«محمدحسن پیشکار» تنها فرد باقی مانده در خراسان جنوبی است که مشغول تهیه و تولید صابون سنتی بوده و به عنوان پیشکسوت این حرفه، از ۶۰ سال قبل تاکنون صابون سازی را به عنوان میراث خانوادگی انجام می‌دهد.
بیشتر مشتری‌هایش افراد مسن هستند، جوان‌ترها هم گاهی سری به مغازه‌اش می‌زنند با این وجود سرش چندان شلوغ نیست و کسانی که نام و آوازه‌اش را شنیده‌اند و از قدیم او رامی‌شناسند پا به مغازه کوچک و قدیمی‌اش می‌گذارند.
در میان مشتریانش حتی ایرانیان ساکن کشورهای دیگر مانند آلمان و بلژیک هم هستند که صابون‌های سنتی و دست‌ساز بیرجندی را خریداری کرده‌اند.
قفسه عطاری‌ها و بقالی‌های قدیم شهر بیرجند همواره محلی برای عرضه صابون بیرجندی بود که مشتری‌های دایمی داشت اما چند سالی می‌گذرد که صابون بیرجندی از بسیاری قفسه‌های قدیمی رخت بربسته و در آستانه فراموشی قرار گرفته است.
البته هنوز هم می‌توان بوی مطبوع ترکیب گیاهی صابون‌های سنتی را از دکان قدیمی محمدحسن پیشکار در حاشیه خیابان حکیم نزاری بیرجند استشمام کرد؛ عطری که خاطره سال‌های دور را زنده می‌کند اما بیم آن دارد که روزی به فراموشی کامل سپرده شود.
سال‌های دور که بازار صابون سنتی بیرجندی رونق داشت علاوه بر استاد پیشکار بیش از ۳۰ نفر دیگر هم مشغول صابون سازی بودند اما اکنون این پیرمرد ۸۶ ساله تنها بازمانده تولید صابون بیرجندی است که گاهی برای سرگرمی این کار را انجام می‌دهد.
بیشترین استقبال مواد شوینده سنتی و بهداشتی از قبیل صابون و روشویه توسط بانوان به ویژه بانوان سالخورده است که با مزایا و فواید این نوع مواد آشنا بوده و با آن خو گرفته‌اند اما در سال‌های اخیر با توجه به تبلیغات در فضاهای مجازی و بازگشت سلیقه‌ها و ذائقه‌ها به استفاده از تولیدات ارگانیک بومی و سنتی که با انسان و طبیعت آشنا هستند، استقبال از این نوع صابون‌ها در حال افزایش بوده و امید است به‌زودی جایگاه خود را در میان سبد خانوارهای شهری و روستایی باز پیدا کند.
صابون بیرجندی میراثی به قدمت یک قرن
صابون بیرجندی دارای قدمت طولانی است و کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی آن را بیش از یک قرن عنوان کرد.
امیر انوری مقدم در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: این صابون به عنوان یکی از تولیدات شاخص منطقه خراسان جنوبی بیش از یک قرن قدمت داشته و آوازه آن نه تنها در داخل کشور که به خارج از مرزها نیز رفته است.
وی گفت: کسانی که یک بار از این صابون استفاده کرده‌اند مشتری دائمی و مُبلغ این صابون شده‌اند.
این کارشناس میراث فرهنگی معتقد است که بدون اغراق کیفیت صابون بیرجندی نسبت به مشابه آن در میان صابون‌های سنتی ایرانی ممتاز است؛ هر چند که شاید معروفیت صابون‌های سنتی در سایر شهرهای ایران از جمله مراغه، بروجرد، رودبار، تهران و تبریز به دلیل تبلیغات پردامنه و حضور گردشگران و توریست‌های خارجی بیش از صابون بیرجندی باشد اما در مقام مقایسه، کیفیت تولیدی، دوام و خواص این صابون رتبه برتر را خواهد گرفت.
وی افزود: نتیجه سال‌ها استفاده مشتریان و رضایت آنها و انجام آزمایشات استاندارد بر روی این صابون مهر تأییدی بر این ادعاست و استفاده از مواد سنتی طبیعی از قبیل پیه گوسفند، روناس، کتیرا، سدر و حنا که بیشترین ترکیب صابون‌های بیرجندی را تشکیل می‌دهند موجب شده که به مدت طولانی بدون بو و کاهش کیفیت مورد استفاده قرار گیرد؛ حتی اگر داخل محیط سربسته همچون پلاستیک باشد.
انوری مقدم اظهار داشت: استحکام و دوام صابون بیرجندی نسبت به مشابه آن در سایر نقاط ایران بالاتر است به گونه‌ای که یک قالب صابون به ابعاد تقریبی ۸*۸*۸ بیش از سه ماه دوام می‌آورد و لایه لایه و نرم نمی‌شود و تا کوچکترین اندازه قابل استفاده است.
