بیماری کووید ۱۹ یا SARS-CoV-۲ از اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی در سراسر جهان گسترش یافت و تاکنون جان تعداد زیادی از مردم جهان را گرفته است. این همه‌گیری سبب آشفتگی و تنش بسیار در سیستم‌های بهداشتی، اقتصادی و سیاسی دنیا شده است.
همه‌گیری کرونا و تاثیرگذاری آن بر اجتماع، سیاست دولت‌ها را به سمت حمایت از تولید دارو و واکسن‌های مرتبط، سوق داده و میلیاردها دلار تا به حال برای این موضوع در دنیا سرمایه‌گذاری شده است؛ از همین رو اطلاعات دقیق‌تر از آخرین وضعیت واکسن در دنیا و همچنین به بعضی از ابهامات پیش رو عنوان می‌شود.
واکسن‌ها معمولاً قبل از رسیدن به مرحله تولید به سال‌ها تحقیق و آزمایش نیاز دارند؛ اما به دلیل اهمیت ویژه این بیماری دانشمندان در رقابت برای تولید واکسن ویروس کرونا تا شروع سال آینده میلادی هستند. تا به امروز ۴۶ واکسن در مرحله آزمایش‌های بالینی بر روی انسان و حداقل ۹۱ واکسن نیز در مرحله پیش‌بالینی در حیوانات قرار دارد.
برای آنکه هر واکسن بتواند مجوز تولید و فروش تجاری را از سازمان بهداشت جهانی کسب کند، باید مراحلی را طی کند و نتایج موفقیت‌آمیزی در هر مرحله به‌دست آورد.
طی این روند، تعداد زیادی از واکسن‌های انتخاب‌شده حذف می‌شود؛ ولی تعدادی نیز می‌توانند با کسب نتایج مثبت مجوز نهایی را دریافت کنند. اما ذکر این نکته مهم است که واکسن برای پیشگیری است و هیچ تاثیری در درمان بیماران کرونایی ندارد. واکسن‌ها سبب تحریک سیستم ایمنی و آماده نگه داشتن آن برای مقابله با بیماری احتمالی می‌شوند.
تولید واکسن مراحلی دارد؛ نخست، مرحله تولید: در این مرحله پژوهشگران تلاش می‌کنند با استفاده از تجربیات، امکانات پیشرو و همچنین بررسی‌های دقیق پروتئین‌ها یا مواد ژنتیکی، واکسنی را انتخاب و تولید کنند که احتمال می‌دهند در پیشگیری از این بیماری موثر واقع می‌شود.
دوم، مرحله پیش‌بالینی: در این مرحله، واکسن تولید شده در کشت‌های سلولی، موش و میمون مورد آزمایش قرار می‌گیرد؛ همچنین درباره دو موضوع تحقیق می‌شود، نخست اینکه آیا واکسن سبب تحریک سیستم ایمنی در این حیوانات می‌شود و دوم اینکه این واکسن برای این حیوانات خطری دارد یا خیر.
در فاز اول تست بالینی واکسن بر تعداد محدودی در حدود ۱۰ نفر تست می‌شود و بی‌خطر بودن و میزان دوز مصرفی آن بیشتر مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ تا به امروز ۳۱ نوع واکسن در این فاز قرار دارند.
در فاز دوم تست بالینی واکسن بر تعداد بیشتری از افراد در حدود ۱۰۰ نفر مورد بررسی قرار می‌گیرد که این افراد را از سنین مختلف کودکان، جوانان و افراد مسن انتخاب می‌کنند. بیشتر درباره بی‌خطر بودن واکسن و اینکه چه مقدار سیستم ایمنی را در سنین مختلف تحریک می‌کند تحقیق می‌شود؛ در حال حاضر ۱۵ واکسن در این فاز در حال بررسی است.
