ایران با داشتن آثار تاریخی مختلف گنجینه تاریخ و فرهنگ و هنر محسوب می شود و از غنای فرهنگی و تاریخی بسیار برخوردار است. در این میان شهرستان گناباد با قدمت و غنای تاریخی و فرهنگی دارای ظرفیتهای بسیار در زمینه های گردشگری است که از جمله آنها می توان به آثار تاریخی متعدد آن اشاره کرد.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این میان ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد و ۱۵ اثر آن نیازمند مرمت اضطراری هستند که یکی از مهمترین آنها قلعه تاریخی و مقبره جغتین در روستای گیسور این شهرستان است.
شهرستان گناباد در جنوب خراسان رضوی با قدمتی کهن و آثار تاریخی و ظرفیتهای گردشگری متعدد دارای غنا و اصالت تاریخی بسیار می باشد، سابقه این خطه تا جایی است که شهر گناباد بر اساس شاهنامه فردوسی عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری نامگذاری شده است.
گناباد در زمان هخامنشیان مسکونی بوده و چون در مسیر راه زابل و مکران و فارس به ترکستان و بر سر راه غرب ایران به هرات واقع بوده مورد توجه سلاطین آن دوره باستانی قرار داشته است.
پیش از اسلام این خطه گذرگاه درونی فلات ایران و بخشهای خاوری آن محل برخورد لشکریان ایران و توران بوده است و گناباد در سال ۳۱ هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه برخوردار بود.
گناباد در دوره تیموریان نیز اهمیت داشت و حاکمان ایالت قهستان در آن ساکن بودند و در همین دوره است که دومین مسجد دو ایوانی این ناحیه ساخته شد.
گناباد در اوایل حکومت صفوی مدتها محل نبرد بین ایران و ازبکان بود، با این حال در این دوران مورد توجه بود و گسترش یافت. بناهایی چون امام زاده سلطان محمد عابد(ع) کاخک، مسجد جامع گناباد، آب انبار و کاروانسراهای شاه عباسی آثاری از همین دوره هستند.
درباره علت نامگذاری گناباد نیز برخی آن را در اصل گون آباد مرکب از گون (در ترکی به معنای خورشید) و آباد دانسته و این نام را وسیله ای برای انتساب محل به خورشید قلمداد کرده اند، برخی نیز آن را گیوآباد دانسته بر این باورند که گیو پسر گناباد را بنا کرده است.
در این میان، گیسور به عنوان یکی از بزرگترین روستاهای گناباد دارای آثار تاریخی ارزشمندی است که با وجود قدمت تاریخی بسیار در آستانه تخریب قرار گرفته است و زخم کهن آسیب زمانه بر چهره آن خودنمایی می کند.
یکی از قدیمی‌ترین آنها، آتشکده‌ای متعلق به دوره پیش از اسلام با قدمت حدود دو هزار و ۵۰۰ سال پیش است ولی مقبره "جغتین گیسور" شهرت بیشتری دارد؛ اثری که به شماره ۱۸۰۵ در آذرماه ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی جای گرفته است و بنا به مطالعات انجام شده، قدمت آن به دوره ایلخانان می رسد.
روایت های متفاوتی در مورد این مقبره وجود دارد. برخی بر این باورند که مقبره موجود در این آرامگاه متعلق به جغتای پسر چنگیزخان مغول است. بنا به روایتها، جغتای در یکی از جنگ ها در این منطقه کشته شده و در این مکان به خاک سپرده شده است. برخی از محققان نیز بر این باورند که این مقبره مربوط به یکی از شاهزادگان ایرانی است.
بررسی ها نشان می دهد در چهار جهت اصلی بنا ، چهار ورودی تعبیه شده است، در ساقه گنبد آثاری از فیلپوشی دیده می شود که احتمالاً تزئینات گچی داشته است اما به جز این مورد، تزئینات خاصی در داخل بنا دیده نمی شود .
درست در مرکز صحن زیر گنبد، سردابه ای قرار دارد که تاکنون انباشته از خاک بود اما در سالهای اخیر با تلاش باستان شناسان، به این بنا تا حدودی رسیدگی و سردابه از زیر خاک خارج شده است. ورودی اصلی سردابه در سمت شرق قرار دارد. راه پله ای در ورودی شمالی بنا نیز در جهت غربی به سمت گنبد می رود. در داخل بنا تعدادی طاقچه ساده و بدون تزئین بر دیواره ها دیده می شود و در بالای هر ورودی نیز یک نورگیر طاقـدار تعبیه شده است .
