علل خام‌فروشی زعفران تربت‌حیدریه و راهکارهای رفع آنها

زعفران، شاخص‌ترین و پرسابقه‌ترین محصول کشتزارهای تربت‌حیدریه با رتبه نخست سطح زیر کشت و حجم تولید در ایران و جهان است.

تولید زعفران در تربت‌حیدریه یکی از مهمترین منابع اشتغال و درآمد مردم این خطه با ایجاد کار برای ۴۰۰ هزار نفر- روز در سال طی مراحل کاشت و برداشت محصول است.

هشت هزار و ۸۰۰ هکتار کشتزار از گستره ۹۰ هزار هکتاری زمینهای کشاورزی و باغی تربت‌حیدریه مختص تولید زعفران با میانگین برداشت چهار کیلوگرم محصول از هر هکتار مزرعه و مجموع تولید سالانه ۳۵ تن زعفران است. 

ضعف فرآوری، نیاز به سازمان 

عضو هیات علمی دانشگاه تربت‌حیدریه در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: فعالان حوزه زعفران در کشور ما برای فرآوری محصول خام، تبدیل آن به مواد دارای ارزش افزوده و ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی مرتبط با حوزه زعفران کار زیادی انجام نداده‌اند. 

دکتر حسن فیضی افزود: این نقصان موجب شده بخش زیادی از زعفران تولیدی ایران به صورت خام صادر و توسط دیگر کشورها با ارزش افزوده بسیار بالا، به دیگر نقاط جهان صادر شود. 
وی بر توجه نسبت به درآمد بالای همین کشورها از محل فرآوری و صدور زعفران ایران تاکید و اضافه کرد: میزان تولید سالانه زعفران در ایران حدود ۴۰۰ تن و حجم مصرف داخلی آن ۸۰ تن است که همین خود یک معضل تلقی می‌شود لذا باید مصرف داخلی را با هر شیوه و  راهکاری در سبد غذایی خانوار ایرانی افزایش داد. 

این پژوهشگر گفت: سود اصلی در تجارت و صدور زعفران ایران، در قالب بسته‌های کوچک با وزن چند گرم آن هم در چارچوب برندینگ و همچنین تاکید بر خواص و مصارف دارویی و فرآوری این محصول پرفایده برای مصرف‌کنندگان نهایی آن در سطح جهان است که حصول چنین امری نیازمند ایجاد یک سازمان واحد و منسجم در ایران برای زعفران است.
فیضی افزود: کانونهای مختلفی در کشورمان نظیر اتحادیه و شورای ملی زعفران وجود دارند که هر کدام بر قیمت محصول و همچنین کارکرد صنعت زعفران تاثیرگذار هستند بر این اساس ضرورت دارد یک سازمان واحد در ایران همه امور زعفران را از تولید در زمین تا توزیع و فناوری بر عهده گیرد تا از خام‌فروشی این محصول مهم راهبردی در قالب صادرات فله‌ای جلوگیری شود.
وی ادامه داد: امسال به دلیل افزایش هزینه‌های تولید زعفران حتی برخی کشاورزان محصول خود را از مزرعه برداشت نکردند و این بدان معناست که دولت باید از کشاورزان زعفرانکار حمایت کند.
دانشیار رشته کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه گفت: پژوهشکده زعفران در تربت‌حیدریه کارهای خوبی انجام داده که لازم است از نتایج پژوهشی آن حمایت شود زیرا منتج به ایجاد صنایع تبدیلی و در نهایت جلوی خام‌فروشی گرفته می‌شود.
فیضی افزود: روزانه در دنیا چندین میلیون فنجان قهوه سرو می‌شود اما می توان دمنوش گیاهی زعفران را با توجه به خواص مثبتی که روی سلامت بدن دارد جایگزین آن کرد همچنین باید برای  سرو انواع غذاهایی که مرتبط با زعفران است فرهنگ سازی شود. 

نواقص بازار زعفران 

استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به مهمترین کمبودهای بازار کنونی زعفران اشاره و بیان کرد: مهمترین نواقص در زنجیره زعفران از تولید تا صادرات محصول عبارت است از فقدان پشتیبانی مناسب تولید، عملکرد پایین برداشت در مزرعه، نبود برنامه‌ برای توسعه کشت زعفران در کل کشور، تعدد مراجع تصمیم‌گیری همزمان با فقدان هماهنگی در سیاستگذاری، نبود راهبرد قیمت‌گذاری مناسب برای مدیریت بازار به ویژه در فصل تولید، فقدان کانالهای صحیح برای جمع‌آوری محصول از زعفرانکاران، ضعف فرهنگ تعاون در بین تولیدکنندگان، حضور شرکت انفرادی آنها در عملیات فروش و نابرابری در توزیع امکانات و توانایی واحدهای فرآوری و صادرکننده و ناکارآمدی بورس زعفران با توجه به تعداد  زیاد کشاورزانی که با سطح کشت زیر یک هکتار وارد بورس نمی‌شوند.

