نوشته ها علاوه بر نصب نشانه های عمومی عزا و ماتم، در صف نخست بزرگان محل، سالخوردگان و معتمدین و سپس مردان و پسران و کودکان سینه زن و پس از آن زنجیرزنان حرکت می کنند و در ادامه گاها بانوان نیز حضور دارند.

سینه زنی

سینه زنی در سیستان معمولا به ۲ صورت شامل سینه زنی ایستاده که گروه عزادار ثابت و در صف های ۲ ستونه مقابل نوحه خوان ایستاده و متناسب با نوع مداحی آرام سینه می زدند و یا در حالت دایره وار حلقه زده و در حالیکه دست روی شانه یکدیگر داشتند، عقب و جلو رفته و دور نوحه خوان می چرخند و با حرارت بیشتری برسینه ضربه می زنند و یا سینه زنی به صورت نشسته انجام می شود که در سیستان به «سینه شٌنَسٌتَکا یا سینه سه ضرب» (به زانو نشسته و سینه می زنند) معروف است و قدمتی دیرینه دارد.

در آغاز حرکات این سبک سینه زنی، عزاداران با کوبیدن دست برروی زمین معتقدند که زمین را به شهادت می‎گیرند به این معنا که "ای زمین تو شاهد باش ما عزادار خاندان عصمت و طهارت(ع) هستیم" سپس بر روی زانو بلند شده و سینه می‎زنند و رفته رفته با شور و هیجان بیشتر دست‎ها به سینه کوبیده شده و جمعیت عزادار یک صدا حسین حسین گویان بر سر و سینه و زانو می زنند.

در این نوع سینه زنی عزاداران در صف های منظم نشسته و مداح با خواندن اشعار و مراثی معروف به بحر طویل که حاوی مضامین حماسی و مذهبی در بزرگی و جنگاوری و حق بودن لشکر فرزند پیامبر (ص) و یارانش است، انجام می شود و در زمان دم نوحه یا واگفت سینه زنانی که رو به روی هم بر روی زانو نشسته‎اند بر زانو می زنند و با این حرکت شدت افسوس و حسرت خود از شهادت سالار شهیدان و یاران با وفایش را نشان داده و تکرار می کنند «یا حیدر صفدر ای شیر غضنفر» که این سبک خاص سینه زنی تمامی مردم حاضر در مسجد و حسینه و تکیه اعم از زن و مرد و پیر و جوان را به شور می رساند و همه یک صدا فریاد یا حسین و یا عباس و یا ابوالفضل سر می دهند و به یاد مظلومیت سرور و سالار شهیدان ضجه می زنند.

تاسوعا - عاشورا

در عزاداری تاسوعا و عاشورا که از بامداد آغاز و تا عصر ادامه دارد هیات ها با حرکت از مقابل حسینیه ها و تکایا با نوحه خوانی و سینه زنی به سمت زیارتگاه ها و گلزار شهدای هر منطقه رفته و در این محل به عزادارای می پردازند.

خیل عظیم جمعیت که یک پارچه سیاه پوش هستند شور خاصی به آیین عزاداری می دهد و بیشتر خیابان های منتهی به زیارتگاه ها و گلزار شهدا مملو از سوگوارانی است که در دسته های سینه زن و زنجیر زن حرکت می کنند.

یکی از رسوم سیستانی ها موضوع (چو وه شی یا چاووشی) است که عموما یکی از پیرمردان یا مداحان با صدای حزن انگیز و زیبا اشعاری در راستای قیام عاشورا را می خواند و مردم و جمعیت را آماده سینه زنی و شروع مراسم می کند و در بین سیستانی ها مرسوم است که از شب چهارم محرم به بعد از حسینیه ها دسته های عزا به صورت سینه زنی و زنجیرزنی برای عرض تسلیت به مساجد و تکایای دیگر می روند، آنچه در این بین خیلی مهم و حزن انگیز است زمان رسیدن ۲ دسته زنجیرزنی به هم است که مداحان و پیرغلامان با خواندن اشعاری به صورت "بحث و بیت" (نوحه و پاسخ نوحه) دسته میهمان همراه با سینه زنی منظم یک صدا می خوانند «سینه زنان شاه دین السلام السلام» و دسته میزبان نیز یک صدا فریاد می زنند «سینه زنان شاه دین خوش آمدید خوش آمدید» اجرا و به همدیگر بابت عزای حسینی تسلیت می گویند که این صحنه بسیار حزن انگیز است.

ظهر روز تاسوعا و عاشورا

برخی عزاداران در این روز بهترین غذای خود را به عنوان نذری تهیه و آن را پس از قرار دادن در سینی های بزرگ، روی سر گذاشته و به حسینیه‌ای که سینه و زنجیر زن‌ها مشغول برگزاری مراسم هستند، می‌برند.

در سیستان اکثرا تا روز دهم غذاهای نذری مردم را “غلور” تشکیل می‌دهد و در روز عاشورا با قیمه از سوگواران پذیرایی می‌شود و در غروب عاشورا مردم به مساجد می‌روند و چراغ ها را خاموش می کنند و در نور شمع به سوگواری می‌پردازند و با شله زرد و آش رشته از سایر عزداران پذیرایی می‌ شود.

