بازار میوه و تره بار و محصولات کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین منابع تامین نیاز غذایی مردم، طی سال جاری افزایش قیمت زیادی را تجربه کرده که این وضعیت باعث نارضایتی مصرف‌کنندگان شده است. این در حالی است که تولیدکنندگان و کشاورزان نیز نه تنها از این افزایش قیمت سود نمی‌برند، بلکه زیان هم می‌بینند.
اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا در همین زمینه در میزگرد «بازار میوه و تره‌بار و تعاون روستایی» با حضور «محمدرضا رزاقی» رئیس اتحادیه مرکزی تعاونی‌های تولید روستایی کشور، «محمدعلی مصطفی‌لو» رئیس اتحادیه سراسری تعاونی‌های باغداران و «هوشنگ افسردیر» رئیس اتحادیه مرکزی تعاونی‌های روستایی و کشاورزی ایران به بررسی مشکلات کشاورزان و فرایند تولید و توزیع محصولات کشاورزی پرداختند. بخش نخست مباحث این نشست، اکنون از منظر خوانندگان می‌گذرد:
ایرنا: ابتدا لطفا توضیحی درباره حوزه فعالیت تعاونی خود ارائه دهید تا مخاطبان با حیطه فعالیت شما آشنا شوند.
رزاقی: اتحادیه مرکزی تعاونی‌های تولید روستایی کشور که از سال ۸۲ تاسیس شد، قریب ۱۴۷۰ شرکت تعاونی تولید زیر مجموعه دارد؛ ۶۶ اتحادیه استانی و شهرستانی دارد و قریب ۵۰۰ هزار بهره بردار کشاورزی عضو این شبکه هستند. یک سوم اراضی کشاورزی کشور اعم از باغ، دیم و اراضی زراعی در حوزه این تعاونی های تولید هستند.
این تشکل‌ها سابقه بسیار زیادی در مباحث فنی و بهره‌وری آب و خاک دارند. بحث تشکیل تعاونی‌های تولید از سال ۴۹ آغاز شد. سال ۵۲ دستورالعمل اجرایی آنها تشکیل شد و نهایتاً در دهه ۷۰ بیشترین تشکل های تعاونی تولید شکل گرفت و الان هم خوشبختانه با نظر مشاورین در حوزه پروژه‌های ملی مرزی استان‌های ایلام، خوزستان و سیستان و بلوچستان، حدود ۳۳۰ تشکل تولید دیگر به تشکل‌های موجود ما اضافه می‌شود.
آغاز رایگان تحقیقات پایلوت کشاورزی در ۱۰۰ هکتار زمین سیستان
این تشکل‌ها بیشتر در حوزه تأمین نهاده‌ها، تولید بذرهای مختلف از جمله گندم، جو و سیب زمینی، در حوزه کارهای آب و خاک، اجرای تسطیح اراضی، اجرای سیستم‌های آبیاری نوین و توانمندسازی تشکل‌ها در پروژه‌های ملی فعالند. چند سالی است که ما بحث کشاورزی قراردادی (تولید محصولات کشاورزی با نگاه به بازار تقاضا) را هم شروع کرده‌ایم که قطعاً مرتبط با دستور جلسه امروز شما است. این تشکل همچنین مدیریت تولید و توسعه گیاهان دارویی، صنایع تبدیلی، اشتغال و ارتقای مکانیزاسیون و ملزومات افزایش بهره‌وری در حوزه آب و خاک را در دستور کار خود قرار داده است.
اخیرا بحث اصلاح خاک از طریق تغذیه گیاهی را دنبال کردیم و سعی کردیم بین کشاورز و مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و موسسه خاک و آب وزارتخانه که تحقیقات بسیار خوبی انجام داده است، ارتباط برقرار کنیم.
