فیروزآباد (واقع‌شده در ۹۳ کیلومتری جنوب‌غربی شیراز) شهرستانی شناخته‌شده در نگاه اهالی گردشگری و صنایع‌دستی است؛ شهری که افزون بر میراث‌داری مهمترین یافته‌های دوران ساسانیان، با اصالت ساکنان عشایرش شناخته می‌شود.
پنج اثر باستانی محور ساسانی از جمله قلعه‌دختر، شهر گور، آتشکده و دو نقش برجسته ثبت جهانی فیروزآباد را به یکی از مقصدهای گردشگری داخلی و خارجی بدل ساخته است.
دستبافتههایی که حامل طراوت‌اند
دستبافتههای ایل قشقایی ساکن فیروزآباد، با رنگرزی‌های گیاهی، حامل طراوت و شفافیت طبیعت‌اند، تنوعشان، غنای رنگ گل‌های دشت‌های اطراف را یادآوری می‌کند و این گشاده‌دستی در رنگ‌آمیزی، آثار کهن بافته‌شده در این سرزمین را برای نسل امروز خاص کرده است؛ به‌گونه‌ای که گاه گمان نمی‌رود رنگ‌های موجود در آن‌ها منشائی طبیعی داشته باشد و از همین رو فرش‌ها، گلیم‌ها، گبه‌ها و دیگر دستبافتههای آنان غنای دلپذیری دارد که به آن شهرتی جهانی بخشیده است.
هر جا نامی از ایل و عشایر باشد، نقشی از زیبایی و ظرافت و تنوع در صنایع‌دستی دیده می‌شود. قشقایی‌های فارس نیز به مدد هنرمندی ذاتی‌شان، به نخ‌های پشمی ظرافت و کیفیتی ویژه می‌بخشند. فیروزآباد که یکی از سکونت‌گاه‌های مهم این ایل به‌شمار می‌رود، خاستگاه پانزده تیره عشایر شبانکاره، موصلو، قره‌قانی، جبل انارویه،گورکانی، بلو کهلو،کهواده، عمله کشکولی، بهی، نمدی، مهترخانه، گله‌زن، چگینی، بهلولی و امیرسالار است.
دستبافتههای عشایری به‌صورت کلی به سه دسته کیسه‌ها، مفروشات و رواندازها تقسیم می‌شود که خود، انواعی مختلف همچون لت‌های خورجین، نمکدان، مَفرش، توبره، چَنته، جَوال، بَلَدان قَلیان‌دان، قرآن‌دان، قالی، قالیچه، گبه، خرسک، گلیم، سفره، جاجیم، برتی و جُل دارد.
این تنوع را همچنان می‌توان در زیرشاخه‌های گوناگون مشاهده کرد و از این منظر نیز، این صنایع دستی فیروزآباد را شایسته کسب عنوان شهر ملی دستبافتههای عشایری کرده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه شهرستان فیروزآباد کانون اصلی تجمع اقوام عشایر استان فارس به‌شمار می‌رود، گفت: طرح‌های دستبافتههای فیروزآباددر عرصه بومی و ملی و جهانی، زبانزد است و با دیگر نقاط کشور تفاوتی محسوس دارد؛ گرچه در دیگر نقاط فارس نیز دستبافتههایی باکیفیت تولید می‌شود.
مصیب امیری افزود:ظرافت، خودکفایی در تولید، رنگرزی گیاهی و بهره‌مندی از نقش‌های فولکلور از عوامل تمایز یادشده است.
بسیاریِ مراکز فروش و تنوع، ویژگی منحصر به فرد صنایع‌دستی عشایری فیروزآباد
او درباره روند ثبت فیروزآباد با عنوان شهر ملی دستبافتههای عشایری، گفت: از سویی، بسیاریِ مراکز فروش مواد اولیه و دستبافتههایی همچون فرش، گلیم، چنته، خوابگاه ،خورجین و از سوی دیگر فراوانی بافندگان و تولیدکنندگان سبب شد فیروزآباد را در سال ۱۳۹۸ برای کسب این عنوان معرفی کنیم.