دکتر تکتم محتشمی افزود: همچنین نبود آگاهی از راهبردهای توزیع محصول رقبا، توجه کافی نداشتن به فرآوری مشتقات زعفران و ارزش آوری حاصل از آنها، فقدان انتقال انتظارات جهانی به تولیدکنندگان و صادرکنندگان، ضعف در پیشینه تجاری و برندسازی زعفران، وجود مشکلات ارزی برای صادرکنندگان در نتیجه تحریم‌های اقتصادی و فعال نبودن نمایندگی‌های خارجی ایران برای بازار زعفران از دیگر این نواقص است
وی به وضعیت کنونی صادرات زعفران اشاره و بیان کرد: آمار صادرات زعفران نشان می‌دهد متوسط سهم ایران از ارزش صادرات جهانی زعفران در سال‌های اخیر حدود ۷۱ درصد بوده و ایران رتبه نخست را در صادرات زعفران داراست.
مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران گفت: اسپانیا در بازار جهانی بزرگترین رقیب صادراتی زعفران ایران است زیرا توانسته با واردات بیش از۵۰ میلیون دلاری زعفران از ایران و انجام فرآوری، بسته بندی و برندسازی زعفران، سهمی از بازار جهانی زعفران را آن خود کند.
محتشمی افزود: بین سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۷ نیز ارزش صادرات زعفران ایران با نوسانات زیادی رو به رو بود و در حالی که مقدار صادرات از سال ۱۳۹۰ تقریبا  روند ثابتی را داشته است واردکنندگان عمده زعفران ایران در آسیا، کشور امارات متحده عربی و در اروپا، اسپانیا هستند که روند صادرات به آنها نیز در سال‌های اخیر تغییرات زیادی داشته‌ است.

وی ادامه داد: در سال ۱۳۸۸ اروپا و آسیا به ترتیب ۵۰ و ۴۸ درصد از زعفران ایران را وارد می کردند که ۳۶ درصد از مقداری که  به اروپا صادر می شد متعلق به اسپانیا و ۴۴ درصد از مقداری که به آسیا صادر می شد متعلق به امارات متحده عربی بود.
استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه گفت: در سال ۱۳۹۷ سهم اروپا و آسیا به ترتیب به ۲۴ و ۷۵ تغییر یافته و سهم امارات و اسپانیا نیز به ۲۹ و ۱۸ درصد کاهش یافته و این نوسان و تغییرات بالا در حوزه صادرات زعفران ایران را می توان به مؤلفه‌های مختلفی چون فقدان سازمان تجاری حرفه‌ای پویا در زمینه زعفران، حمایت‌های هدایت نشده و بدون برنامه از صنعت زعفران، ظهور رقبای جدید در تولید و صادرات مانند افغانستان، فقدان توجه کافی به تأمین انتظارات مصرف کنندگان نهایی در بازارهای جهانی، نداشتن راهبرد مشخص برای قیمت‌گذاری زعفران در ایران، تحریم‌های اقتصادی و مشکلات مربوط به تبادلات بانکی حاصل از آن نسبت داد.
محتشمی افزود: ایران به عنوان بزرگترین تولیدکننده و به تبع آن بزرگترین صادرکننده زعفران نتوانسته از ظرفیت‌های بازار جهانی به خوبی بهره‌مند شود زیرا نتوانسته یک الگوی منظم در صادرات داشته باشد و به سطح ثابتی از درآمدهای صادراتی ناشی از زعفران دست پیدا کند از این رو به نظر می‌رسد اجرای سیاست‌ها و راهبردهای بازاریابی به صورت پیوسته و در کل زنجیره عرضه از تولید تا صادرات زعفران امری ضروری است.
عضو اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی مشهد گفت: این بدان معناست که مولفه‌های جمعیت شناختی و قانونی بازارهای مختلف صادراتی تحلیل شوند و پس از بررسی تفاوت و شباهت‌های بازارهای هدف با ساختار تولید و صادرات ایران، در نهایت صادرات به هر کشور بر اساس ویژگی‌های آن کشور صورت گیرد.

محتشمی افزود: این اقدام موجب پیوند بالای محصول با فرهنگ مصرفی مشتری می شود و می‌تواند در بلند مدت موجب تخصصی شدن هر چه بیشتر صادرات زعفران شود و همچنین ترکیب بهینه ای از کشورهای هدف صادراتی را مورد توجه قرار داده و با انعقاد قراردادهای بلندمدت با شرکای تجاری، ریسک عوامل بیرونی در بروز نوسان صادرات را  کاهش می دهد.

