شجره‌نامه جنگلی خراسان شمالی در تهدید زبانه‌های آتش

با نگاهی به تاریخ خطه شمال شرق کشور می توان دریافت که این درختان صبور، مقاوم و همیشه سبز،  قدمتی هزاران ساله دارند که در ارتفاعات، دامنه ها و جای جای خراسان شمالی قد برافراشته اند و طراوت و سرسبزی را به طبیعت هدیه کرده اند.

خراسان شمالی وطن صدها هزار ارس

خراسان شمالی، موطن درختان کهنسال بی‌شماری مانند ارس «سرانی» شیروان است که با دیرینگی ۲۵۰۰ ساله، مظهر پایداری و سرسختی این گونه ارزشمند جنگلی است.

درختی که این همه سال دوام آورده است تا به ما بگوید روزی روزگاری در متر متر این خاک و پهنه های طبیعی آن صدها ارس زندگی می کردند که به مرور یا قطع شدند تا در اجاق ها و کوره ها بسوزند و یا قربانی آتش حرص و طمع سیری ناپذیر انسان در چنگ اندازی به عرصه ها شدند.

اگرچه مساحت جنگل های ارس خراسان شمالی طی دهه های گذشته کاهش چشمگیری یافته است اما هنوز هم می توان امیدوار بود که می توان این درختان را با حفاظت و مراقبت پایدار نگه داشت و حتی با قرق این جنگل ها از نابودی بی رویه آنها جلوگیری کرد.

از ۶۱ درخت ارس کهنسالی که در کشور شناسایی شده، بیش از ۳۲ اصله با قدمتی بالای ۵۰۰ سال در خراسان شمالی قرار دارندارس های سرسخت ۵۰۰ ساله

کارشنان می گویند بذر ارس سرسخت است به خاک که بیفتد در سرما و گرما و گاه حتی بدون یک قطره آب در دل خاک زنده می ماند.  با دستان کوچک نامرئی خود خاک را کنار می زند، از دل خاک قد می کشد و میلی‌متر به میلی‌متر رشد می کند تا نهالی برومند شود و اگر دست روزگار و دندان طمع انسان ها بگذارد و از لهیب آتش دور بماند تا چند هزار سال زندگی می کند.

یک کارشناس پژوهش مرکز تحقیقات منابع طبیعی خراسان شمالی در مورد این درختان می گوید: درخت ارس توانایی زیستن در دمای منفی ۴۰ درجه تا مثبت ۴۰ درجه سانتی‌گراد را دارد و بهترین زمان برای کاشت آن آخر زمستان است.

حمید قربانی می افزاید: یکی از مهمترین علل تکثیر ارس در گذشته پخش شدن بذر آن توسط حیوانات بوده است به طوری که مرحله فرآوری بذر این گیاه در بدن حیواناتی مانند خرس، گرگ، آهو و گوزن اتفاق می افتاد و از طریق مدفوع آنها در قسمت های مختلف طبیعت رها می‌شد.

وی می افزاید: با کاهش سطح جنگل ها،  اکنون تولید نهال ارس در محیط هایی مانند نهالستان ها پیگیری می شود اما در این حالت علاوه بر اینکه مدت زمان رشد بذر طولانی تر از محیط طبیعی است، پس از انتقال به جنگل نیز نهال ها در طبیعت چندان دوام نمی آورند.

وی می گوید: با وجود قرق محیط های طبیعی این درختان، متاسفانه رشد آنها بسیار کند و حداکثر یک تا یک و نیم سانتی‌متر در سال است.
قربانی می افزاید: با انتقال نهال، باز هم خطر از بین رفتن آن وجود دارد و از آن جا که نهال این گونه بسیار ترد است و به ذائقه علفخواران خوش می آید، با خطر خورده شدن مواجه است و بنابراین باید در اطراف نهال این درخت حفاظ ایجاد کرد.

کاهش سطح جنگل ها

این پژوهشگر حوزه منابع طبیعی با بیان اینکه سطح جنگل های ارس در خراسان شمالی کاهش یافته است، می گوید: متاسفانه برای احیای جنگل ها نیز از درختانی مانند افرا و کرکو استفاده می شود و چون ارس نیاز به نگهداری و دقت زیادی دارد در برنامه احیای جنگل ها جایی ندارد.

قربانی خاطرنشان می کند: اگر روند نابودی درختان ارس به همین شکل کنونی ادامه یابد ممکن است تا چند دهه دیگر کمتر نشانی از این گونه ارزشمند در منطقه باقی بماند.

