این سد تاریخی در شهرستان خرم بید در استان فارس قرار دارد و بارها در معرض تخریب و آسیب قرار گرفته است ، سدی که گفته می شود افزون بر 2 هزار و 500 سال پیشینه دارد ، باستان شناسان منطقه هشدار می‌دهند که از دوره هخامنشی زیرساخت‌هایی وجود دارد که شاید در حریم و چشم‌انداز مصوب آثار ثبت جهانی شده‌ای چون تخت جمشید یا پاسارگاد نباشد اما به لحاظ تاریخی و فرهنگی با آن مرتبط است.
بهروز عمرانی معاون وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور اخیرا در بازدید از این سد تاریخی و از سازه‌های آبی مربوط به دوران هخامنشیان که هم‌اکنون در مرحله کاوش قرار دارد، با اشاره به الگو قرار دادن سدهای باستانی در دنیای امروز، گفت: ساخت سدها و تاسیسات آبی هرچند در مقیاس کوچک، بسیار به صورت هوشمندانه بوده است و حتی می‌تواند در سدسازی امروز الگو قرار گیرد.
عمرانی اظهار کرد: این سازه باستانی اثبات می‌کند همچنان که ایرانیان در دنیای قدیم در حوزه‌های مختلف تاریخ مهندسی، پیشگام قنات‌سازی بوده‌اند، این توان را نیز داشته‌اند که بخشی از مدیریت منابع آب را از طریق سدها انجام دهند؛ همچنین شهرسازی با در نظر گرفتن همه زوایای آن، از لحاظ تامین انرژی و نیازمندی‌های لازم نظیر دسترسی به آب و موارد مختلف دیگر صورت گرفته است.
کاوش‌ها با همکاری وزارت نیرو ادامه می‌یابد
رئیس پژوهشکده باستان شناسی کشور نیز که در این بازدید حضور داشت، کاوش درباره سازه‌های آبی را بسیار ضروری و مهم دانست و در این باره گفت: با پیگیری‌های انجام شده درصدد هستیم با همراهی وزارت نیرو و دستگاه‌های مرتبط با حوزه آب، موضوع را در مقیاس بزرگتری دنبال کنیم و در این راستا تمام ظرفیت‌های لازم در منطقه وجود دارد.
روح الله شیرازی اظهار کرد: سازه‌های آبی نه تنها در فارس که تمامی گستره جغرافیایی ایران باستان وجود داشته است؛ از همین رو باید تمامی سدهای منطقه را با یک چشم‌انداز دید.
وی ادامه داد: بی‌شک باید در سرزمین‌های دیگری که تحت قلمرو امپراتوری هخامنشیان بوده‌اند نیز تاسیسات دیگر آبی وجود داشته باشد؛ مثلا در جلگه مرودشت، منطقه خوزستان یا سرزمین‌های دوردست.
شیرازی با بیان اهداف این فصل کاوش و پژوهش، عنوان کرد: اهمیت مشکلاتی که در رابطه با آب و خشکسالی در چند ساله اخیر در کشور به وجود آمد، اهمیت شناخت ما را از میراث فرهنگی در این حوزه آشکار ساخت؛ از همین رو با مطالعه این فعالیت‌ها می‌توان بر مشکلات آبی که از چند هزار سال پیش وجود داشته است، فائق آمد.
افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی پاسارگاد نیز در رابطه با کاوش باستانشناسی بقایای ساختار معماری سد بستانخانی گفت: به دلیل ضرورت ساماندهی این سد در منطقه دیدگان شهرستان خرم‌بید، برنامه‌ای چند مرحله‌ای در پایگاه میراث جهانی پاسارگاد تهیه و تدوین شد که گام نخست آن برقراری ایستگاه دائم نگهبانی و کاوش باستانشناسی بقایای ساختار معماری آن بود.
سد بستانخانی کارکرد مدیریت منابع آب را در دوران هخامنشی مشخص می‌کند
وی سد بستان خانی را از آثار با ارزش دوران هخامنشی خواند و اظهار کرد: این سد به همراه چندین سد دیگر، آبراهه‌ها و شبکه‌های توزیع آب، مجموعه‌ای را شکل داده است که کارکرد مدیریت منابع آب دوران هخامنشی را روشن می‌سازد.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید نیز در این بازدید گفت: در دوره هخامنشی علاوه بر شگفتی‌هایی که در هنر و معماری شاهدیم، مهندسی حیرت‌انگیز در زمینه طراحی، ایجاد و بهره برداری از شبکه پیچیده ای از سازه های آبی را یافته‌ایم؛به ویژه در دشت‌های پر آبی همچون دشت مرغاب و دشت مرودشت که با رودهای پر آبی همچون سیوند و کر مشروب می‌شده‌اند، ایجاد این سازه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
حمید فدایی با بیان اینکه پژوهش تاریخی در حوزه‌های مختلف غرورآفرین و هویت ساز است، افزود: تعدد و تنوع چنین سازه‌هایی خود نشان از اهمیت جغرافیایی منطقه به عنوان جایگاه پایتخت‌های بزرگ هخامنشی یعنی پارسه و پاسارگاد دارد و امروزه نیز ظرفیت های بسیاری در حوزه پژوهش ایجاد می‌کند.
به گزارش ایرنا،هخامنشیان فعالیت‌های زیربنایی بسیاری در مناطق تحت فرمانروایی خود انجام دادند که حتی تاکنون برجای مانده است؛ از جمله این طرح‌ها باید به مجموعه‌ای از سدها و شبکه‌های آبرسانی همچون سد بستانخانی دیدگان در استان فارس اشاره کرد که پژوهش‌های جدید از شگفتی‌های تازه معماری آن پرده برداشته است.
بررسی‌ها و پژوهش‌های باستانشناسی که به تازگی در گستره شهرستان های پاسارگاد، خرم‌بید و مناطق پیرامون حوزه رود پلوار انجام شده، نشان از وجود مجموعه گسترده‌ای از آثار و ساختارهایی دارد که ارتباط مستقیمی با محدوده پاسارگاد، از مهمترین مراکز و پایتخت‌های امپراتوری هخامنشی دارند.
سد تاریخی بستانخانی در منطقه دیدگان شهرستان خرم‌بید واقع شده است. شهرستان خرم‌بید در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی پاسارگاد قرار دارد.
آنگونه که متولیان امر می گویند سد بستانخانی دیدگان ازجمله بزرگترین و مهمترین سد تاریخی منطقه است که از لحاظ قدمت، تکنیک ساخت و کاربری ارزشمند به شمار می‌رود و به بیان دیگر می‌توان آن را شناسنامه و الگوی سدسازی در ایران دانست.
این سد در سال های اخیر در دو مرحله مورد تجاوز و تخریب سودجویان و حفاران غیرمجاز قرار گرفته و آسیب های زیادی به آن وارد شده است.
مجموعه پاسارگاد در شانزدهم تیرماه سال ۱۳۸۳ به عنوان پنجمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با شماره ۱۱۰۶ به ثبت رسید.
سلسله هخامنشی یا هخامنشیان که بنیانگذار آن کوروش بود از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد به مدت ۲۲۰ سال بر ایران حکومت کردند.
شهرستان پاسارگاد به مرکزیت سعادت شهر در فاصله ۱۱۰ کیلومتری و شهرستان خرم‌بید به مرکزیت صفا شهر در ۱۷۸ کیلومتری شمال شیراز واقع شده‌اند.