امیری افزود: در سال‌های گذشته ثبت انواع تکنیک‌های بافت عشایر قشقایی نظیر چرخ بافی، جاجیم‌بافی، شیشه‌درمه بافی و سیاه‌چادر در فهرست میراث ناملموس ملی صورت پذیرفت و این روند ادامه خواهد داشت.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس با اشاره به اینکه برنامه‌ریزی‌ها و طرح‌های مطلوبی در زمینه آموزش، ترویج، تولید و بازاریابی صنایع‌دستی در فارس صورت گرفته است، اظهار کرد: حضور هنرمندان چیره‌دست و صنعتگران ماهر در بخش صنایع دستی فارس فرصت مغتنمی برای توسعه فرهنگی و پیشرفت است.
او دیگر دستاوردهای رونق صنایع‌دستی را به‌ویژه در شهرهای کوچک، درآمدزایی، رونق اقتصادی، کمک به اقتصاد خانوار، توسعه گردشگری و جلوگیری از مهاجرت به شهرهای بزرگ دانست.
بیشترین نشان اصالت یونسکو در دست بافندگان فیروزآباد
کارشناس توسعه و ترویج اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس نیز در گفت‌وگو با ایرنا، فیروزآباد را از جمله شهرهایی معرفی کرد که از بیشترین تنوع دستبافتهها بهره‌مند است.
احمد بهمنی کسب بیشترین نشان ملی مرغوبیت محصولات صنایع دستی در استان، کسب پنج نشان مرغوبیت بین‌المللی یا مهر اصالت یونسکو و اعطای ۲۱ مهر اصالت ملی به بافندگان این شهرستان را زمینه‌ای برای ثبت ملی دستبافتههای عشایری فیروزآباد دانست.
به گفته او، طرح‌های به‌کار رفته در دستبافتههای عشایری این شهرستان از چنان تنوعی برخوردار است که در کمتر جایی دیده می‌شود.
کارشناس صنایع دستی ابراز کرد: از آنجا که انواع روش‌های به‌کار رفته در تولید دستبافتههایی همچون جاجیم و یا شیشه‌درمه همچنان از دار افقی استفاده می‌شود، می‌توان از این شگرد با عنوان معیار تولیدات عشایری نام برد؛ از سوی دیگر طرح، رنگ و بافت منحصر به فرد نیز هویتی قشقایی به آثار این ناحیه بخشیده و از این منظر آن را زبانزد کرده است.
بهمنی پیشکسوتان حوزه دستبافتههای عشایری را در فیروزآباد ۲هزار نفر برشمرد و گفت: عشایر هنرمند این ناحیه با بهره‌گیری از پشم گوسفندان، مواد اولیه را از خود منطقه تامین می‌کنند.
او اظهار کرد: این صنایع‌دستی هم‌اکنون در ۶ بازارچه موقت و یک بازارچه دائمی در فیروزآباد به فروش می‌رود.
کارشناس توسعه و ترویج اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس همچنین نوید تدوین استاندارد ملی برای پرونده گبه درشت‌باف و چرخبافی فیروزآباد داد و ثبت ملی این شهر را در جذب گردشگر خارجی و داخلی و حضور موثر در نمایشگاه‌های مختلف ملی و بین‌المللی باارزش برشمرد.
درخشش دستبافتههای فیروزآباد میراثی آبا و اجدادی
محدثه صفری بافنده فرش و گلیم در شهرستان فیروزآباد که در سال جاری (۱۳۹۹) موفق به کسب عنوان کارآفرین برتر از سوی معاونت بانوان و خانواده ریاست جمهوری شناخته شد و یکی از دارندگان مهر اصالت یونسکو در این شهرستان است، در گفت‌وگو با ایرنا، درخشش فیروزآباد را در عرصه دستبافتههای عشایری مربوط به قرن‌ها پیش دانست.
