جعفر شهیدی؛ نویسنده‌ای نقاد و تاثیرگذار در عرصه تاریخ

سید جعفر شهیدی استاد تمام دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و از شاگردان برجسته علی‌اکبر دهخدا و بدیع‌الزمان فروزانفر در دانشگاه تهران بود، این امر باعث شد تا وی مدتی در تدوین لغت نامه دهخدا با آنها همکاری داشته باشد و تکمیل و پایان ۲ فرهنگ بزرگ فارسی معتبر یعنی فرهنگ فارسی معین و لغت­ نامۀ دهخدا از خدمات بزرگ علمی و ماندگار استاد شهیدی به شمار می رود. علامه دهخدا از سیدجعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه‌ای به مهدی آذر وزیر فرهنگ وقت نوشت: او اگر نه در نوع خود بی‌نظیر اما کم‌نظیر است. دهخدا در این نامه می‌خواهد که به جای ۲۲ ساعت، به او ۶ ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیه وقتش را در لغت‌نامهٔ دهخدا بگذراند. بعد از مرگ محمد معین، شهیدی حتی به ریاست مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی هم رسید. شهیدی علاوه بر دانشگاه در حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف تحصیل کرد و درجه اجتهاد داشت. سید مصطفی محقق داماد، ریاست تولیت موقوفات محمود افشار در توصیف شهیدی می‌گوید: استاد شهیدی نحلۀ علوم جدید را از نظر علمی درک کرده بود. چون ایشان در مهم‌ترین حوزۀ علمی شیعه یعنی نجف اشرف درس خوانده بود. در آنجا از اساتید بسیار بزرگی بهره‌مند شده بود. درسِ فقه را از محضر آیت‌الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خویی آموخته بود. آقای شهیدی یک فقیه به تمام معنا بود زیرا در آن زمان، شخصی که فارغ‌التحصیل حوزۀ نجف می‌شد یک فقیه به تمام معنا بود.

شاید یکی از عوامل مهم پیشرفت این نویسنده کوشا، پدر ایشان یعنی سیدمحمد سجادی بوده باشد، وی از دانشمندان و مفاخر بزرگ ادبی ایران به‌شمار می‌رفت. لازم به ذکر است که شهیدی ابتدا به نام سجادی معروف بود که بعدها تغییر شهرت داده و با نام شهیدی در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت یافت. استاد شهیدی از جمله نام­ آورانی بود که ارزش وجودی او پس از فقدانش روزبه­ روز بیشتر آشکار می­ شود و آیندگان بیشتر به اهمیت آثارش پی می­ برند به همین دلیل به مناسبت سالروز درگذشتش به معرفی وی و برگزیده‌ترین آثار این استاد بزرگ می‌پردازیم.

ورود به عرصه علم و فرهنگ

استاد شهیدی همانطور که در مقدمه گفته شد در تدوین لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ معین بیش از ۲۰ سال همکاری داشت. وی علاوه بر این، آثار زیادی تالیف، ترجمه و تصحیح کرد که از میان آنها شماری از این کتاب‌ها به زبان‌های دیگر ترجمه شدند و جایزه دریافت کردند. بنابراین شهیدی شخصیتی علمی محسوب می شد که در زندگی پژوهشی‌اش چند وجهی بود و در هر زمینه که به ایفای نقش پرداخت، آثار یگانه‌ای خلق کرد.