اجرای این کارهای تحقیقاتی در بستر زمین خیلی می‌تواند به بخش کشاورزی کمک کند و ما این برنامه را از امسال شروع کردیم. در حوزه سیستان الان بیش از ۱۰۰ هکتار پایلوت (نمونه) اولیه انجام شده که سعی کردیم کار را بدون دریافت وجه از کشاورز شروع کنیم و درصدی از هزینه‌ها را هم از افزایش عملکرد کاری کشاورز بتوانیم تامین کنیم. خوشبختانه سال های گذشته اتفاقات خوبی افتاده و پیش‌بینی می‌کنیم بتوانیم درصد قابل توجهی در بهبود عملکرد محصولات زراعی و باغی کشاورزان نقش داشته باشیم و این زمینهای شود تا بقیه کشاورزان هم به این سمت و سو حرکت کنند.
ایرنا: پس اتحادیه شما بیشتر در حوزه ارائه خدمات به کشاورزان فعال است؟
رزاقی: همان طور که از اسم تعاونی‌های تولید بر می‌آید، در تولید نقش دارند. البته در بازار هم نقش دارند، ولی همکاران ما در اتحادیه‌های دیگر، در بازار سهم بیشتری دارند. ولی اکثر محصولاتی که در بخش کشاورزی است، اراضی حوزه این تعاونی‌ها را تشکیل می دهد و در افزایش عملکرد و دیگر موارد با توجه به اساسنامه و ساختاری که چارچوب قانون برای تعاونی‌های تولید تعریف کرده، می‌توانیم در همه زمینه‌هایی که مرتبط با تولید است فعال باشیم.
امسال محصولات باغی در ارزآوری خوش درخشیدند
ایرنا: فعالیت های اتحادیه سراسری تعاونی‌های باغداران چگونه است؟
مصطفی لو: با توجه به شرایط کشور و تنوع آب و هوایی که داریم، اتحادیه باغداران در استان‌های مختلف هر کدام به نوبه خود، توان، استعداد و پتانسیل خاص دارند. در استانی مرکبات و در استان دیگر خرما داریم. یک جا کشمش و یک جا سیب درختی، زعفران و پسته. با توجه به شرایط خاص سال‌های اخیر و مشکلات برای صدور نفت، محصولات باغی خوش درخشیدند. خوشبختانه در کشور سالانه بیش از ۲۰ میلیون تن محصولات باغی تولید می‌شود که تنها حدود ۳ تا ۴ میلیون تن آن مصرف کشور است و بقیه باید صادر شود. در چند سال اخیر تشکل‌ها، بخش خصوصی و بازرگانان در این زمینه با صادرات برای کشور ارزآوری داشته‌اند و بخشی از کاهش صادرات نفت را جبران کردند.
اتحادیه باغداران بر اساس رسالتی که دارد، باید نهاده‌های مورد نیاز باغداران سراسر کشور را تامین کند. ما الان کلیه نهاده‌های باغبانی باغداران عضو اتحادیه‌های دهستانی، شهرستانی، استانی و کسانی که انفرادی تعاونی تشکیل داده‌اند را زیر پوشش قرار داده ایم و با هماهنگی معاونت باغبانی و سازمان مرکزی تعاون روستایی به آنها خدمت ارائه می‌کنیم.
ایرنا: چه تعداد تعاونی تحت پوشش دارید؟
مصطفی لو: حدود ۱۲ اتحادیه استانی، ۳۷ اتحادیه شهرستانی و بیش از ۱۵۰ اتحادیه مستقل باغداری داریم. درصددیم تا پایان سال ۹۹ و ۱۴۰۰، تمامی استان‌های کشور را تحت پوشش اتحادیه باغبانی درآوریم که اقداماتی هم انجام شده و در حال حاضر ۸ استان در اولویت ما است. با روسای سازمان های جهاد کشاورزی استان‌ها و مدیران تعاونی‌های روستایی جلسات متعددی گذاشته شده و هرچند کرونا رفت و آمدها را دچار مشکل کرده، از طریق ارتباطات وبیناری و... مقدمات کار فراهم شده که همه اینها در جهت حمایت و کمک به کشاورزان و باغداران، بخصوص باغداران دارای زمینهای خرد است. در راستای تامین و تدارک میوه و صادرات محصولات باغی هم فعال هستیم و در تدارک هستیم تا حاصل دسترنج باغداران ما به جیب خودشان برود.
