پرنده میش‌مرغ، که در زبان محلی "چیرگ" نیز نامیده می‌شود، یکی از بزرگترین پرندگان ایران و از گونه‌های منحصر به فرد و بسیار مهم جانوری در جهان به شمار می‌آید که نسل آن با خطر انقراض روبرو است.
این پرنده نادر(Otis tarda) نام دارد که جزو بزرگترین پرندگان گیاهخوار بوده و با جثة بزرگ و بال‌های کشیده و پرتوان، لقب سنگین‌ترین پرنده قادر به پرواز جهان را دارد.
میش‌مرغ طی سال‌های گذشته به دلیل محدودشدن زیستگاه‌های طبیعی، شکار بی‌رویه و اختلال در مناطق زیست و تخم‌گذاری، در معرض خطر انقراض بوده و به همین دلیل هم‌اکنون در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر (VU) قرار دارد.
تخریب زیستگاه و تبدیل زمین‌های دیم به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) باعث کاهش نسل این گونه کمیاب در دهه‌های اخیر شده به طوری که جمعیت آن در کشور تنها محدود به بخش‌هایی از شهرستان‌های بوکان و مهاباد در آذربایجان‌غربی است.
ویژگی‌های ظاهری میش‌مرغ
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: میش‌مرغ در دشت‌های وسیع بی‌درخت، زمین‌های استپی و کشتزارهای پهناور و علفزارها زندگی می‌کند، این پرنده در مناطق جنوبی و مرکزی اروپا و در بسیاری از مناطق معتدل آسیا زادآوری می‌کند.
امید یوسفی افزود: میش‌مرغ که در جهان به اسم‌های مختلفی شناخته می‌شود برای نخستین بار در سال ۱۷۵۸ میلادی توسط "کارل‌لینه" به نام علمی (Avis tarda) نامگذاری شد و بر اساس بررسی‌های انجام شده بیش از ۶۰ درصد جمعیت این گونه در پرتغال و اسپانیا زیست می‌کند.
وی اضافه کرد: این پرنده دارای گردن و پاهای کشیده، بال‌ها و منقاری پهن و برگ‌های رنگارنگ است و طول بدن آن حدود یک متر و بیش از ۱۵ کیلوگرم وزن دارد و روی زمین لانه می‌سازد.
وی اظهار داشت: دوره زادآوری میش‌مُرغ در فصل بهار است که با گرم شدن دمای هوا و طولانی شدن طول روز شروع می‌شود و در هر دوره نیز ۲ تا چهار تخم می‌گذارد که پس از ۲۵ تا ۲۷ روز جوجه‌ها سر از تخم بیرون می‌آورند.
وی اضافه کرد: این گونه زیبا، در این فصل پس از جوجه‌آوری برای تغذیه و چرا به پیاده‌روی در مراتع، تپه‌های ماهوری و مزارع گندم می‌رود.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: پرهای میش‌مرغ در قسمت پشت نخودی سیر با راه‌های عرضی سیاه و در قسمت شکمی سفید است؛ پاهای میش‌مرغ بلند و قوی و به سه انگشت ختم می‌شود.
این پرنده بسیار زودرنج و محتاط است و با اینکه از توانایی پرواز خوب برخوردار است اغلب در مقابل خطر می‌دود یا مخفی می‌شودوی افزود: این پرنده بسیار زودرنج و محتاط است و با اینکه از توانایی پرواز خوبی برخوردار است اما اغلب در مقابل خطر می‌دود یا مخفی می‌شود؛ نر و ماده این پرنده شبیه هم هستند اما نرها جثه بزرگتری دارند.
یوسفی گفت: پرنده نر بالغ نوار بلوطی رنگی در ناحیه سینه دارد و پرهای سبیل مانندی مرکب از موپرهای سفید در ۲ طرف صورت آن دیده می‌شود.
وی در خصوص رژیم غذایی میش‌مرغ نیز افزود: طبق بررسی‌های انجام شده این گونه همه چیزخوار است و در فصل زمستان از دانه و بذر گیاهان و در سایر فصول علاوه بر گیاهان از حشرات از جمله ملخ‌ها و جیرجیرک‌ها و سایر مهره‌داران کوچک مانند قورباغه، مارمولک و جوجه‌های پرندگان تغذیه می‌کند.
وی اضافه کرد: میش‌مرغ‌ها بشدت خود را با محیط اطراف استتار می‌دهند و به همین خاطر مشاهده آنها برای افراد غیرمتخصص مشکل است.