فعالیت در حوزه تصحیح متون کهن

این نویسنده کوشا درتصحیح متون آثار برجسته‌ای را ارایه داد که در این زمینه می توان به تصحیح دُره نادره اشاره کرد. تصحیح این اثر به دلیل متن بسیار پیچیده و دشوار آن به گفته ایرج افشار کار هر شخصی نبود اما استاد شهیدی توانست این اثر را به خوبی تصحیح کند. در واقع تصحیح انتقادی همین متن‌ها معتبر بود که موجب شهرت استاد شهیدی در جامعه ادبی شد. تصحیح آتشکده آذر از دیگر آثار مهم وی به شمار می رود. این اثر از تذکره‌های مشهور زبان فارسی و مؤلف آن لطفعلی‌بیگ آذربیگدلی از ادیبان و شاعران نامور عصر زندیه است که یکی از منابع عمده تاریخ ادب فارسی نیز محسوب می‌شود. این کتاب ترتیبی جغرافیایی دارد و مشتمل بر یک «شعله» و دو «مجمره» است: شعله اشعاری درباره شاهان، امیران و شاهزادگان است و مجمره مختص زندگی‌نامه شاعران قدیم و آنان که پیش از مؤلف زیسته‌اند و در انتهای این اثر زندگینامه زنان شاعر نیز یاد شده است. استاد شهیدی بر یکی از چاپ های هند مقدمه‌ای نگاشت و آن‌را به صورت افست(نوعی از چاپ که نوشته و عکس را بر سطح لاستیکی یک استوانه (سیلندر) گردان برمی‌گرداند و سپس آن را با فشار استوانه دیگر روی کاغذ چاپ می‌کنند) در ۱۳۳۷خورشیدی در تهران منتشر کرد.

اما بیشتر شهرت استاد شهیدی به خاطر آثاری است که در حوزه تاریخ اسلام به نگارش درآورد از جمله این آثار می توان به کتاب‌های ارزشمند زندگی حضرت فاطمه(س) و زندگی امام حسین (ع) اشاره کرد. همچنین تاریخ تحلیلی اسلام یکی دیگر از آثار ارزشمند استاد شهیدی به شمار می رود. ایشان در این کتاب به مرور توصیفی و تحلیل تاریخ صدر اسلام، از ابتدای ظهور اسلام تا نیمه نخست سده چهارم  قمری پرداخته و علاوه بر گزارش مختصر رویدادهای مهم این دوره زمانی، چرایی رخدادها، زمینه‌ها و پیامدهای آن را نیز بررسی کرده است. روانی و آسانی متن کتاب، رویکرد انتقادی آن در مواجهه با منابع تاریخی و همچنین مخالفت با آرای اسلام‌شناسان غربی از ویژگی‌های کتاب تاریخ تحلیلی اسلام دانسته شده و به عنوان متن درسی برای دانشجویان نوشته شده و بیش از ۵۰ بار چاپ شده است.

جنایات تاریخ

همانگونه که گفته شد، استاد شهیدی در ۲ حوزه ادبیات و تاریخ فعالیت نگارشی جدی داشت، یکی از نخستین آثار قلمی وی کتاب ارزشمند ” جنایات تاریخ ” است که آن را در ۱۳۲۷خورشیدی به رشته تحریر درآمد. علی افخمی رییس مؤسسه لغت‌نامه دهخدا در خصوص این کتاب معتقد است که استاد دارای روحیه اصلاح طلبی و انقلابی بوده و احتمالاً با آنچه که امروزه از این ۲ واژه برداشت می کنیم فرق دارد اصلاح طلب است، چون در صدد زدودن علل و عواملی که اساس وحدت شیعه و سنی را هدف قرار داده بود ...این کتاب با مساله “خیبر و فدک” آغاز می‌شود و بنا به نظر استاد شهیدی تا آن زمان هیچ فردی کتاب جداگانه ای در پیرامون این مساله سیاسی ننوشته بود و استاد پیش از ورود به این بحث تاریخی می نویسد ” شاید خواننده با ملاحظه مقدمه کتاب پیش خود تصور کند در این دوره که مسلمان ها احتیاج کاملی به اتحاد و نزدیکی دارند، من خواسته ام با نشر این مطالب به دامنه اختلاف های مذهبی کمکی کرده باشم اما با خواندن چند فصل از این کتاب خواهید فهمید این فکر درست نیست و من کوشش کرده ام تا اساس وحدت میان شیعه و سنی را روی اصول درستی که نتیجه بخش باشد، بنا کنم ”. این نویسنده نامدار چنان منطقی، ریاضی گونه و بی طرف وقایع را تحلیل می کند که هرگونه شک و تردیدی را بر طرف کرده و در عین حال گریزی هم به جریان های اقتصادی، فکری، فرهنگی و سیاسی زمان خودش می زند و بدون هیچ ترس، وحشت و ملاحظه ای انتقاد به جا و به حق خود را متوجه رجال و مردمان طبقه اول کشور می کند. برای نمونه در حالیکه داستان مهمانی پیامبر(ص) در مراجعت از خیبر را به تصویر می کشد به غذایی  که در این مهمانی مصرف شده می پردازد که از ماست و روغن و مقداری خرما استفاده شده اما بلافاصله وی ولخرجی های دولتی را به باد انتقاد می گیرد و می افزاید که ساکنان تهران و رعایای کشور شاهنشاهی شب ها در کوره پزخانه و در لانه سگ زندگی می کنند و این است، عاقبت یک ملتی که مقدراتش به دست یک عده دزد و جنایتکار بیفتد.