۵ میلیون و ۷۰۰ هزار کشاورز، عضو شبکه تعاون روستایی
ایرنا: اتحادیه مرکزی تعاونی‌های روستایی و کشاورزی ایران چه فعالیت هایی دارد و حوزه کاری و محصولات آن چیست؟
افسردیر: اتحادیه مرکزی تعاونی‌های روستایی ایران، شاید قدرتمندترین و بزرگترین شبکه اقتصادی- اجتماعی است که با سابقه حدود ۵۰ ساله در کشور به وجود آمده است. بعد از اصلاحات ارضی و مسائل و مشکلاتی که در کشور وجود آمد، دولت وقت به خاطر ایجاد امنیت برای کشاورزان خرده‌پا و جایگزین کردن یک شبکه مناسب به جای فئودال‌ها و خوانین سابق، شبکه تعاونی‌های روستایی را به درستی راه‌اندازی کرده و در تمام روستاها، یکی از شرایط کسانی که زمین به آنها تعلق می‌گرفت، عضویت در شرکت‌های تعاونی بود. به این ترتیب همان موقع در سال ۴۹ اتحادیه شرکت‌های تعاونی به وجود آمد و در حال حاضر اتحادیه مرکزی ما ۳۱ اتحادیه استانی، حدود ۳۱۱ اتحادیه شهرستانی و نزدیک ۴ هزار شرکت تعاونی زیرمجموعه دارد که حدود ۵ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در شبکه تعاون روستایی عضو و همه از کشاورزان عزیز هستند. در یک کلمه، وظیفه شبکه تعاون روستایی، فراهم ساختن امکانات معیشتی و حرفه‌ای کشاورزان و روستاییان است. قبلا مایحتاج را هم تامین می‌کردیم و امروز نهاده‌های فنی کشاورزی نظیر بذر، سم و کود را تامین و در پایان محصولات مازادشان را خریداری می‌کنیم.
تولید کنجد ناشکوفا و ذرت هیبرید برای اولین بار
ایرنا: محصولات کشاورزان تحت پوشش شما کاملا متنوع است؟
افسردیر: ما خدماترسانی در زمینه بذر، کود و سم به کشاورزان انجام می‌دهیم. در حوزه خرید هم بیشتر محصولات استراتژیک مثل گندم، جو، کلزا و ذرت را خرید می‌کنیم. اما وظیفه اصلی ما حمایت از کشاورزان است. شرکت‌های ما با سرمایه خود مردم تشکیل شده است. اتحادیه مرکزی الان دو کشت و صنعت بزرگ هم دارد و علاوه بر میوه و نهال، ۳۰ تا ۳۵ درصد بذرهای کشاورزی را هم تامین می‌کند. برای اولین بار تولید کنجد ناشکوفا و ذرت هیبرید در کشور را دنبال کرده‌ایم که شاید حتی در خاورمیانه بی رقیب باشیم.