زیستگاه‌های میش‌مرغ در ایران
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: این گونه در گذشته زیستگاه‌هایی در استان‌های همدان، کرمانشاه، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی و کردستان و بخش‌هایی از خراسان شمالی و رضوی داشت اما اکنون تنها در بخش‌هایی از آذربایجان‌غربی مشاهده شده است.
یوسفی افزود: در گذشته میش‌مُرغ‌ها پرندگانی مهاجر بودند اما پس از اینکه تعداد آنها به‌شدت کاهش یافت و هنگام مهاجرت خطراتی آنها را تهدید کرد، دیگر مهاجرت نکرده و مناطق امن و بی‌خطر را برای زندگی انتخاب می‌کنند.
وی اضافه کرد: دشت "سوتاو "حمامیان بوکان که از سوی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی به عنوان پناهگاه میش‌مُرغ و زیستگاه حیات وحش اعلام شده است مهمترین زیستگاه این پرنده نادر در ایران به شمار می‌رود.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: کمیته ثبت پرندگان ایران تعداد این گونه را ۳۲ قطعه در دشت "سوتاو" حمامیان بوکان عنوان کرده در حالیکه برخی روستاییان و کشاورزان در سال‌های اخیر تعدادی از این گونه را در مهاباد و نیز در دشت "اوباتو" دیواندره استان کردستان مشاهده کردند اما به دلیل عدم در اختیار نداشتن عکس و سایر مستندات برای ارائه به این کمیته، بر این تعداد افزوده نشده است.
گرفتار شدن میش مرغ ایرانی در "چاله ژنتیکی"
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با بحرانی خواندن وضعیت میش‌مرغ، گفت: این پرنده نادر و در حال انقراض در ایران دچار مشکلی با عنوان "چاله ژنتیکی" است.
چاله ژنتیکی (همخونی) عارضه‌ای است که با توجه به کوچک شدن گله و ازدیاد آمیزش‌های فامیلی به وجود می‌آیدیوسفی افزود: چاله ژنتیکی (همخونی) عارضه‌ای است که با توجه به کوچک شدن گله و ازدیاد آمیزش‌های فامیلی به وجود می‌آید؛ بدین معنی که در اثر این عارضه صفات منفی در گله بیشتر بروز کرده و قدرت زنده‌مانی پرنده کاهش پیدا می‌کند.
وی با بیان اینکه چندین سال است تعداد میش‌مرغ‌ها افزایش پیدا نکرده است، اظهار داشت: یکی از علت‌های اصلی افزایش نیافتن جمعیت این گونه در کنار عواملی چون تخریب زیستگاه، روند رو به رشد فعالیت‌های کشاورزی و نبود مدیریت جامع مناطق زیستگاهی، بسته بودن جمعیت و به تبع آن چاله ژنتیکی است.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: سازمان محیط زیست در برنامه دارد که نقشه ژنتیک میش‌مرغ کشورهایی مانند ترکیه و اسپانیا تهیه و با نقشه ژنتیک میش‌مرغ ایرانی مقایسه شود به طوری که هر نقشه‌ای که با گونه ایرانی مطابقت داشته باشد، تخم این گونه را وارد و بعد از تبدیل شدن به جوجه در طبیعت رهاسازی شود.
وی در خصوص برنامه عملیاتی برای حفاظت از میش‌مرغ، گفت: این برنامه در سال‌های گذشته توسط اساتید دانشگاه اراک تدوین و توسط سازمان محیط زیست نیز تصویب و جهت اجرا ابلاغ شد که خرید یا اجاره زمین محل زندگی این پرنده، تکثیر مصنوعی و افزایش سطح آگاهی کشاورزان بخشی از این برنامه است که هنوز در مرحله اولیه آن قرار دارد.
۲۰ هکتار زمین برای میش‌مرغ‌ها خریداری شد
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: در راستای حفاظت و صیانت از گونه در خطر انقراض "میش‌مرغ"، ۲۰ هکتار از زمین‌هایی کشاورزی واقع شده در زیستگاه این پرنده در روستای "حمامیان" بوکان خریداری شد.
مهران نظری اظهار داشت: این پرنده در سال‌های گذشته به دلیل محدود شدن زیستگاه‌های طبیعی، شکار بی‌رویه و اختلال در مناطق زیست و تخم‌گذاری آن در معرض خطر انقراض بوده و به همین دلیل اکنون در فهرست سرخ اتحادیه بین المللی حفاظت از جمعیت و منابع طبیعی جهان قرار گرفته است.