وی با بیان اینکه تعداد درختان کهنسال ارس در خراسان شمالی بیش از دیگر نقاط کشور است، می گوید: بنا به تحقیقاتی که برای شناسایی ارس های کهنسال کشور ضورت گرفته،  از ۶۱ درخت ارسی کهن که در کشور شناسایی شده، بیش از ۳۲ اصله با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال در خراسان شمالی قرار دارد.

وی با بیان اینکه از بین بردن این درختان جرم محسوب می شود، می گوید: اگر چه در ۱۰ سال اخیر میزان قطع این درختان برای انتفاع تقریبا به صفر رسیده است اما آتش سوزی هایی که رخ می دهد زحمات ده ها ساله کارشناسان را در یک روز از بین می برد و با وجود تشکیل پرونده هایی در این زمینه، متاسفانه میزان جرایم بازدارنده نیست.

ذخیرگاه های ژنتیک

خبرهایی که این روزها در مورد از بین رفتن و سوختن درختان ارس در خراسان شمالی شنیده می شود دردناک است تا آنجا که رییس اداره جنگل‌داری و جنگل‌کاری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هشدار می دهد: آتش، حیات جنگل‌های ارزشمند ارس در این استان را تهدید می کند و توسعه رویشگاه‌های آن را به حداقل رسانده است.

مهدی قدیمی اظهار می دارد: ارسستانهای خراسان شمالی ۴۱۰ هزار هکتار از گستره جنگلی این استان را به خود اختصاص داده است و متاسفانه وقوع آتش سوزی ها در عرصه های طبیعی و جنگلی، این گونه ممتاز طبیعی را چنان تهدید می کند که شاید هرگز نتوان آنرا جبران کرد.

وی با بیان اینکه پهنه های جنگلی این استان در قالب ۲ ناحیه رویشی ایرانی، تورانی و هیرکانی طبقه بندی می شود، می گوید: گونه ارس در ناحیه ایرانی، تورانی استان متمرکز است و حفظ این جنگل ها و حفاظت درختان ارس اولویت نخست منابع طبیعی است.

وی با بیان اینکه هم اکنون شهرستان مانه و سملقان با ۱۹۵ هزار هکتار، دارای بیشترین پوشش جنگلی استان است، می گوید: منطقه گوینیک در راز و جرگلان، ذخیره گاه تازه قلعه و پیغو در بجنورد، منطقه بزداغی در مانه و سملقان، ذخیره گاه کوه بهار و خمبی در گرمه و کاکلی در شیروان از دیگر رویشگاه های درختان ارس در خراسان شمالی است.

قدیمی خاطرنشان می کند: در کنار حفاظت از این درختان هر سال ۳۰۰ تا ۵۰۰ هکتار طرح توسعه جنگل با نهال کاری و غنی سازی نیز انجام می شود که البته طرح توسعه جنگل ها فقط با کاشت گونه های ارس نیست بلکه افرا، شیرخشت و داغداغان هم برای توسعه و غنی سازی کاشته می شود تا جنگل حالت طبیعی خود را از دست ندهد.

وی با بیان اینکه در ۶ ماه گذشته آتش سوزی در منابع طبیعی و جنگل های استان آسیب های زیادی به درختان، درختچه ها و نیز حیات وحش وارد کرده است، می افزاید: خسارت درختان از بین رفته و به ویژه ارس ها را نمی توان تنها از لحاظ مالی برآورد کرد زیرا برای اینکه یک درخت ارس پا بگیرد و به حد آنچه که می بینیم برسد حداقل بیش از ۱۰۰ سال زمان نیاز است.

قدیمی تاکید می کند: با وجود همه اقداماتی که برای توسعه جنگل های استان و حفاظت از درختان ارس صورت گرفته، آتش سوزی می تواند در یک روز تمام تلاش های چندین دهه را از بین ببرد و نمونه آن آتش سوزی های امسال در کوه بهار گرمه و منطقه حفاظت شده سالوک اسفراین بود.  

وی اظهار می دارد: ارس که یکی از چهار گونه درختان سوزنی برگ بومی کشور و از خانواده سرو محسوب می شود، در خطه خراسان قدمتی دیرینه دارد که از جمله ارس «سرانی» شیروان از کهنسال‌ترین درختان ثبت شده در کشور است.