بنا از داخل مربع شکل و از خارج هشت ضلعی است . در دیواره های داخلی بنا، چهار طاق نمای بلند تعبیه شده است که در بین هر دو ورودی یکی از آن ها واقع شده اند.
طبق اظهار نظر استاد بهرام فره وشی ، گیسور به معنی جای آتش یا آتش کیانی است : گیسور = گای سور ، جای سور یا جای آتش و اگر گیسور ، کیسور باشد به معنی آتش شاهی است که با توجه به این مورد، قدمت منطقه به پیش از اسلام بر می گردد .
از سوی دیگر و با توجه به این موضوع که در ساخت بنا از آجرهای بسیار بزرگ و ملاط ساروج استفاده شده است، برخی از محققین معتقدند که این محل ، واقعاً مقبره جغتای فرزند چنگیز است اما نظر گروهی دیگر از پژوهشگران بر این است که این محل ، در زمره مقابر مربوط به دوره مغول و احتمالاً مربوط به یکی از صاحب منصبان این سلسله است .
در پرونده مربوط به این بنا در اداره میراث فرهنگی گناباد ، قدمت این بنا ایلخانی ذکر شده است و اضافه می کند: در زیر این بنا فضایی بوده که برخی قربانیان را در آنجا دفن کرده اند.
با توجه به قرارگرفتن این بنا در فهرست آثار ملی، در سالهای اخیر تا حدودی به آن توجه شده است.
این مقبره در حال حاضر در حدود ۵ کیلومتری روستای گیسور قرار گرفته و به قلعه قدیم گیسور معروف است چرا که در کنار مقبره جغتین، قلعه ای قدیمی همراه با برج و بارو وجود دارد که اکنون به تلی از خاک تبدیل شده است.
از سده های گذشته در برخی نقاط کشور برای حفظ امنیت در نقاط شهری و روستایی بناهای شهری در قلعه که مشتمل بر برج نگهبانی و دیوارهای بلند بوده، احداث می شدند تا در مقابله با یورش راهزنان در امان بمانند.
قلعه دوران صفوی
با توجه به موقعیت روستای تاریخی گیسور و عمر کهن آن، دو قلعه تاریخی در این روستا احداث شده است که یکی از آنها در نزدیکی جغتین به مرور زمان زیر تلی از خاک مدفون شده اما قلعه دیگر که در دوران صفویه ساخته شده و وسعت آن به پنج هکتار می رسد، شرایط بهتری دارد گرچه به دلیل گذشت زمان و بی توجهی ها، بخشهای بسیاری از آن در معرض تخریب قرار گرفته است.
در دوران قاجاریه با افزایش جمعیت منطقه و بهبود شرایط امنیتی، بتدریج مردم از داخل قلعه خارج شده و خانه های خود را در بیرون از حصارهای بلند آن ساختند اما وقوع زلزله ای شدید در سال ۱۳۵۸ موجب شد خانه های مردم با بتون و مصالح جدید در حدود دو کیلومتر بالاتر از خانه های خشت و گلی روستای قدیمی احداث شود و این امر به نوبه خود بر میزان تخریب قلعه تاریخی افزوده است.
این وضعیت اکنون کار را به جایی رسانده است که بسیاری از برج و باروها، خانه ها و آثار تاریخی این منطقه که می توانست به یک جاذبه گردشگری ماندگار تبدیل شود، در حال نابودی است.
علاوه بر سر در و ورودی قلعه و ۱۰ برج بلند آن، کاخ بزرگی موسوم به «باغسرا» متعلق به «جهانگیرخان تفضلی» روزنامه نگار و سیاستمرد معروف دوران پهلوی - که مدتها به عنوان معاون نخست وزیر، نماینده مجلس، سفیر ایران در یونسکو و مدیرمسئول روزنامه «ایران ما» فعالیت داشت- قرار دارد. باغسرا نیز امروزه شرایط نابسامانی دارد.
رییس شورای اسلامی روستای گیسور گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: این روستا با توجه به سابقه تاریخی خود از آثار باستانی بسیار برخوردار است که قلعه گیسور از جمله آنهاست و سند تاریخی این روستا به شمار می رود اما طی سالهای گذشته در معرض آسیب جدی قرار گرفته است و حفظ آن توجه بیشتر مسوولان را می طلبد.
رضا علیزاده افزود: در بخشهایی از این قلعه، منازل مسکونی مردم واقع است ولی بخشهایی از آن مانند سردر و برج ورودی دارای مالکیت شخصی نیست.
وی ادامه داد: قلعه تاریخی گیسور که بیانگر هویت این منطقه به شمار می رود به دلیل کم توجهی مسوولان ذیربط در آستانه تخریب قرار گرفته و بخشهایی از آن توسط برخی اهالی تخریب و بخشهایی هم به مرور زمان رو به ویرانی نهاده است.