کولبران زعفران

رییس بانک زعفران ایران نیز گفت: افرادی که در لباس صادرکننده مشغول فله‌فروشی زعفران ایران هستند در واقع تنها به "کوله‌بری" این محصول راهبردی اشتغال دارند که رویه‌ای زیان‌بار با لطمات زیاد اقتصادی به حوزه صادرات زعفران ایران ‌است.
غلامرضا کریمی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: این کولبران، زعفران را در زمان فراوانی عرضه با قیمت بسیار نازل از کشاورز می‌خرند و آن را با قیمت کف بازار "به اصطلاح" صادر می‌کنند.
وی ادامه داد: آنچه که چنین افرادی تا امروز به عنوان بازاریاب و فروشنده زعفران توسط بخش صادرات صورت داده‌اند تنها معرفی خود و برندشان در سطح کشور و به صورت محدود در خارج از کشور بوده است و در نهایت تلاش خود بدون ایجاد ارزش افزوده واقعی و لازم تنها اقدام به عرضه زعفران در بسته‌بندیهای ۲۵۰ تا ۵۰۰ گرمی کرده‌اند. 

این کارگزار بورس زعفران در تربت‌حیدریه گفت: دیگر مشکل اصلی زعفران ضعف "تحقیق و توسعه" و نیز فقدان معرفی خصوصیات این محصول در بخش دارویی، آرایشی و بهداشتی در سطح جهان است.
کریمی افزود: پژوهشهای علمی - کاربردی محققان آمریکا و آلمان در مورد تاثیر روزانه زعفران بر کنترل و پیشگیری از سرطان کولن (روده بزرگ) انجام و در مرحله مطالعات بالینی است همچنین در ایتالیا نیز تحقیقات موثری در زمینه تاثیر زعفران صورت گرفته که اثر تاخیری آن را در پیرچشمی ثابت کرده است و این در حالی است که ایتالیا سالانه تنها ۴۵ کیلوگرم تولید داخلی زعفران دارد.

وی همچنین به نبود هرگونه فعالیت استحصال مشتقات از زعفران در ایران اشاره و بیان کرد: مشتقات زعفران ارزشی معادل هزار درصد برای این محصول در پی دارد که متاسفانه در این بخش تقریبا در ایران هـیچ کاری تاکنون انجام نشده است و این زحمت را کشورهای دیگر به لطف بخش صادرات بی‌انگیزه و ناآگاه ما متقبل شده‌اند.

نخستین گام، توسعه صنایع تبدیلی

استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه مهمترین موانع فراروی هر اقدامی برای اجتناب از خام‌فروشی محصولات کشاورزی به خصوص زعفران را پیش‌بینی نشدن اعتبارات مورد نیاز برای اجرای طرحهای محوری در برنامه‌های بالادستی، فقدان معافیت مالیاتی برای صنایع تبدیلی و همچنین محرومیت این واحدها از مزایای دیگر مانند تخفیف در تعرفه‌های آب و برق مانند بخش کشاورزی، گرانی قیمت تمام‌شده محصولات با توجه به سهم بالای مواد اولیه در تولید و فرآوری آنها، ناکافی و نامناسب بودن تسهیلات بانکی و سرمایه در گردش واحدهای صنعتی این حوزه و فرسودگی ماشین‌آلات قدیمی در اختیار این بخش از صنعت به ویژه برای بسته‌بندی  بندی محصولات ذکر کرد.
محتشمی نخستین گام عملی برای جلوگیری از خام‌فروشی محصولات کشاورزی را توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی ذکر و تاکید کرد: البته این اقدام منحصر به یک وزارتخانه و یا نهاد نیست بلکه می‌بایست به عنوان یک سرفصل اصلی و اساسی در دستور کار و برنامه‌ریزی دولت قرار گیرد.
وی افزود: اگر توجه به صنایع تبدیلی به عنوان بخشی از زنجیره تولید بخش کشاورزی در مصوبه‌ها و قوانین بالادستی کشور منظور شود و مورد تاکید قرار گیرد به طور قطع می‌توان امید داشت که شاهد روند رو به رشد آن باشیم که حاصل آن جلوگیری از خام فروشی محصولات کشاورزی است.
عضو اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی مشهد به موضوع خام‌فروشی این محصول اشاره و بیان کرد: سالهاست که زعفرانکاران در ابتدای زنجیره تولید این محصول از اجبار به فروش گل زعفران به دلالان آن هم با قیمت پایین گلایه دارند و همچنین صادرکنندگان، پایین بودن ارزش زعفران صادراتی را به عنوان یک مشکل مطرح می‌کنند.