"خیمه سوزان" نمایش اوج مظلومیت اهل بیت (ع)

ظهر عاشورا آیین "خیمه سوزان" نیز با حضور عزاداران و سوگواران حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) در شهرهای مختلف منطقه سیستان برگزار می‌شود و در این آیین تعزیه حادثه عاشورا به یاد مظلومیت و غربت سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و ۷۲ یار با وفایش به اجرا در می‌آید و عزاداران در سوگ این حادثه عظیم اشک ماتم می‌ریزند.

در این مراسم به یاد آتش گرفتن خیمه‌های سید و سالار شهیدان در حادثه عاشورا، آیین خیمه سوزان اجرا می‌شود و خیمه‌هایی به صورت نمادین به آتش کشیده می‌شود تا اوج مظلومیت اهل بیت(ع) به نمایش درآید.

تابوتگردانی

عاشورا را می توان از جمله بزرگترین آیین های دینی مردم سیستان دانست و از مهمترین بخش های این آیین تابوتگردانی است که به منزله تشییع پیکر امام حسین (ع) در این روز است.

تابوتگردانی در نقاط مختلف کشور در اشکال و صورت های گوناگونی دیده می شود، به گونه ای که می توان گفت بر اثر اشاعه فرهنگی این آیین گسترش یافته و متناسب با محیط، شکل و نام خاصی به خود گرفته است.

به عنوان یکی ازمواریث فرهنگی طی دوران متمادی به تدریج شکل گرفته و به صورت سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و شناخت ارزش های نهفته در تابوتگردانی به عنوان مظهر تشخص اجتماعی و وحدت آیینی مردم، اهمیت مطالعه آن را دو چندان می کند.

قدمت برگزاری این آیین نشان دهنده همبستگی فرهنگی، وفاق مذهبی و عدم موجود گروه بندی ها و تنازعات قدرت در میان ساکنان سیستان بوده است.

سقایی و سقاخوانی

سقاخوانی اوج ارادت مردم این خطه را به حضرت ابا عبدالله (ع) نشان می دهد به گونه ای که در این ایام برخی ارادتمندان به امام حسین (ع) در حالیکه با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه ای در دست دارند به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران را سیراب می کنند و از سوی دیگر سقا شدن نیز نشان دهنده اوج ارادت مردم این خطه به حضرت ابا عبدالله (ع) است، تا جاییکه در ایام حرکت دسته های عزادار و سینه زن برخی افراد با حمل آب، عزاداران را سیراب می کنند.

برخی از سقاها در گذشته اشعاری سوزناک از تشنگی خاندان رسول الله (ص) در قالب مرثیه سرایی می خواندند.

علم و علامت گردانی 
علَم در عزاداری حسینی از ابزارهایی است که در هیئت‌ها و دسته‌های مذهبی به کار گرفته و از نشانه‌های گروه‌های عزادار محسوب می‌شود.

علَم در حقیقت به عنوان سمبلی برای تداعی کردن واقعه کربلا طراحی شده و نشانه‌هایی مانند دست بریده یا شاخه‌های نخل, ابزارآلات جنگ مانند سپر و شمشیر و یا تزیین یک چوب بلند با پارچه‌های سبز و قرمز و نصب ابزار آلات جنگی و غیره از علَم های اصیل محسوب می‌ شود.

در اصطلاح عزاداری حسینی نام علم و علامت، نشانه خاصی است که هر هیئت و دسته ویژه خود دارد و آن را از دسته های دیگر متمایز می سازد و عزاداری شهادت حضرت اباعبدالله یکی از مراسمات و شعائر دینی ما شیعیان بوده و منحصر به یک مراسم آیینی صرف نیست بلکه دارای یک بار معنایی، فکری و فرهنگی گسترده‌ای است.

اهمیت فوق ‌العاده‌ای که این مراسم مذهبی در جامعه ما دارد بر کسی پوشیده نیست و تنها در یک جمله می‌توان از آن به عنوان مراسمی راهبر در اندیشه و عمل شیعیان نام برد.

پرده ‌خوانی

از جمله هنرهای معرکه ‌گیری که در گذشته در استان به خصوص سیستان بیشتر در قهوه خانه ها، بازار، گورستان ها و میادین انجام می شد و ترکیبی از فنون قصه ‌گویی و نقالی بوده را پرده ‌خوانی یا شمایل ‌گردانی، پرده ‌داری و پرده ‌گردانی می ‌گویند.

از مشهورترین پرده ‌های مذهبی، پرده‌ های درویشی است که معمولا از جنس کرباس و مانند طومار است که در حدود سه یا چهار متر طول و یک‌ و نیم تا ۲ متر عرض دارد.

چهره اولیاء و معصومان به ویژه حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت امام حسین (ع) و علی‌ اکبر، زیبا و متناسب و اندامشان بزرگتر از دیگران است و اغلب در مرکز پرده قرار دارد و چهره اشقیاء بزرگ، زشت، خشن، ستیزه ‌جو و بی‌ شرم است.