رییس شورای اسلامی روستای گیسور گناباد با بیان اینکه طی ۴۰ سال گذشته هیچ اقدام مناسبی برای بازسازی و مرمت این قلعه تاریخی انجام نشده است، از مشارکت مردمی و راه اندازی یک پویش مردمی برای جمع آوری هزینه مرمت این اثر تاریخی در روزهای اخیر خبر داد.
وی گفت: در این پویش، همه ساکنان روستا و علاقه مندان به آن از نقاط مختلف کشور با پرداخت کمک های داوطلبانه تلاش می کنند آثار تاریخی روستا را از نابودی نجات دهند و تاکنون اقدامات موثری در این زمینه انجام شده است.
به گفته علیزاده، بازسازی قلعه گیسور با جذب کمک های مردمی به صورت مرحله ای پیش می رود و در مرحله نخست با مشارکت مردم، سردر و بخشهایی از ورودی قلعه مرمت خواهد شد.
علیزاده افزود: مسوولان و کارشناسان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد در بازدید از این اثر تاریخی، مهمترین نیاز آن در مرحله فعلی را زدن داربست روی سقف ورودی آن عنوان کرده اند تا از استمرار تخریب آن جلوگیری شود.
وی ادامه داد: روستای گیسور از سده های گذشته به صورت روستای مسکونی و نظامی مطرح بوده و از جایگاه خاصی در بین حکام منطقه برخوردار بوده است.
لازمه اختصاص اعتبار مرمت قلعه تاریخی، ثبت در فهرست میراث ملی است
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: اگرچه جغتین ثبت آثار ملی است اما قلعه تاریخی گیسور تاکنون در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و لازمه برخورداری یک اثر از اعتبار مرمت، ثبت آن در فهرست آثار ملی است.
علیرضا شناسایی افزود: به دلیل سکونت تعدادی از اهالی در بخشهایی از قلعه گیسور و وجود مالکیت شخصی امکان ثبت این اثر در فهرست آثار ملی وجود ندارد ولی سردر و بخشهایی از ورودی این قلعه مالکیت شخصی ندارد و پیگیریهایی برای ثبت این بخش قلعه در فهرست آثار ملی در دست انجام است.
وی کمبود اعتبار را از مشکلات مهم مرمت آثار تاریخی این شهرستان ذکر کرد و ادامه داد: ۱۵ اثر تاریخی این شهرستان نیازمند مرمت اضطراری هستند که از مهمترین این آثار می توان به قلعه های تاریخی گیسور و عمرانی و پل تاریخی کال شور اشاره کرد.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: طی ۲ سال گذشته اعتباری برای مرمت آثار تاریخی گناباد اختصاص نیافته اما امسال هشت میلیارد ریال برای مرمت برخی آثار تاریخی محدوده حریم قنات قصبه اختصاص یافته است.
وی افزود: این در حالی است که با پیگیریهای متعدد در این مدت اعتبارات خوبی برای سرمایه گذاری و گردشگری اختصاص یافته است.
شناسایی ادامه داد: یکی از خیران گیسوری قول تامین یک میلیارد ریال برای بازسازی بخشهایی از ورودی و سردر قلعه تاریخی این روستا را داده است در حالی که برای مرمت آن دستکم ۹ میلیارد ریال نیاز است و فقط برای مرمت سقف آن سه میلیارد ریال لازم داریم.
وی گفت: بر این اساس، قرار است برای جلوگیری از تخریب بیشتر ورودی قلعه تاریخی گیسور چند داربست روی سقف آن گذاشته و در آینده به تدریج نسبت به بازسازی آن اقدام شود.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد با اشاره به راه اندازی پویش مردمی برای مشارکت در تامین هزینه های بازسازی قلعه تاریخی روستای گیسور افزود: مشارکت مردم در بازسازی آثار تاریخی بسیار ارزشمند است و در شرایط کمبود اعتبار در این بخش نقطه امیدی برای جلوگیری از تخریب این آثار به شمار می رود.
وی ادامه داد: علاوه بر روستای گیسور در تعدادی از مناطق شهری و روستایی این شهرستان نظیر نوغاب و روستاهای ریاب، باغ آسیا و بهاباد اقدامات مشترک با مشارکت مردم برای مرمت آثار تاریخی در دست اجراست.
روستای گیسور با حدود چهار هزار نفر جمعیت در جنوب شرقی شهرستان گناباد و در فاصله ۷۰ کیلومتری مرکز شهرستان قرار گرفته است و با شهرستانهای خواف و قاینات هم مرز است.
نظر شما