او عنوان کرد: بافندگی از دیرباز حرفه آبا و اجدادی بیشتر ساکنان فیروزآباد و روستاهای حومه آن بوده و از همین رو است که مشابه آن، از نظر بافت و طرح در هیچ‌یک از نقاط کشور دیده نمی‌شود.
صفری که هم‌اکنون در حوزه بافت گلیم فعالیت دارد، گفت: با نگاهی به دستبافتههای مشابه در دیگر شهرها در می‌یابیم که حتی اگر نقشی در گوشه‌ای منحصربه‌فرد است، در مجموع کامل و بی‌عیب نیست؛ به‌بیان دیگر همیشه یک جای کار در عمده طرح‌های موجود می‌لنگد؛ اما نقوش در دستبافتههای فیروزآباد تکامل‌یافته‌اند و نمونه‌ای کامل و نادر به‌شمار می‌روند.
این بانوی کارآفرین ظرافت را از دیگر ویژگی‌های دستبافتهها به ویژه قالی‌های فیروزآباد دانست و گفت: در سال ۱۳۷۰ یک قالی دو رو در اندازه ۸۶ در ۸۶ بافتم که فقط ۶۵۰ گرم وزن داشت؛ درحالیکه به‌صورت معمول قالی در اندازه ۶۰ در ۶۰ حدود دو کیلوگرم وزن دارد، اما دلیل کاهش وزن آن قالی دو رو، تنها ظرافت در کار بود که از ویژگی‌های دستبافتههای فیروزآباد است.
رنگرزی گیاهی همچنان رواج دارد
او عنوان کرد: تامین پشم و مواد اولیه از عشایر کوچ‌رو منطقه تامین می‌شود و رنگرزی نیز بنا بر سفارش مشتری به‌صورت گیاهی همچنان رواج دارد؛ با این حال، عمده فعالیت‌ها صنعتی شده و از الیاف مصنوعی و نخ‌های وارداتی برای تولید انبوه استفاده می‌شود.
صفری با تاکیدبر اینکه جوانان نیز پا به پای پیشکسوتان این حوزه در این عرصه فعالیت می‌کنند، گفت: صنعت فرش و در کل بافندگی، پیر نشده و نخواهد شد؛ البته از این نکته نیز نباید غافل شد که بسیاری از جوانان نه از سر علاقه‌مندی که به دلیل نبود شغل مرتبط با رشته‌های دانشگاهی خود به این کار روی می‌آورند و نیاز است تسهیلات بیشتری برای انگیزه‌بخشی به آن‌ها دیده شود.
او با بیان اینکه استقبال از گلیم فیروزآباد در عرصه‌های ملی و منطقه‌ای بسیار مطلوب است، گفت: در سال جاری با وجود اینکه شیوع ویروس کرونا بسیاری از مشاغل را دچار آسیب‌های جبران ناپذیری کرد، بافت گلیم، به‌ویژه گلیم کاموایی و صادرات آن، به کشورهایی همچون قطر به‌صورتی بی‌سابقه ادامه یافت.
سیطره تحریم نباشد، رکورد صادرات را می‌زنیم
صفری یکی از مشکلات اساسی در حوزه بافندگی را سیطره تحریم‌ها و مشکلات در واردات و صادرات دانست و گفت: با رفع تحریم‌ها و دسترسی به شبکه‌های تجاری و سهولت در صادرات می‌توانیم رکوردهای بی‌نظیری را در این زمینه ثبت کنیم و کسب عنوان ملی شهر دستبافتههای عشایری نیز می‌تواند در این رهگذر کمک‌کننده باشد.