قدیمی، ارسستانها را از ذخیره گاههای ژنتیک استان خوانده و می گوید: این درختان ارزش ژنتیکی دارند دارای عمر طولانی و مقاومت بالا در برابر سرما و گرما هستند و در عین حال رشد بسیار کندی دارند به طوری که هر سال فقط چند میلی متر رشد می کنند و عمدتا در ارتفاعات می رویند.

وی با بیان این که اُرس بسیار پایدار و سازگار با هر نوع آب و هوایی است، اظهار می دارد: این درخت در برابر بیماری‌ها و انگل‌های طبیعی بسیار مقاوم است و از جمله درختان حفاظت شده به‌شمار می‌آید که قطع آن ممنوع است.

شجره نامه تاریخی

رییس اداره جنگلداری و جنگل کاری خراسان شمالی، ارس را شجره نامه تاریخی جنگل های استان دانسته و می افزاید: تصمیم داریم جنگل های ارس را به عنوان ذخیره گاه های جنگلی قرق کنیم و هم اکنون نیز ارس های بزداغی مانه و سملقان با مساحت ۳۵ هزار هکتار و گوینیک راز و جرگلان با مساحت پنج هزار هکتار قرق و به عنوان ذخیره گاه ژنتیک حفظ می شود.

قدیمی، وضعیت جنگل های استان را چندان مطلوب ندانسته و در این باره می گوید: مساحت جنگل های خراسان شمالی بر اثر قطع  درخت برای سوخت، آتش سوزی و نیز تخریب در دهه های گذشته به یک پنجم رسیده است.

این درختان ارزش ژنتیکی دارند دارای عمر طولانی و مقاومت بالا در برابر سرما و گرما هستند و در عین حال رشد بسیار کندی دارند به طوری که هر سال فقط چند میلی متر رشد می کنند و عمدتا در ارتفاعات می رویند

وی اظهار می دارد: با افزایش دسترسی مردم به سوخت هایی مانند گاز، قطع درخت در این استان به صفر رسیده است اما عرصه های ما با پوشش انبوه از بین رفته و در عین حال ضریب حفاظت از جنگل ها افزایش یافته است و کسی جرات نمی کند درخت ارس را قطع کند.

وی از اجرای طرح توسعه جنگل در سال جاری در خراسان شمالی خبر داده و می گوید: عملیات توسعه و کاشت در سطح ۵۰۰ هکتار از جنگل های ایرانی، تورانی خراسان شمالی در حال اجرا است و از آن جا که تکثیر ارس بسیار سخت و زمانبر است، در توسعه جنگل ها از نهال های دیگر نیز استفاده می شود.

ارس ها با آتش می رقصند

با نگاهی به آمارهای آتش سوزی ها و برآورد خسارات آن در خراسان شمالی می توان دریافت که تنها امسال در حدود ۶۰۰ درخت ارس در آتش سوزی هایی که از سر غفلت اتفاق افتاده، سوخته اند.

فرمانده یگان حفاظت از منابع طبیعی خراسان شمالی با اظهار تاسف در این مورد می گوید: آتش سوزی های آبان ماه و اواخر مهر امسال سنگین بود و از بین رفتن ۵۰۰ درخت تنها در آتش سوزی ارتفاعات سالوک اسفراین، زنگ خطر را برای لزوم حفاظت جدی تر از جنگل ها و منابع طبیعی و پارک های ملی به صدا درآورد.

موسی الرضا حیاتی با بیان اینکه از ابتدای امسال بیش از ۱۱۰ آتش سوزی در عرصه های منابع طبیعی استان رخ داده است، می گوید: بیش از ۳۰۰ هکتار از منابع طبیعی نیز با آتش درگیر شده و خسارت دیده است.

وی خاطرنشان می کند: برخی درختان نظیر ارس حداقل ۵۰  سال طول می کشد تا رشد کنند و درختانی مانند زالزالک ۲۰ سال زمان نیاز دارد تا به بار بنشیند و از بین رفتن درختانی مانند ارس جبران ناپذیر است زیرا در شرایط عادی امکان تکثیر این درخت ممکن نیست و یا به سختی ممکن می شود و توجه به این نکته لازم است که برآورد و جبران خسارت به جنگل ها و درختان ارس به لحاظ مالی ممکن است اما به لحاظ ارزشی که این درختان دارند قابل ارزیابی نیست.

گستره حوزه منابع طبیعی خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این میزان یک‌ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار هم جنگل است.

۲۵ هزار هکتار از جنگل های این استان هیرکانی و بقیه ایرانی تورانی است که گونه های ارس، افرا، زالزالک و کرکو را  در خود دارد.