بررسی زمینه‌های روایت قیام شیخ محمد خیابانی به زبان داستان

به گزارش چهارشنبه ایرنا، همایش بین المللی یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی اواسط اسفند ماه امسال برگزار می شود و برای آن بیش از ۱۰ عنوان پیش همایش تدارک دیده شده که «بررسی دستاوردهای نهضت آزادیستان»، «شیخ محمد خیابانی، روزنامه نگار مسوول» و «قیام شیخ محمد خیابانی از دیدگاه محافل دانشگاهی» تاکنون برگزار شده اند.  

شیخ محمد خیابانی به عنوان نماینده مردم آذربایجان در دومین دوره مجلس شورای ملی به سال ۱۲۹۰ شمسی، جزو معدود نمایندگان مجلس بود که نطق های آتشینی در مخالفت با التیماتوم روسیه تزاری علیه کشورمان ایراد کرد و پس از سخنرانی معروفش در «سبزه میدان» تهران در حضور هزاران نفر از مردم پایتخت، ناگزیر مخفی شد؛ او پس از حدود ۲ سال زندگی مخفی به تبریز باز گشت و در بازار به تجارت پرداخت.  

شیخ محمد خیابانی که از اعضای حزب دموکرات ایران و روحانی شجاع و متنفذی بود، پس از آغاز جنگ جهانی اول و بر افتادن سلسله رومانونف ها در روسیه تزاری، به همراه کسانی چون حاجی محمدعلی بادامچی و علی خان پستخانه، فعالیت شعبه ایالتی حزب دموکرات ایران در آذربایجان را در اوایل سال ۱۲۹۵ شمسی اعلام کردند.  

شیخ شهید در مخالفت با قرارداد شوم ۱۹۱۹ میلادی وثوق الدوله که به طور رسمی ایران را به مستعمره انگلیس تبدیل می کرد، قیام کرد و به مدت ۶ ماه از اوایل فروردین تا اواسط شهریور ماه ۱۲۹۹ شمسی قیامی را در ایالت آذربایجان و با نگاه تعمیم و تسری مطالبات بر زمین مانده مشروطه به سرتاسر ایران به راه انداخت؛  شیخ و یارانش بر این باور بودند که چون آذربایجان و آذربایجانیان در انقلاب مشروطه، آزادی را برای ایرانیان ستاده اند، نام ایالت آذربایجان را به «آزادیستان» تغییر دادند و در مقاطع تاریخی بعدی نیز قیام شان به همین نام شناخته شد.  

خیابانی ۲۱ شهریور ۱۲۹۹ شمسی در اثر اعتماد به مخبرالسلطنه که خود را وجیه المله و از اعضای حزب دموکرات نشان می داد، توسط اسماعیل قزاق (سرلشکر اسماعیل امیرفضلی بعدی)، فرمانده دسته قزاق تبریز در خانه شیخ احمد میانجی با شلیک تیر شهید شد و پس از شهادتش، قزاقان بی احترامی زیادی به وی کردند.  

قیام آزادیستان و شهادت شیخ محمد خیابانی به دلیل اینکه مخبرالسلطنه در پهلوی اول سال ها به عنوان وزیر و نخست وزیر در مصدر قدرت بود، در محاق ماند و این رویه در دوره پهلوی دوم نیز ادامه یافت و به یک رویه تبدیل شد.  

پس از شهادت شیخ محمد خیابانی، مخبرالسلطنه در مقام والی آذربایجان و عامل اصلی شهادت شیخ و مشیرالدوله به عنوان نخست وزیر وقت، در محافل آزادیخواهی ایران به ویژه پایتخت، به عنوان قاتل خیابانی شناخته می شدند و حتی نمایندگان مجلس چهارم آن دو را با عنوان «نماینده قاتل» می نامیدند؛ ملک الشعرای بهار که در آن زمان از سران جنبش آزادیخواهی و از بزرگان شعر و شاعری بود، در مرگ شیخ نوشت: «گر خون خیابانی مرحوم بجوشد/ سرتاسر ایران کفن سرخ بپوشد».