مهدویت و اسلام

 علاقه شهیدی را به تاریخ باید به ۲ دوره تقسیم کرد: دوره نخست آن که از سال های آغازین دهه بیست تا اواسط دهه سی است. دوره دوم به پس از انقلاب مربوط می شود. رسول جعفریان استاد تاریخ دانشگاه تهران بر این باور است که این علاقه به تمایلات انقلابی ـ مذهبی وی از جریان یک شورش فکری ـ  مذهبی نشات می گیرد که احمد کسروی آغازگر آن بود و بسیاری را به واکنش واداشت. البته این تلاش ها تنها در پاسخ کسروی نبود، بلکه دفاع از مذهب با ادبیات مدرن در قالب رشته های مختلف و از جمله تاریخ اسلام گسترش یافته بود. مذهبی های تحصیل کرده انقلابی که مدافع دین بودند، تلاش داشتند تا تصویری متفاوت از دین را در نثر جدید فارسی که گفتمان تازه ای هم به دلیل شرایط پس از شهریور بیست داشت، ارایه دهند. هر فردی به نوبه خود در این زمینه می کوشید که استاد شهیدی هم یکی از این نویسندگان جوان مذهبی بود که در این حوزه فعالیت داشت.

فعالیت در حوزه ترجمه کتاب های تاریخی

استاد شهیدی آثار مختلفی را ترجمه کرده است که از مهم ترین آنها می توان به ابوذر غفاری نخستین انقلابی اسلام و انقلاب بزرگ ترجمه الفتنه الکبری اثر طه حسین اشاره کرد. بدون تردید شهیدی با استفاده کامل از توانایی‌های زبان فارسی بهترین ترجمه از این کتاب مهم را ارایه کرد. همچنین کتاب شیرزن کربلا تألیف بنت الشاطی از دیگر ترجمه‌ها بسیار ارزنده استاد شهیدی است که در انتشارات مشعر به چاپ رسید. از عناوین این کتاب می توان به سرفصل های پدران و اجداد؛ سایه هایی بر گهواره؛ دوران کودکی اندوهناک؛ عقیله بنی هاشم؛ آژیر تندباد؛ هجرت؛ دلیل قافله؛ خواهش و اصرار؛ به سوی بیابان مرگ؛ شیر زن کربلا؛ قافله اسیران؛ بازگشت کاروان؛ سفر آخرین؛ خونخواه! و بانگ جاویدان اشاره کرد. مؤلف کتاب که اهل سنّت است با تحقیق و تتبّعی نیکو مطالب گرانبهایی را فراهم آورده، هرچند اگر از دیدگاه معتقدات شیعی بخواهیم بدین کتاب بنگریم آن را بدون نقص نخواهیم یافت. مولف در این اثر زندگانی اجتماعی و سیاسی حضرت زینب (س) را تجزیه و تحلیل کرده، سپس مجموعه‌ای از صفات بارز این بانوی عالیقدر را در قالبی ریخته و نام، بدان بطلة کربل (شیر زن کربلا) را بر آن نهاده است.