محتشمی افزود: در این میان عدم تولید محصولی با ارزش افزوده بالا و بسنده کردن به بسته‌بندی زعفران یکی از جدی‌ترین موضوعات نیازمند پیگیری در وضعیت امروز بازار زعفران است. 
وی ادامه داد: امروزه مشتقات حاصل از زعفران در برخی کشورها و آن هم با استفاده از زعفران تولیدی ایران به عنوان ماده اولیه، در حال تولید و واردات مجدد به داخل کشورمان است و این یکی از بارزترین مصادیق زیانهای ناشی از خام‌فروشی است.

شهرک صنعتی زعفران

مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران همچنین گفت: راهکارهایی برای جلوگیری از خام‌فروشی زعفران از حمایت از مکانیزاسیون کشاورزی تا اعطای تسهیلات صادراتی مطرح شده‌ است اما مهمترین و موثرترین راهکار راه اندازی شهرک صنعتی اختصاصی زعفران در مناطق تولید عمده این محصول است.

محتشمی افزود: در چنین شهرکهایی مجموعه‌ای از واحدهای تولیدی مرتبط با زعفران سازماندهی و شبکه‌سازی می‌شوند تا توان و ظرفیت مجزای آنها در قالب یک مجموعه توانمند به شکلی موثر افزایش یابد. 
وی ادامه داد: متصل کردن زعفران‌کاران به چرخه صنایع تبدیلی و فرآوری از طریق احداث واحدهای سردخانه تخصصی و نگهداری گل زعفرانی که در فصل برداشت مازادش را با هدف تنظیم قیمت نگهداری می‌کنند، احداث واحدهای فرآوری خلاق در حوزه‌های غذایی و دارویی که به تولید محصولات نوین و با ارزش بالا بر پایه بخش‌های مختلف گیاه زعفران می‌پردازند و ساخت واحدهای تولید مکانیزاسیون زعفران که به افزایش بهره‌وری تولید کمک می‌کنند از مهمترین کارکردهای این شهرکها در صورت راه اندازی خواهد بود.
مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران گفت: برای تحقق این گونه پروژه‌ها باید امتیازات ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاران در نظر گرفته شود تا نیروی انسانی و متخصص که عمدتا در کلانشهرها متمرکز هستند بتوانند به آنجا بروند.
محتشمی افزود: ضروری است دولت نیز حمایت خود را به صورت حاشیه‌ای و با اجرای معافیت‌های مالیاتی و بیمه‌ای برای سرمایه گذاران و اعطای تسهیلات قبل از برداشت زعفران به اجرا گذارد.
او ادامه داد: اهمیت این موضوع به ویژه با توجه به نزدیکی مناطق عمده زعفران در استان‌های خراسان رضوی و جنوبی به مرزهای تجاری بیش از پیش آشکار شده است و امید آن را می‌دهد که بتوان این شهرک‌ها را به یکی از مناطق ویژه تولید و صادرات زعفران به شرق آسیا و حتی اتحادیه تجاری اوراسیا تبدیل کرد.

آموزش
رییس اداره تعاون روستایی تربت‌حیدریه نیز در این خصوص گفت: به منظور جلوگیری از خام‌فروشی پیشنهاد می‌شود تشکلی در قالب اتحادیه فرآوری‌کنندگان زعفران تشکیل و نسبت به برندسازی و تاسیس تعداد بیشتری شرکتهای کوچک برای بسته‌بندی مورد ‌پسند محصول زعفران آن هم متناسب با ذائقه مورد قبول جهانی اقدام شود.
نسرین شیبانی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: آموزش جوانان و کشاورزان در خصوص فرآوری بهتر زعفران و استفاده از زعفران برای تولید و ترویج محصولات زعفرانی نظیر نبات، چای، پسته، شربت و دمنوش در این خصوص اهمیت دارد.

بخش کشاورزی شهرستان تربت‌حیدریه با تولید ۳۷ نوع محصول زراعی و ۳۱ نوع محصول باغی به ترتیب رتبه‌ سوم بخش زراعی و رتبه پنجم بخش باغی را در خراسان رضوی به خود اختصاص داده است.

افزون بر ۱۲ هزار بهره‌بردار معادل ۷۹ درصد نیروی کار شهرستان تربت‌حیدریه در گستره‌ ۹۰ هزار هکتاری زمینهای کشاورزی و باغی تربت‌حیدریه به کشت و زرع انواع محصولات اشتغال دارند.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در فاصله ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.