درباره محصولات کشاورزی مشکل تولید نداریم
ایرنا: مردمی که مصرف کننده میوه و تره بار و محصولات زراعی هستند، از آشفتگی بازار و رشد و قیمت آسیب می‌بینند. افت و خیز و گرانی قیمت میوه و تره بار و محصولات کشاورزی چه دلایلی دارد و تعاونی‌ها چگونه می‌توانند در مدیریت بهتر بازار نقش ایفا کنند؟
رزاقی: احساس من این است که در کشور مشکل تولید نداریم. یکی از مشکلات اصلی ما این است که تولیدمان متناسب با نیاز بازار نیست. همچنین با توجه به چهار فصل بودن کشور، به دلیل کمبود اطلاعات کشاورزان از فعالیت های یکدیگر، برنامه ریزی کشت به درستی انجام نمی‌شود. اگر بخواهیم این مشکل به صورت اساسی برطرف شود و هم تولیدکننده و هم مصرف کننده راضی باشد، یک زنجیره را باید اصلاح کنیم. الان وضعیت به سمتی رفته که وقتی بحرانی به وجود می‌آید و احساس می‌کنیم یک محصول زیاد تولید شده یا صادراتش منتفی شده، برنامه‌ای مشخص می‌کنند و تنها تشکیلاتی که سابقه بسیار خوبی هم در مدیریت بازار دارد، سازمان تعاون روستایی و تشکل‌های زیرمجموعه آن است که تلاش می‌کند بحران را حل و فصل کند. اما الان سال‌های سال است که این اتفاق دارد می‌افتد و این مشکلات هر سال بین سیب زمینی، گوجه و پیاز دور می‌زند.
مشکلی که هر سال بین سیب زمینی، گوجه فرنگی و پیاز دور می‌زند
اگر بخواهیم این مشکل را ریشه‌ای حل کنیم، برخی اتفاقات باید بیافتد و بعضا هم در دولت دارد اتفاق می‌افتد. اخیرا هم فکر جدی‌تری مطرح شده که پیش‌بینی می‌شود اگر واقعا مسئولان همین مسیر را ادامه بدهند و تغییر مدیریت‌ها این سیاست را به چالش نکشد، در آینده خیلی از مشکلاتی را که الان داریم، نخواهیم داشت.
مکان‌یابی در کشت خیلی مهم است، این که محصول را برای داخل می‌خواهیم یا صادرات؟ استانی که انتخاب می‌کنیم، نوع محصولی که کشور مقابل می‌پسندند و نکته مهم اینکه بی‌اطلاعی از جزئیات آسیب می‌زند. بحث تولید باید متناسب با بازار دنبال شود. آموزش هم خیلی مهم است. کشاورزی یک علم است، بازرگانی علم است. الان خیلی از کشاورزانی که سال‌های سال زحمت می‌کشند و تولید می‌کنند، در این زمینه استخوان خرد کرده‌اند. شاید یکی از کارهای پرریسک در کشور ما کشاورزی است و من احساس می‌کنم به میزانی که با توجه به این ریسک توقع می‌رود، کشاورز از سوی نهادهای مرتبط حمایت نمی‌شود.
ما بحث آموزش تولید و آموزش برداشت باید داشته باشیم. خیلی از موارد در برداشت محصول چه برای بازار داخل و چه صادرات باید رعایت شود. سیستم حمل و نقل هم متنوع است، از هوایی، ریلی و کانتینر و... همچنین مقصد عرضه هم در تولید مهم است. این که محصول را در شهرستان می‌فروشیم یا تهران؟ سرِ زمین کشاورزی یا برای صادرات است؟ نیروهایی که در این مسیر فعالیت و نظارت می‌کنند هم مهم هستند.
من اعتقاد دارم برای اصلاح حلقه‌های زنجیره کشاورزی به شکلی که هم کشاورز و هم مصرف کننده راضی باشند، تنها راه، عرضه بدون واسطه است. الان بازارهای تره بار تهران ساعت ۸ باز می‌شود، ولی گاه مردم از قبل مقابل آنها ایستاده‌اند. چون با قیمت ۲۵ تا ۳۰ درصد کمتر جنس عرضه می‌شود.