فاز سوم تست بالینی، به‌عنوان آخرین قسمت از تست‌های بالینی، زمان‌بر و نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر است؛ از همین رو واکسن به حدود هزار نفر تزریق می‌شود و سپس بررسی می‌شود که چند نفر از این افراد ایمن و چند نفر آلوده می‌شوند. به دلیل اهمیت ویروس کرونا سازمان بهداشت جهانی سخت‌گیری‌های خود را در این مرحله کاهش داده و اعلام کرده است، واکسنی که بتواند حداقل ۵۰ درصد از دریافت کنندگان را از بیماری محافظت کند مورد تایید قرار می‌گیرد؛ همچنین درباره میزان ایمنی‌زایی در افراد مختلف و اثرات جانبی دارو در آنها با شرایط خاص پژوهش می‌شود؛ تا به امروز ۱۱ واکسن در این فاز در حال بررسی هستند.
در فاز تایید نهایی، اگر واکسنی تمام مراحل را به‌درستی سپری کند و مدارک مربوط را منتشر کند، می‌تواند در این مرحله مجوز تولید و فروش تجاری را به‌دست آورد، این مرحله خیلی سریع صورت می‌گیرد؛ متاسفانه هنوز هیچ واکسنی وارد این مرحله نشده است.
چین و روسیه حدود ۶ واکسن را بدون پشت سر گذاشتن مرحله ۳ وارد فاز تولید نهایی کرده‌اند که اکثر کارشناسان معتقدند این کار غیر اصولی است و ممکن است سبب بروز مشکلات جدی گردد.
در این میان، پرسش‌های بسیاری مطرح می شود.
آیا ما به‌زودی واکسنی در دنیا علیه ویروس کرونا خواهیم داشت؟
پاسخ به این سوال سخت و نیازمند صبر برای دستیابی به نتایج نهایی ۱۱ واکسن پیشرو فاز نهایی است. گاهی به دلیل مشکلاتی مانند ایجاد علائم ناشناخته سبب توقف کار می‌شود، چون باید شرکت‌ها از بی‌خطر بودن کامل واکسن اطمینان حاصل کنند، اما اکثر شرکت‌های تولیدکننده پیش‌بینی کرده‌اند که واکسن اواخر سال میلادی و اوایل سال جدید وارد بازار می‌شود.
دو کشور چین و روسیه نیز اعلام کرده‌اند که واکسن‌های آنها که در واقع همان واکسن‌های تایید نشده در فاز ۳ هستند، در ماه آینده به بازار عرضه می‌شود.
با توجه به اینکه هر فرد احتمال دارد چندبار به ویروس آلوده شود آیا این موضوع در میزان ایمنی زایی واکسن تاثیر می‌گذارد؟
داستان واکسن با آلودگی طبیعی بسیار متفاوت است و جای نگرانی بسیاری در این خصوص وجود ندارد. در واکسن یا به عبارت درست‌تری واکسیناسیون، دوز بیشتری از بخشی از ویروس را دریافت می‌کنیم که توانایی تحریک سیستم ایمنی را دارد، ولی بیماری‌زا نیست. این موضوع می‌تواند سبب تحریک بیشتر سیستم ایمنی شود.
در واکسیناسیون گاه نیاز است که چند بار با فاصله منظم، تزریق واکسن انجام شود تا سبب تحریک بیشتر و مناسب‌تر سیستم ایمنی شود و درنهایت، در واکسن از مواد همراه (ادجوانت) استفاده می‌شود که خود، سبب ماندگاری بیشتر واکسن در بدن و تحریک بیشتر سیستم ایمنی خواهد شد.
چه چالش‌هایی در زمان تولید و عرضه واکسن در آینده وجود دارد؟
با توجه به اینکه تمام دنیا درگیر این بیماری شده است، هرگونه بحث درباره تولید واکسن موجب ایجاد حساسیت‌های بسیاری می‌شود؛ اما مهم‌ترین موضوع که امروزه درباره آن تحقیق می‌کنند، بحث تولید الزامات لازم به همراه واکسن‌ها مانند سرنگ‌های ویژه هر نوع واکسن، بسته‌بندی آنها و همچنین سیستم حمل و نقل واکسن است؛ چون بعضی واکسن‌ها نیازمند شرایط خاصی در زمان جابه‌جایی هستند.