در آستانه برگزاری همایش بین المللی یکصدمین سالگرد قیام شیخ محمد خیابانی، کارگاه یکروزه رمان تاریخی با محوریت نگارش این قیام به زبان داستان با همت کمیته کودک و نوجوان این همایش و همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آذربایجان شرقی در خانه فرهنگ تبریز برگزار شد.

شرکت کنندگان در این کارگاه تخصصی داستان نویسی، با اشاره به ظرفیت های قیام شیخ محمد خیابانی برای نگارش رمان، بر لزوم استفاده از واقعیات تاریخی آن دوران، مناسب بودن شکل داستانی «نقل عین به عین» و ماندگاری روایت های تاریخی در بیان داستانی تاکید کردند.  

رمان تاریخی، داستان بی تعادلی های تاریخ است

نویسنده سرشناس ادبیات کودک و نوجوان کشور و دانش آموختۀ تاریخ گفت: رمان تاریخی داستان بی تعادلی های تاریخ است.

حمیدرضا شاه آبادی اظهار کرد: زندگی ها وقتی داستان می شوند که بی تعادل باشند؛  تاریخ هم پر از حوادثی است که از به هم خوردن تعادل ها به وجود آمده است. بر همین اساس گفته می شود که رمان تاریخی، داستان این بی تعادلی هاست.

وی با طرح این سوال که وقتی می خواهیم رمان تاریخی بنویسیم از چه سبک هایی می توانیم بهره ببریم، افزود: یکی از این سبک ها، «نقل عین به عین تاریخ» با اضافه کردن اندکی چاشنی تخیل است.

به گفته وی، در این سبک داستان نویسی، واقعیت های تاریخی با دقت بالا و با موضوع های واقعی روایت می شوند و نویسنده، دخل و تصرفی در اتفاقات رخ داده نمی کند.

این نویسنده ادبیات کودک و نوجوان، سبک دیگر برای رمان نویسی تاریخی را دکور قرار دادن واقعۀ تاریخی و روایت داستان دیگر در پس زمینۀ آن معرفی و اظهار کرد: مواقعی که اطلاعات تاریخی اندکی داریم، بهتر است از این سبک استفاده کنیم.

شاه آبادی از معاصرسازی حادثه تاریخی به عنوان دیگر سبک رایج در رمان نویسی تاریخی یاد و عنوان کرد: روش دیگر به اصطلاح جعل تاریخ است که در آن با استفاده از ادبیات پست مدرن شخصیت های داستانی مطابق تفسیر و سلیقۀ نویسنده جابجا می شوند و نویسنده هیچ گونه وفاداری نسبت به واقعیت تاریخی ندارد و می گوید چیزی که می نویسم، روایت من از تاریخ است که از این سبک به عنوان فراتاریخ داستان نگارانه هم نام برده می شود.

وی همچنین با بیان اینکه یکی از ضعف های بالقوه نویسندگانِ رمان های تاریخی، عدم درک رخدادهای تاریخی مانند حوادث ۱۰۰ سال پیش یا اتفاقات قبل تر است، گفت: نویسنده در چنین مواردی مجبور است دست به مطالعه و تحقیق بزند اما نکته اینجاست که بدانیم این مطالعات برای تزئین داستان ماست و تمرکز بیشتر بر روی تحقیق های کتابخانه ای، اثر را متظاهرانه و خسته کننده می کند و داستان را به شکست می کشاند.

این پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، تاریخ را برخلاف نظر شایع، جذّاب خواند و افزود: اگرچه کسل کننده ترین ساعت های کلاس درس، ساعات درس تاریخ است و حوصله برترین کتاب های درسی هم کتاب تاریخ به نظر می آید و بی حوصله ترین معلم ها هم دبیران تاریخ قلمداد می شوند اما واقعیت این است که نمی توانیم منکر جذّاب بودن تاریخ باشیم.