وی عنوان کرد: در تهیه صابون سنتی بیرجندی، میراث ناملموس بسیار حساس و دقیق طعم و مزه صابون، برای تشخیص حالت استاندارد آن از نکات بسیار مهم و دقیق برای عمل‌آوری صابون بوده که به سال‌ها تجربه نیازمند است.
کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: ارسال صابون بیرجندی به شهرهای مختلف استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی همچنین کشورهای آمریکا، آلمان، بلژیک و کانادا حمل چمدانی توسط توریست‌ها و گردشگران بیرجندی مقیم در کشورهای خارج از ایران از دیگر نکات و دلایل کیفیت صابون بیرجندی است.
وی افزود: استاد محمدحسن پیشکار تنها بازمانده حرفه صابون سازی در بیرجند است و از اساتید قدیم صابون پزی بیرجند که تعدادشان به بیش از ۲۰ نفر می‌رسید، می‌توان به استادان زمردی، خرم نژاد، محمد کربلایی حاجی، پورحاجی و ابراهیمی اشاره کرد.
انوری مقدم گفت: البته فن و هنر صابون سازی در قدیم بیشتر توسط خانم‌ها اداره می‌شد و اکثر اساتید نام برده به همراه همسر در کارگاه به ساخت صابون مشغول بودند لذا از بانوان استاد در این رشته می‌توان از خانم‌ها صغری شفیعی، بیگم زمّردی و مریم موفق القرائه یاد کرد.
وی درباره روش تهیه صابون بیرجندی گفت: ابتدا کتیرا را درون آب ریخته و به مدت چهار ساعت در آب حل کرده، سپس چوب‌های درشت سدر و روناس را جدا و با آب مخلوط می‌کنند.
پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی اظهار داشت: در ادامه روغن‌های حیوانی را داخل دیگ‌های بزرگ ریخته و ساعت ۶ صبح آتش دستگاه روشن می‌شود و مواد به مدت ۸ یا ۹ ساعت با گرمای ۵۰ درجه درون دستگاه روی حرارت قرار می‌گیرد تا مانند شیره انگور قوام یابد.
وی ادامه داد: بعد از پخته شدن و قوام گرفتن، مواد به وسیله قامه دستگاه به درون تخته‌ها ریخته و روز بعد در ابعاد کوچک و بزرگ و با اشکال خاصی به وسیله چاقو برش داده می‌شود. بعد از این مرحله قالب‌های صابون برای خشک شدن به پشت بام منتقل می‌شود و بعد از ۶ روز که در معرض نور آفتاب قرار گرفت، کنار دیوار روی هم چیده می‌شود.
تشکیل پرونده صابون بیرجندی برای ثبت ملی
مسوول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی هم گفت: اقدامات اولیه برای تهیه پرونده ثبت ملی این مهارت و دانش بومی توسط کارشناسان حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان با همکاری خانواده استاد پیشکار در راستای حفظ و پاسداشت از این میراث معنوی ارزنده استان برداشته شده است.
سید احمد برآبادی افزود: امید است با تکمیل ضمائم پرونده در سال جاری، شاهد ثبت آن در سال آینده باشیم.
وی اظهار داشت: ثبت ملی این میراث فرهنگی بومی و سنتی علاوه بر ماندگاری و ثبت مکتوب یک میراث نسلی و سینه به سینه، موجب تبلیغات این هنر در سایت‌ها و رسانه‌های ملی و بین‌المللی شده و در راستای حفظ و توسعه این هنر و ادامه روند تولید، حمایت‌های مادی و معنوی از برگزاری دوره‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها و همایش‌های ملی و استانی، تجلیل از پیشکسوتان صاحب این هنرها و دانش‌های فنی توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور فراهم می‌شود.
مسوول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: علاوه بر آن ثبت این رشته تمامی دستگاه‌های اجرایی مرتبط استانی را مورد تأکید قرار می‌دهد تا برای حفظ، احیا، توسعه و رونق این رشته از ظرفیت‌ها و امکانات خود بهره‌گیری کنند و به بهترین وجه ممکن، مشوق توسعه صابون سازی سنتی استان در راستای فروش، خلاقیت در تولید و ارائه بسته بندی‌های مناسب و شکیل برای دست اندرکاران و تولید کنندگان باشند.
تعداد کل آثار ثبت ملی شده در استان خراسان جنوبی ۹۲۹ اثر بوده که از این تعداد ۷۱ اثر طبیعی، ۷۳ اثر معنوی، ۷۷۸ بنا و محوطه و هفت شی تاریخی است.
نظر شما