شهید آوینی، «روایت فتح» را به برنامه‌ای مرگ‌آگاهانه تبدیل کرد

مرتضی آوینی (متولد ۲۱ شهریور ۱۳۲۶) که اگر هنوز زنده بود، چنین روزهایی و در آستانه چهلمین سالگرد حمله عراق به ایران (۲۹ شهریور ۱۳۵۹) هفتادوسه‌ساله می‌شد، چنان جایگاهی در بیان هنری و خاصه سینمایی رشادت‌های ملت ایران در زمان پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس دارد که رهبر انقلاب اخیرا و به مناسبت رزمایش عمومی مردم در مبارزه با شیوع کرونا آرزو کردند هنرمندان بتوانند همچون شهید آوینی با گفتار و نوشتار و کارهای هنری و نمایشی، جزئیات این جهاد عظیم مردمی را به شیرینی روایت و آن را در تاریخ، ماندگار کنند.

امسال همزمان با بیست و هفتمین سالروز درگذشت او (۲۰ فروردین ۷۲) کتابی به نام روایت جنگ در دل جنگ در چهار فصل و ۳۲۰ صفحه از نویسنده‌ای فرانسوی به نام خانم انیس دوویکتور/ Agnes Devictor به ترجمه محمدمهدی شاکری و به همت بنیاد سینمایی فارابی با همکاری انتشارات واحه و انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران چاپ و منتشر شد که ضمن توجه به سینمای مستند و داستانی آغاز پیروزی انقلاب و دوران دفاع مقدس، با تمرکز بر شیوه خاص مستندسازی مرتضی آوینی به سرانجام رسیده است.

همزمان با سالروز تولد شهید آوینی (جمعه، ۲۱ شهریور)، محمدمهدی شاکری مترجم، مریم امینی-آوینی یکی از ناشران و سرویراستار و سیدعلی میرفتاح منتقد ادبی و محمدحسین مهدویان فیلمساز در نشستی مجازی در باغ کتاب که از حساب های کاربری اینستاگرام بنیاد سینمایی فارابی و باغ کتاب و سایت شهید آوینی پخش شد، روند تولید و چاپ این اثر را تشریح و آن را بررسی کردند.

شاکری در ابتدای این نشست در توضیحی کلی خانم دوویکتور که دانش‌آموخته علوم سیاسی است و در سیاستگذاری عمومی و فرهنگی در سینما تخصص دارد، برای ارائه پایان‌نامه صلاحیت دانشیاری خود در دانشگاه سوربن کتابی به نام تصاویر، رزمندگان و شهدا، جنگ ایران و عراق از منظر سینمای ایران نوشته با ۳ فصل عمده و ۹ بخش که کتاب روایت جنگ در دل جنگ، مختصرشده دو فصل از آن کتاب و کامل فصل سوم است. زیرا وی پیش از این بخش‌هایی از فصل سوم را مرتبط با شهید آوینی در قالب مقاله‌ای ترجمه کرده بوده و تخصصی هم در مورد فصل‌های اول و دوم با تمرکز در مورد سینمای ایران و جنگ نداشته است.

وی افزود: دوویکتور در این اثر برای کار شهید آوینی شناسنامه درست می‌کند و نشان می‌دهد سینمای مستند آوینی چطور در سنت سینمای نوین ایران شکل گرفته است.

سینمای مستند آوینی بر بستر جریان سینمای نوی دهه ۶۰ میلادی (۵۰ خورشیدی) ایران شکل می گیرد و با وارد شدن در سینمای بحران و فیلم ساختن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و روایت آنها به شکل جدیدی از مستندسازی می‌رسد که در آن دوربین از روی سه‌پایه آزاد شده و روی شانه قرار می‌گیرد.

شاکری ارزشمندی دیگر کار دوویکتور را تهیه تاریخ شفاهی شیوه ساخت روایت فتح دانست و گفت: مصاحبه نویسنده این کتاب با فیلمبرداران گروه شهید آوینی و ثبت و ضبط شیوه و منطق تصویربرداری آنها باعث حفظ این سنت شد. دوویکتور در نهایت روایت از فرم را به تصویر ارتباط داده و در نهایت به متن می رسد.

وی نتیجه گرفت: بر خلاف کارکردی که شهید آوینی برای آثار خودش قائل بود یعنی اثر تبلیغاتی در زمان جنگ، این آثار فراتر از مخاطبانش زنده هستند و تعبیر و تفسیر می‌شوند، مراجع سینمایی دارند و دوویکتور شهید آوینی را خیاط زمان می داند که در کار تدوین فیلم‌های گرفته شده کار مدرنی را ارائه می‌دهد.

۲۸ سال بعد از شهید آوینی هنوز تحقیق جدی روی تفکر و کارهای او نشده

امینی نیز به روند آشنایی با نویسنده پرداخت و گفت: اولین بار سال ۲۰۱۲ با خانم دوویکتور ملاقات کردم و در مجموع تا زمان چاپ شدن اثر که سال ۲۰۱۵ است ما پنج دیدار داشتیم، بعد از اینکه کتاب به فرانسه چاپ شد مایل بودم نشر واحه این کار را چاپ کند که مطلع شدم روند ترجمه و چاپ از قبل به همت بنیاد فارابی و انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران آغاز شد و ما به عنوان نفر سوم وارد این روند شدیم. انتشارات واحه مسئولیت ویرایش کتاب را برعهده داشت.