دستور کار اصلی وزارت جهاد، مدیریت تولید توام با سامان بازار
خوشبختانه سازمان مرکزی ارتباطات خوبی با بانک کشاورزی برای ارائه تسهیلات صادراتی برقرار کرده که می‌تواند کمک خوبی باشد. دستور کار اصلی وزارتخانه و سازمان، مدیریت تولید توام با بازار است. مدیریت بازار و تولید به هم وصل هستند. در خیلی از کشورها، فروشنده بدون قرارداد با تولیدکننده، بازار را باز نمیکند و تولیدکننده بدون قرارداد با بازار و بازارچه، تولیدی انجام نمی‌دهد. اما برخی می‌گویند تولید می‌کنیم تا ببینیم بعد چه می‌شود. باید قالب کشاورزی قراردادی در مسیر اصلاح الگوی کشت پیگیری شود و آنها که در این قالب حرکت می‌کنند، حمایت شوند. اتحادیه ما یکی دو سال است که این قالب را شروع کرده است. ما با شرکت‌های صادر کننده یا کارخانجات فرآوری صنایع غذایی داخل کشور قرارداد می‌بندیم و می‌گوییم محصول کشاورزی را تامین می‌کنیم. پیش پرداختی از آنها می‌گیریم. با هم بودن تجربه کشاورز و علم کسانی که بر زمین نظارت کنند، باعث می‌شود تولید خوبی داشته باشیم.
ایرنا: تحلیل شما از عوامل موثر در رشد قیمت میوه و تره بار چیست؟ چه مواردی قیمت تمام شده میوه را تشکیل می‌دهد؟
مصطفی لو: تولید محصولات کشاورزی چه زراعی و چه باغی، کلا دردسرهای زیاد و مسایل و مشکلات خاصی دارد. اما کار زراعت یک کار یک ساله است و کشاورز در پایان سال نتیجه زحمات و سود و زیان خود را می‌بیند. اما درباره باغداری این فرایند چند ساله است و بعد از ۳، ۴ سال درختشان به بار می‌نشیند و نتیجه را می‌بینند. بنابراین انتخاب محل که چه محصولی تولید کند، چه نوع درختی بکارد و مواردی از این دست، خیلی تخصصی است. البته باغداران نسبت به بقیه کشاورزان تا حدی با اطلاعات و مطالعه بیشتر پیش می‌روند.
عواملی که هزینه تولید میوه را گران کرد
عوامل این کار از تهیه نهال و نهاده‌های کشاورزی است تا تامین ماشین‌آلات. البته دولت در آبیاری برنامه‌هایی دارد که از سال‌های گذشته ادامه داشته و خودش هزینه دارد. اما موردی که در باغداری و باغبانی نیاز به حمایت‌های دولت دارد، موضوع ماشین آلات است، که در این چند ساله کاملا آزاد شده است. از طرف دیگر امسال با توجه به تصمیم‌های دولت، کودهای فسفات پتاسیم و ریزمغذی همه آزاد اعلام شد، غیر از کود اوره که هنوز دولتی عرضه می‌شود. قیمت کود، ماشین آلات، مزد کارگر، حمل و نقل، جعبه و بسته بندی هم اضافه شده است. با این حساب ما چه انتظاری از باغدار درباره قیمت میوه داریم؟ همین اخیرا، یکی دو ماه قبل، قیمت حمل و نقل برای چندمین بار، این بار ۳۲ درصد افزایش یافت.
ایرنا: وقتی قیمت گازوئیل تغییر نکرده، منشا این افزایش قیمت چه بود؟
مصطفی لو: به هر حال حقوق راننده و قیمت لوازم خودرو و قطعات و تعمیرات را مطرح می‌کنند. علاوه بر این، سال گذشته کارگر روزانه ۸۰ تا ۹۰ هزار تومان دریافت می‌کرد، اما امسال مزد ۷ تا ۸ ساعت کار ، ۱۴۰ تا ۱۵۰ هزار تومان است.
کشاورزان و باغداران هم می‌خواهند یک سود عادله و منصفانه داشته باشند و مصرف کننده هم منتفع شود. برای این هدف من هم مثل دوستان معتقدم باید روی بازارچه‌هایی که وزارت جهاد کشاورزی و سازمان تعاون روستایی پیگیر آن هستند کار کنیم تا هم قیمت کاهش یابد و هم سود کمتر به خود تولیدکننده اختصاص یابد.