وی در تبیین دلایل بی رغبتی بسیاری از افراد به حوزه تاریخ گفت: مهم ترین دلیل این است که ما در مواجهه های نخست با تاریخ، مواجهه های خوبی نداشته ایم، اولین برخورد ما با تاریخ در مدرسه بوده که کل تاریخِ فرضی ۲۰۰۰ ساله در قالب یک کتاب ۵۰ یا ۶۰ صفحه ای آن هم با انبوه اسامیِ تاریخی را خوانده ایم و همین عامل موجب شده نتوانیم با تاریخ، ارتباط خوبی برقرار کنیم.

شاه آبادی ادامه داد: واقعیت این است که تاریخ، برخلاف تصور عموم، علم شناخت گذشته نیست بلکه تاریخ شناخت علم اکنون بر اساس نگاه به گذشته است.

این دانش آموختۀ تاریخ اضافه کرد: همان گونه که یک راننده هنگام رانندگی به خصوص در مواقعی که می پیچد پشت سرش را از آینه می بیند، ما هم مجبوریم برای گام برداشتنِ رو به جلویِ درست، گذشته را بشناسیم.

ضرورت معرفی شخصیت شیخ محمد خیابانی به کودکان و نوجوانان

مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آذربایجان شرقی و مسئول کمیته کودک و نوجوان ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی گفت: معرفی شخصیت شیخ محمد خیابانی به کودکان و نوجوانان امری ضروری است.

علی بینش اظهار کرد: شیخ محمد خیابانی دارای ویژگی‌های شخصیتی ممتازی است که شناساندن و شناختن او را برای همه از جمله کودکان و نوجوانان ضروری می‌ کند.

وی با بیان این‌که طراحی و اجرای کارگاه «رمان نویسی تاریخی» اولین برنامه از سلسله برنامه‌های تدارک دیده شده توسط کمیته کودک و نوجوان ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی است، افزود: امیدواریم که این کارگاه گام بزرگی برای شناساندن ابعاد شخصیت این بیدارگر جهان اسلام که خاستگاهش آذربایجان بوده است، برای کودکان و نوجوانان موثر باشد.

وی افزود: طبق اصل فرآیندمحوری فعالیت‌های فرهنگی، باید برنامه‌های مربوط به شناساندن شخصیت شیخ محمد خیابانی نه مقطعی که جزو برنامه‌های استمراری باشد تا این روحانی مبارز و بزرگ، به خوبی به کودکان و نوجوانان معرفی شود.

بینش گفت: بر همین اساس و برابر پیش بینی‌های انجام گرفته در کمیته کودک و نوجوان ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی، یک قطعه سرود با محوریت شیخ محمد خیابانی در دست نهایی شدن است، ضمن این‌که دو عنوان قصه توسط انجمن قصه گویی آذربایجان شرقی در قالبی جدید برای ارائه در کنگره اصلی در اسفند، آماده می‌شود.

وی اضافه کرد: کتاب قصه‌ای با محوریت شخصیت شیخ محمد خیابانی نیز در دست تدوین است. علاوه بر این، فراخوانی داده شده تا با جمع آوری آثار مرتبط، شاهد برگزاری یک دوره مسابقه جذاب فرهنگی، ادبی و هنری با همین محوریت باشیم.

زندگی شیخ شهید محمد خیابانی، ظرفیت نگارش رمان را دارد

نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی و رئیس ستاد بزرگداشت شیخ شهید محمد خیابانی نیز زندگی و تاریخ مبارزات شیخ شهید را دارای قابلیت‌های فراوان برای تبدیل شدن به رمان ارزیابی کرد.

حجت الاسلام سیدمحمدرضا میرتاج الدینی گفت: شیخ شهید محمد خیابانی، شخصیت دو بعدی دارد که برای شناخت و شناساندن این ابعاد باید از همه‌ی ظرفیت‌ها از جمله پتانسیل حوزه‌های فرهنگی و هنری بهره برد.