افزون بر ثبت دستبافته ها،احیا هم اهمیت دارد
رئیس صنف بافندگان فرش دستباف استان فارس، تجمع تیره‌های مختلف عشایر را در فیروزآباد یکی دیگر از دلایل شهرت دستبافتههای آن دانست و گفت: در تمام تیره‌های ایل قشقایی، فرش با طرح و نقش‌های منحصر به فرد بافته می‌شود که به تنوع و دگرگونی آن تولیدات افزوده است.
غلامرضا مُفرَحی فرش فیروزآباد را از قدیم‌الایام از جلوه‌ای ویژه برخوردار دانست و گفت: با نام بردن از فرش دستباف فیروزآباد نام فرش کشکولی به ذهن متبادر می‌شد؛ زیرا این فرش از کیفیت عالی برخوردار بود؛ البته امروز از نظر تولید و کیفیت همچون گذشته نیست.
رئیس صنف بافندگان فرش دستباف فارس با بیان اینکه ثبت ملی زمانی در رونق فرش دستباف یا دیگر دستبافتههای عشایری تاثیرگذار است که پشتوانه‌ای داشته باشد، عنوان داشت: بافنده فرش کشکولی به دلیل زحمت بسیار در بافت، این سنت را به فرزندانش انتقال نداد یا اگر چنین شد، جوانان از آن دوری کردند؛ بنابراین ثبت این دستبافتهها در کنار تلاش برای احیای سنت‌های مربوط به آن اهمیت می‌یابد.
او افزود: براین اساس، امروز می‌بینیم که بافت فرش کشکولی کم؛ اما گبه و گلیم کاموایی فیروزآباد در عین حال که ارزش کمتری دارد، از بازار بسیار خوبی هم برخوردار است و همین استقبال سبب شده بیشتر بافندگان در این حوزه‌ها مشغول باشند.
مفرحی با تاکید بر اینکه پیشینه فیروزآباد، دستبافتههای این شهرستان را امروز برجسته کرده است، گفت: هم‌اکنون نیز فعالیت در زمینه بافت فرش دستباف در این شهرستان بیش از دیگر نقاط استان است به‌گونه‌ای که در بسیاری شهرها چراغ این فعالیت خاموش شده یا تولیدات آن به یک‌دهم کاهش یافته است؛ از همین رو، می‌توان گفت کسب عنوان شهر ملی دستبافتههای عشایر شایسته فیروزآباد است.
استان فارس با ۲ هزار و ۹۳۴ اثر ثبت ملی، رتبه نخست ثبت آثار تاریخی کشور را به خود اختصاص داده است؛ افزون بر این، فارس از مهمترین مناطق عشایری کشور محسوب می‌شود و وجود ایلات عشایری در این استان خود از جاذبه‌های بی‌بدیل برای گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌آید.
این استان همچنین از دیر باز مهد پرورش هنرمندان و صنعتگرانی بنام بوده و با برخورداری از ۵۰۰ فروشگاه صنایع دستی و بیش از ۱۱ بازار و بازارچه صنایع دستی جایگاه نخست را در کشور به خود اختصاص داده و هدف فروش محصولات صنایع دستی تمام کشور به‌شمار می‌رود؛ همچنین ۱۱۷ رشته فعال در زمینه صنایع دستی در این استان وجود دارد که از این تعداد ۸۰ رشته شاخص در شیراز فعال است.
کسب عناوینی همچون شهر جهانی منبت آباده در سال ۱۳۹۷ و شهر جهانی صنایع دستی برای شیراز در سال ۱۳۹۸ ازجمله مهمترین تحولاتی است که نشان از رشد توسعه صنایع دستی استان فارس دارد؛ علاوه بر این، در ۱۵ دی ماه سال جاری (۱۳۹۹) عنوان شهر ملی دست بافته‌های عشایری به فیروزآباد اهدا شد و نشان جغرافیایی گلیم ساده فیروزآباد نیز به‌زودی کسب خواهد شد.
نظر شما