مورد دیگر استفاده باغداران، ریزمغذی است. ما سال گذشته هر کیلو کود ریزمغذی را ۱۰۰ هزار تومان وارد می‌کردیم، اما امسال کمتر از ۳۰۰ هزار تومان نیست. یا سال گذشته کود فسفاته ۸۰ تا ۱۰۰ هزار تومان بود، اما الان ۵۰۰ تا ۵۴۰ هزار تومان است. از این موارد تنها کود اوره با قیمت دولتی عرضه می‌شود و بقیه را کشاورزان و باغداران باید به صورت آزاد تهیه کنند.
ایرنا: می‌توان عوامل دخیل در فرایند تولید و میزان افزایش قیمت آن را تا زمان رسیدن به دست مصرف کننده تحلیل کرد؟
افسردیر: من اعتقاد دارم باید از کشاورز حمایت کنیم. کشاورز بذر و کودش را گران خریده، وزارت نیرو آب را گران کرده، تمام نهاده‌های مورد نیاز کشاورز گران است و او انتظار دارد از کشت خودش درآمد ایجاد کند. اگر خرده مالک باشد، باید از قبل با میدان صحبت کند تا بارش را به شهر مقصد برساند و بفروشد. اگر وضعش خوب نباشد، از قبل قرض کرده و عملا محصولش را پیش فروش کرده است. با این حساب اکثر کشاورزان سود چندانی به دست نمی‌آورند. مگر کشاورزان عمده یا قراردادی که با میدان و سمت عرضه هم قرارداد یا شراکت دارند.
باید زنجیره بعد از تولید تا عرضه را اصلاح کنیم
حالا که محصول تولید شده، باید به دست مصرف کننده برسد و حمل و نقل یکی از مراحل پرهزینه است. اخیرا بادمجان در هرمزگان به مشکل برخورد و روی دست کشاورزان ماند، ما وارد عمل شدیم و با خرید بادمجان، آن را در بازار عرضه کردیم. ما برای کمک به کشاورزان و عرضه بادمجان تلاش کردیم. در بازار هر کیلو بادمجان را ۸۰۰ تومان از کشاورز می‌خریدیم و برای حمل هر کیلوی آن تا تهران ۱۱۰۰ تومان پرداخت می‌کردیم. با این حساب حتی بدون سود، چیز زیادی گیر کشاورز نمی‌آید. ۷ تا ۱۰ درصد فروش محصول را هم میدان اضافه می‌کند و برمی‌دارد. خرده فروش و میوه فروش هم به دلیل این که محصول کشاورزی افت دارد ۱۰ تا ۳۰ درصد به قیمت اضافه می‌کنند. به این ترتیب بادمجان ۸۰۰ تومانی کشاورز، بین ۴ تا ۵ هزار تومان در بازار عرضه می‌شود، در حالی که از این مبلغ، کشاورز سودی نمی‌برد و تنها می‌تواند با فروش محصول، بخشی از هزینه‌ای که برای کشت، بذر و پلاستیک کرده را جبران کند و به کسانی که از آنها قرض کرده پس بدهد. پس ما برای حل مشکل باید زنجیره بعد از تولید تا عرضه به مصرف کننده را اصلاح و از کشاورز حمایت کنیم.
البته مدیرانی مثل رئیس سازمان تعاون روستایی، از قدیمی‌های کشاورزی هستند و اقدامات خوبی انجام داده‌اند، نظیر راه‌اندازی «روستا بازار» که به کشاورز روستایی امکان عرضه مستقیم محصولش را می‌دهد. گرچه همه کشاورزان چنین امکانی را ندارند، مگر کشاورزان عمده کار.
تاکنون این بازارها در خراسان و قزوین به راه افتاده و سومی هم در منطقه حکیمیه تهران در حال راه‌اندازی است، ولی واقعا جوابگو نیست. وقتی در یک استان هرمزگان ۵۰۰ هزار تن بادمجان در یک فصل می‌خواهد تولید شود، شما چطور می‌خواهید بازار را کنترل کنید؟ آیا نظارتی بر حمل و نقل و میدانداران هست؟
نظر شما