روی این پرده ها که پرده‌ های نقل خوانده می ‌شوند، مجالسی از وقایع زندگانی پیامبر(ص) و برخی غزوات ایشان و حضرت علی (ع)، حوادث زندگانی ائمه و وقایع کربلا، صحنه‌ های از بهشت و جهنم و برخی واقعه ‌های برگرفته از قصص، احادیث و باورهای عامه درباره روز قیامت و کیفر و پاداش گناهکاران و مومنان به تصویر درآمده ‌است.

شام غریبان

در این شب مردم به مساجد می روند و چراغ ها را خاموش می کنند و در نور شمع به سوگواری می پردازند و با شله زرد و آش رشته از سایر عزداران پذیرایی می کنند و در شام غریبان مساجد و تکایا به معنی واقعی کلمه غمناک و نالان است و برای همنوایی با اسیران کربلا و قافله سالار اسیران حضرت زینب (ع) دور هم حلقه می زنند و در گروه های چند تاییی از مساجد و تکایا خارج و در کوچه ها حرکت  و از کنار خرابه ها عبور و ابیاتی را همنوایی می کنند و معمولا در مسجد اصلی منطقه یا گلزار شهدا و قبرستان ها یا زیارتگاه ها و قدمگاه جمع شده و شمع روشن می کنند.

مداحی

انواع مداحی و نوحه سرایی در سیستان مرسوم بوده و نواها و آواهایی از بعضی از کتب شعر و دیوان اشعار معروف گرفته شده و پاره ای نیز از ذهن مدیحه سرایان و شعرای معرف سیستاتی و تعدادی نیز بداهه از دل مردمانی در می آید که در فراغ یاد و نام ائمه و داغ شهادت امام حسین (ع) داغدار بودند لاجرم از دل برآمده و بر دل نشسته و بر مصیبت محرم سینه هایی که نسوخته و سال ها در سوگواره ها و مداحی و روضه خوانی ها خوانده و تکرار شده و سیقل یافته است.

اشعار مراثی سیستان در قالب‌های شعری مثنوی، قصیده، ترجیع بند، روایی، بحر طویل، مستزاد، ترکیب بند، قطعه و غیره در وزن‌های عروضی متفاوت و متنوع سروده شده و تنوع و گستردگی مضمون نیز در این اشعار( نوحه) به خوبی دیده می‌شود.

در سیستان از عصر صفویه و قاجار تاکنون شاعران مرثیه‌گویی و نوحه خوان زیادی ظهور کردند.

استفاده از لهجه خاص محلی در نوحه خوانی ها، نوحه های قدیمی و سبک های کهن در عزاداری ها در این مناطق نشان دهنده حفظ سنت های آبا و اجدادی و عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت (ع) است که باعث شده این سرزمین را "دارالولایه" بنامند.

تاریخ گواه ارادت مردمان سیستان و بلوچستان به اهل بیت (ع)

پژوهشگر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: تاریخ بە خوبی گواه ارادت ویژه مردمان این خطه به اهل بیت (ع) را می‌دهد که در هر شرایطی برای حفظ آرمان‌ها و توسعه تفکر اهل بیت عصمت و طهارت (ع) تلاش کردند اما متاسفانه در این زمینه تحقیات میدانی کمتر انجام شده و اطلاعات و مستندات زیادی باقی نمانده است.

محمد علی ابراهیمی گفت: هرآنچه وجود دارد در سینه پیرغلامان درباره امام حسین(ع) و اولاد ایشان می باشد که سال ها سینه به سینه نقل شده و برای ما به یادگار مانده است.

وی افزود: در دوره‌ اسلامی ظاهرا قدیمی ترین مرثیه موجود، شعر ابوالینبغی درباره ویرانی سمرقند است و پس از آن کهن ترین مرثیه فارسی دری را باید از محمد بن وصیف سیستانی ‌شاعر دربار صفاریان دانست که نخستین بار در تاریخ سیستان آمده است.

پژوهشگر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان افزود: نخستین مرثیه‌هایی که در ادب پارسی برجای مانده، اشعاری است که رودکی سمرقندی در رثای ۲ شاعر معاصر خود، ابوالحسن مرادی و شهید بلخی گفته و فردوسی نیز در شاهنامه، ‌افزون بر رثای فرزند از دست داده خود، مرثیه‌هایی در سوگ قهرمانان شاهنامه دارد.

وی بیان کرد: البته در سیستان و بلوچستان اقوام و طوایف متعددی وجود دارند و هرکدام نیز طبق رسوم خود در مساجد و تکایای مخصوص از جمله حسینیه یزدی ها، خراسانی ها، بیرجندی ها، آذری ها، افغان ها و غیره در این ایام عزاداری می کنند.

ابراهیمی با اشاره به برگزاری مراسم عزاداریهای محرم امسال گفت: با توجه به مصوبات ستاد ملی کرونا و تاکید مسوولان به سبب جلوگیری از گسترش ویروس کرونا آیین های عزاداری امسال در حسینیه ها و مساجد با رعایت دستورالعمل های بهداشتی انجام می شود و از دسته روی در خیابانها و معابر پرهیز شده است.