وی با اشاره به نکات ارزشمند کتاب افزود: نویسنده به وضعیت اجتماعی و سیاسی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران می پردازد و بعد روی مستندهای شاخص از چهار مستندساز برجسته ایرانی متمرکز می‌شود، همچنین در ادامه به فرم سینمای شهید آوینی اشاره و بعد تبیین می‌کند چرا این فرم با فرم سینماگران مبتکر سنخیت دارد. نویسنده مسیر درست و پیوسته‌ای را انتخاب می‌کند و به همان نتیجه ای که از اول به عنوان فرضیه مطرح کرده می‌رسد.

وی تاکید کرد: امروز و ۲۸ سال بعد از درگذشت شهید آوینی ندیده‌ایم در تحقیقاتی به تفکر، ماهیت و سینمای او به شکل جدی پرداخته شود در حالیکه او با بیش از ۷۰ قسمت برنامه‌سازی برای تلویزیون هم در طول جنگ و هم بعد به شکل نظری و عملی این تفکر را نشان داد.

در ادامه سیدعلی میرفتاح به عنوان منتقد و از اعضای هیئت تحریریه مجله سوره با تاکید بر اهمیت کار دوویکتور به عنوان فردی که جنگ هشت ساله ایران را ندیده و در فضای آن نیز قرار نداشته ولی برای درک وجه سینمایی آن بسیار تلاش کرده گفت: روش نویسنده در این کتاب، نوشتن کتاب حرفه‌ای تحقیقاتی را یاد می دهد.

شخصیت شهید آوینی با امثال جلال آل احمد و شریعتی قابل قیاس است

وی ادامه داد: امروز ۲۸ سال از نبودن شهید آوینی بین ما می‌گذرد ولی هنوز مساله بسیاری از ماست، زنده است و از این جهت با افرادی مانند جلال آل احمد (۱۳۰۲ تا ۱۳۴۸) و علی شریعتی (۱۳۱۲ تا ۱۳۵۶) قابل مقایسه. افراد زیادی مایل هستند درباره او بدانند و بخوانند و حتی اگر ما اهمال کنیم کسانی از خارج از ایران می‌آیند و روی این فرد کار می‌کنند. هنوز گرد فراموشی روی او ننشسته است با اینکه نسبت به ۲۸ سال قبل تغییرات زیادی روی داده و اقتضائات رسانه دست‌کم به شدت تغییر کرده است.

سردبیر پیشین روزنامه اعتماد مهم‌ترین دلیل این امر را در مساله‌داشتن و دغدغه‌مند بودن شهید آوینی دانست و گفت: او دردمند بود و با صداقت به موضوعات می‌پردازد، همین امر باعث شده ماندگار شود.

محمدحسین مهدویان نیز در ادامه با اشاره به جذاب نبودن نام و تصویر روی جلد کتاب گفت: از مدت ها قبل خبر داشتم خانم دوویکتور در حال نوشتن کتابی در مورد سینمای دفاع مقدس و شهید آوینی است و وقتی کتاب چاپ شد و به دستم رسید بعد از مدتی خواندن آن را شروع کردم. خواندن این کتاب هم خاطرات مرا از گذشته عمیق تر کرد و هم دانسته های مرا با گذشته‌ها مرتبط.

مهدویان این اثر را با کتاب های مرجعی در حوزه سینما مانند تاریخ سینمای ایران مقایسه کرد و افزود: جای تاسف است که در فضای دانشگاهی ما هم زمینه تولید چنین کارهایی فراهم نیست و هم انگیزه‌های شخصی برای آنها وجود ندارد.

کارگردان مجموعه آخرین روزهای زمستان تاکید کرد: غیر از تاثیراتی که از مجموعه روایت فتح گرفته‌ام، مستند تازه‌نفس ها و تصویری که کیانوش عیاری از تابستان ۵۸ تهران در آن به دست می دهد یا مستند جست‌وجو از امیر نادری و فضایی که از اولین روزهای بعد از انقلاب می‌سازد مجموعه هایی است که من با آنها ارتباط عمیقی برقرار کرده بودم و در این کتاب این آثار و بسیاری آثار دیگر برتر جمع‌آوری و نقد شده اند.

روایت فتح پروپاگاندا نیست

میرفتاح در ادامه به بخش دیگری از شخصیت شهید آوینی اشاره کرد و گفت: سوءتفاهم اسلامی یا دینی کردن سینما از دهه ۷۰ آغاز شد؛ در حالیکه شهید آوینی با این امر مخالف و معتقد بود تا وقتی به لحاظ تکینیکی بر سینما تسلط نداشته باشیم، نمی توانیم راجع به اسلامی بودن یا نبودن آن بحث کنیم.

وی با اشاره به ساخت آثاری برای تشویق مردم در جبهه و به طور کلی پروپاگاندا در زمان جنگ گفت: با اینکه خود شهید آوینی می گفت این آثار تبلیغی هستند، روایت فتح پروپاگاندا نیست و نباید از آن منظر به آن پرداخت.

نویسنده کتاب شمسیه لندنیه ادامه داد: روایت فتح بر خلاف اقتضائات رسانه که باید مخاطب را دچار غفلت بکند از چند خصوصیت متضاد برخوردار است، اول مرگ آگاهی و دوم اینکه رویدادهای روز ایران را در زمان جنگ تحمیلی دارای دو وجهه ظاهری و باطنی می داند. وجهه ظاهری همان است که در دهه ۶۰ خورشیدی هستیم ولی شهید آوینی باطن آن را در ادامه تاریخ انبیا می دانست که فهم این امر به مبانی عرفانی نیاز دارد. آوینی روایت فتح را به برنامه‌ای مرگ‌آگاهانه در امتداد تاریخ انبیا تبدیل کرد.