شکار بی‌رویه، تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیم به آبی باعث کاهش این گونه در دهه‌های اخیر شده و جمعیت آن تنها محدود به جنوب آذربایجان‌غربی شده استوی ادامه داد: شکار بی‌رویه، تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیم به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) باعث کاهش این گونه در دهه‌های اخیر شده و جمعیت آن تنها محدود به جنوب آذربایجان‌غربی شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با بیان اینکه برای خرید این میزان اراضی کشاورزی، ۱۸ میلیارد ریال اعتبار هزینه شده است، افزود: کار تعمیر و تجهیز پاسگاه محیط‌بانی دشت "سوتاو حمامیان" نیز با یک میلیارد ریال اعتبار شروع شده که به زودی به پایان می‌رسد.
وی اظهار داشت: زیستگاه این گونه جانوری به شدت تحت‌تاثیر فعالیت‌های کشاورزی، چرای دام و تغییرات کاربری اراضی است لذا اقدامات حفاظتی باید مبتنی بر مدیریت فعالانه زیستگاه و حفظ منابع وسیع از اراضی بدون کشت و کار باشد.
برنامه مراقبت از آشیانه میش‌مرغ‌ها
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوکان گفت: در فصل برداشت محصول، کارشناسان این اداره ضمن پایش منطقه، توصیه‌های لازم را به کمباین‌داران در مورد حفاظت و مراقبت از آشیانه‌های احتمالی میش مرغ در این مزارع ارایه می‌کنند.
آوات بازیار افزود: این توصیه‌ها با هدف آشنایی کشاورزان در خصوص لانه‌گزینی میش‌مرغ در بین مزارع صورت گرفته تا حین درو و برداشت محصول، احتیاط و مراقبت‌های لازم را در احتمال صدمه زدن به میش‌مرغ‌ها انجام دهند.
وی اظهار داشت: در صورت آشنا نبودن و شناخت ناکافی کشاورزان از این پرنده، هنگام درو محصول، به‌طور ناخواسته به جوجه‌های میش‌مرغ صدمه وارد شود.
بازیار اضافه کرد: میش‌مرغ در دشت زندگی می‌کند که بیشتر این مناطق به زیر کشت گندم، یونجه و جو رفته است که زمان برداشت محصول با زمان جوجه‌آوری آنها همزمان می‌شود که این مساله جمعیت آنها را تهدید می‌کند.
دشت سوتاو حمامیان بوکان در سال ۱۳۸۹ با مساحت حدود چهار هزار هکتار از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان پناهگاه حیات وحش ارتقا یافته است.
به عقیده بسیاری از کارشناسان ارزش میش‌مرغ ایرانی اگر هم ردیف یوز ایرانی نباشد کمتر از آن هم نیست و لازم است برای حفظ و بقای این گونه در حال انقراض ضمن فرهنگ‌سازی در بین مردم، مسوولان نیز از هر گونه تلاش و انجام اقداماتی که از نابودی بیشتر این گونه جلوگیری کند، دریغ نورزند.
به گفته کارشناسان محیط زیست یکی از مهمترین مواردی که در زمینه حفاظت از این گونه در حال انقراض باید به آن توجه کرد دخیل کردن حاشیه‌نشینان و روستاییان اطراف زیستگاه‌های این پرنده در امر حفاظت از آن است.
آنان معتقدند همانگونه که حاشیه‌نشینان این زیستگاه‌ها می‌توانند تهدیدکننده این گونه باشند از سویی دیگر نیز می‌توانند حمایت‌کننده آن نیز باشند از این رو باید با مشارکت دادن آنان در امر حفاظت از نسل این گونه منحصر بفرد تا حد ممکن صیانت به عمل آورده شود.
اقدام های سال های اخیر سازمان حفاظت محیط زیست در توجه به احیا و تکثیر این گونه نادر و در حال انقراض همچنین توجه ویژه به تامین امنیت زیستگاه‌های میش مرغ و احداث یک مرکز تحقیقاتی در شهرستان بوکان امید دوستداران پرندگان را به احیای نسل میش مرغ و دیده شدن دوباره آنها در زیستگاه‌های دیگر نقاط کشور را دوچندان کرده است.
با احیای زیستگاه‌های میش‌مرغ در آذربایجان‌غربی و سایر استان‌های همجوار که روزگاری زیستگاه این گونه بودند، می‌تواند امید داشت در آینده نه چندان دور از این زیستگاه‌ها به عنوان یک جاذبه گردشگری، پتانسیل بسیار خوبی برای جذب توریسم و کسب درآمد پایدار استفاده کرد.
نظر شما