آیا وقتی واکسن تولید شود همه مردم دنیا می‌توانند همزمان از آن استفاده کنند؟
مسلما جواب خیر است. به دلیل اینکه اکثریت دنیا درگیر این بیماری شده‌اند و تولید این مقدار نیازمند زمان است، چنین انتظاری معقول نیست؛ اما سازمان بهداشت جهانی این موضوع را پیگیری می‌کند که همه بتوانند به یک میزان و بدون محدودیت به واکسن تولید شده دسترسی داشته باشند. قابل پیش بینی است که مسائل سیاسی در این موضوع اثرگذار خواهند بود؛ به طور کلی طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی کادر درمان، سالمندان و افراد با بیماری خاص در اولویت هستند.
اگر واکسن وارد بازار شود نیاز به استفاده از ماسک است؟
به دلیل اینکه واکسن ممکن است در همه افراد ایمنی‌زایی ایجاد نکند و تعداد زیادی هنوز مستعد آلودگی باشند، بنابراین باید تا مدت طولانی بعد از عرضه واکسن تمامی پروتکل‌های بهداشتی را به طور دقیق رعایت کرد تا اکثریت افراد بیمار بهبود یابند و نرخ آلودگی کاهش یابد.
آیا واکسنی که فقط روی ۵۰ درصد افراد یک جامعه موثر باشد می تواند واکسن مناسبی باشد؟
جواب آری است. این موضوع صحیح است که هنوز ۵۰ درصد افراد جامعه حساس هستند و مصونیت ۵۰ درصد از افراد جامعه به قطع زنجیره انتقال و کاهش راندمان انتقال بیماری بسیار کمک می‌کند.
آیا واکسن آنفولانزا سبب محافظت در مقابل ویروس کرونا می‌شود؟
خیر. ساختار پروتئینی این دو ویروس کاملا متفاوت و از دوخانواده ویروسی کاملا مجزا هستند؛ بنابراین واکسن آنفولانزا نمی‌تواند مقاومت به این ویروس را افزایش دهد.
چه اتفاقی می افتد اگر ویروس کرونا و آنفولانزا با هم اپیدمی شوند؟
واقعیت این است که هنوز به درستی نمی دانند وقتی این دو ویروس با هم باشند چه مسائل و مشکلاتی را ایجاد می‌کند؛ اما مسلما به دلیل شباهت علائم، کار تشخیص بیماری را بسیار مشکل‌تر و سیستم درمانی را دچار مشکلات جدی‌تری می‌کنند؛ همچنین آلودگی همزمان دو ویروس در یک فرد نیز پیش بینی شده که ممکن است سبب تشدید علائم شود.
آیا دارویی برای درمان ویروس وجود دارد؟
تا به‌حال هیچ دارویی برای درمان قطعی ویروس گزارش نشده است؛ اما چندین دارو به‌منزله کاهش‌دهنده علائم و یا تسریع‌کننده بهبودی توصیه شده‌اند. با وجود این، هیچ دارویی وجود ندارد که بتواند میزان مرگ و میر را کاهش دهد؛ همچنین در خصوص تاثیرگذاری این داروها نیز هنوز بحث‌های زیادی وجود دارد.
بهترین پروتکل بهداشتی تا به‌حال چیست؟
رعایت فاصله اجتماعی حداقل ۲ متر، استفاده از ماسک‌های مناسب (ماسک ان ۹۵ برای کادر درمانی و ماسک جراحی سه لایه برای مردم عادی) و شست‌وشوی مرتب دست‌ها با آب، صابون و الکل ۷۰ درصد. نکته مهم و قابل ذکر این است که ماسک‌ها وقتی بیشترین تاثیر را در محافظت دارند که اولا فاصله اجتماعی مناسب با طرف مقابل رعایت شود و ثانیا هر دو نفر از ماسک استفاده کنند.
به قلم دکتر ابوذر قربانی و دکتر محمدهادی اسکندری، اعضای کارگروه تولید واکسن و فراورده‌های بیولوژیک دانشگاه شیراز
منابع
https://www.who.int/
https://www.nytimes.com/interactive/۲۰۲۰/science/coronavirus-vaccine-tracker.html#cansino
https://www.sciencenews.org/
https://www.nature.com/
نظر شما