وی گفت: در این میان، رمان نویسی با محوریت تبیین افکار، اندیشه‌ها، زندگی و تاریخ مبارزات شیخ شهید یکی از این عرصه‌های هنری است که می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد.

وی یادآوری کرد: البته پیش از این، آثار متعددی که شمار آن‌ها افزون بر ۱۰۰ عنوان می‌شود، درباره‌ شیخ محمد خیابانی به زیور طبع آراسته شده است و شخصیت‌های سرشناسی چون علامه محمدرضا حکیمی، زنده یاد استاد سیدهادی خسروشاهی و علی زمانی نویسنده‌ی برخی از این آثار بوده‌اند.

حجت الاسلام میرتاج الدینی اضافه کرد: با همه‌ این اوصاف، اگر زندگی گسترده‌ی شیخ محمد خیابانی، باز محل توجه رمان نویسان باشد، می‌تواند به خلق آثاری جذاب، بسیار مفید و گیرا بی‌انجامد.

وی از برگزاری کارگاه «رمان نویسی تاریخی» با محوریت شخصیت شیخ محمد خیابانی به عنوان برنامه‌ای خوب یاد کرد و از دست اندرکاران طراحی و اجرای آن به خصوص مدیر کل و عوامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قدردانی کرد.

روایت تاریخ در قالب رمان، ماندگار است

دبیر اجرایی ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد شیخ شهید محمد خیابانی نیز در این کارگاه عنوان کرد: روایت تاریخ در قالب رمان علاوه بر جذاب بودن، ماندگار و اثرگذار است.

حجت الاسلام الیاس ابراهیمی گفت: تاثیر رمان در شناساندن وقایع تاریخی به قدری اهمیت دارد که از بنا بر عنایات مقام معظم رهبری در کتاب «من و کتاب» نقل میشود، آرزو دارم که رمان‌های انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس به استواری، قدرت و استحکام رمان «بینوایان» نگاشته شود.

وی افزود: ظاهر رمان تاریخی، داستان است اما باطن آن، تعریف تاریخ و موقعیت‌های اجتماعی است که می‌خواهد آن موقعیت‌ها را روایت کند و بر اساس قدرتمند بودن مقوله‌ روایت است که رمان‌های تاریخی، آثاری اثرگذار به حساب می‌آیند.

وی با اشاره به فلسفه و فرایند تشکیل ستاد بزرگداشت شیخ شهید محمد خیابانی که با تدبیر رئیس مجلس انجام گرفته است، اظهار کرد: در کنار همایش اصلی که در نیمه اسفند در تبریز و تهران برگزار شد و روز سه شنبه ۳۰ دی نیز آخرین مهلت ارسال مقاله به دبیرخانه این همایش بود، تصمیم بر این شد که کارهای دیگری هم انجام شود و همه‌ تمرکز خود بر روی همایش علمی متمرکز نشود.

حجت الاسلام ابراهیمی گفت: تلاش ما بر این بود که همه‌ طیف‌ها و همه اقشار با ابعاد شخصیت شیخ شهید محمد خیابانی آشنا شوند و بر همین اساس بود که پیش همایش‌ها و کارگاه‌های مختلف برگزار شده و یا در حال برگزاری است که یکی از این برنامه‌ها نیز کارگاه تخصصی «نگارش رمان تاریخی» است.

وی با قدردانی از اهتمام کمیته کودک و نوجوان ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد شهادت شیخ محمد خیابانی در تدارک و اجرای این کارگاه، عنوان کرد: یکی از کمیته‌های فعال و صادق، کمیته کودک و نوجوان با مسئولیت استاد بینش مدیر کل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان است که بدون چشم داشتی، امور را به پیش می‌برند.

وی اضافه کرد: کارگاه نگارش رمان تاریخی، اولین برنامه کمیته کودک و نوجوان ستاد است که در روزها و هفته‌های آینده شاهد اجرای دیگر برنامه‌های مفید تدارک دیده شده توسط این کمیته خواهیم بود.