رفع خطر انقراض ماهیان خاویاری؛ فسیل زنده خزری در مسیر احیا

خاویار برند اختصاصی گلستان به شمار رفته و انواع گوناگونی شامل خاویار طلایی، سرخ و سیاه دارد که در دنیا به دلیل امتیازات فراوان تغذیه ای به مروارید سیاه معروف است.

خاویار واژه‌ای فارسی و دگردیس شده واژه خاگ‌آور (تخم‌آور) است.

ماهیان خاویاری یکی از با ارزش‌ترین گونه‌های آبزیان به شمار می‌روند که به دلیل برخورداری از قدمتی چند صد میلیون ساله، فسیل زنده نام گرفته‌اند.

در سال های گذشته صید قاچاق، آلودگی دریای خزر، کم آب شدن رودخانه ها و احداث سد بر روی رودخانه ها که محل اصلی تخم ریزی این ماهیان به شمار می‌رفت باعث کاهش شدید جمعیت این گونه ها و صادرات خاویار شده بود.

با افزایش این مشکلات، دست اندرکاران شیلات گلستان به فکر احیای خاویار افتادند و با راه اندازی مزارع منفرد و تولید انبوه در مجتمع بزرگ پرورش ماهیان خاویاری استان، توسعه این برند گلستان را در دستور کار خود قرار دادند.

امکان تکثیر و پرورش این گونه ارزشمند اقتصادی در گلستان سبب شد تا اداره کل شیلات به نمایندگی از دولت تدبیر و امید با فراهم ساختن زیرساخت‌های لازم ضمن مشارکت گرفتن از سرمایه گذاران بخش خصوصی برای احیای ماهیان خاویاری آستین بالا بزند.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان به ایرنا گفت: یکی از دلایل اصلی زوال ماهیان خاویاری در دریای خزر، تجزیه شوروی و از بین رفتن مدیریت واحد در خصوص این ماهیان بود.

سیدمصطفی عقیلی نژاد اظهار داشت: کشورهای مشترک المنافع در سال‌های نخست پس از استقلال، به سبب ارزش اقتصادی خاویار اقدام به برداشت بی رویه ماهیان خاویاری کردند که در نتیجه آن آسیب جدی به جمعیت این گونه در خزر وارد شد.

وی بیان کرد: بیشترین تلاش برای حفظ ذخایر ماهیان خاویاری در خزر از سوی ایران انجام شد که این تلاش ها به خصوص در هشت سال اخیر به ایجاد مزارع متعدد پرورش در مناطق گوناگون گلستان انجامید.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان افزود : همه ساله و با تلاش صیادان در هشت ماه از سال، ماهیان خاویاری برای تخم‌گیری از دریا صید و به مجتمع شهید مرجانی گرگان منتقل می شوند.

وی ادامه داد: با تولید بچه ماهیان خاویاری در این مرکز تلاش می کنیم چرخه تکثیر این ماهیان پایدار بماند و جلوی انقراض آن گرفته شود.

مدیرکل شیلات گلستان نیز با اشاره به سیر نزولی جمعیت ماهیان خاویاری در دریای خزر گفت: شرایط سرزمینی، اقلیمی و ویژگی های حوزه هیدرولوژیکی گلستان فضای مناسبی برای تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در مزارع پرورشی است.

سیدجواد قدس‌علوی اظهار داشت: مجتمع ۵۰۰ هکتاری پرورش ماهیان خاویاری گمیشان به عنوان بزرگترین مجتمع خاورمیانه و کشور مشغول در حال ساخت است که با بهره برداری از آن شرایط مساعدی برای توسعه و پرورش ماهیان خاویاری در استان فراهم خواهد شد.

به گفته وی مجتمع پرورش ماهیان خاویاری گمیشان شامل ۱۰۰ مزرعه با ظرفیت ۲۰ تن تولید گوشت و ۱.۵ تن خاویار و ۵۰ مزرعه با ۴۰ تن تولید گوشت و سه تن خاویار است.

وی بیان کرد: در حال حاضر پنج مزرعه منفرد پرورش ماهیان خاویاری در کردکوی، بندرگز، آق‌قلا و علی آبادکتول در حال بهره‌برداری و در چند منطقه دیگر استان نیز ایجاد مزارع جدید در حال احداث و پیگیری مجوزها است.

قدس علوی به چگونگی تامین بچه ماهی مجتمع پرورش ماهیان خاویاری گمیشان اشاره کرد و گفت: در حال حاضر مرکز بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی ماهیان خاویاری شهید مرجانی زیر نظر شیلات گلستان علاوه بر بازسازی ذخایر، مسوولیت تامین بچه ماهیان خاویاری برای استفاده در مزارع منفرد را به عهده دارد.

مرکز ۱۵۰ هکتاری بازسازی ماهیان خاویاری شهید مرجانی اشاره تاثیر بسیاری در زمینه حفظ گونه های ارزشمند ماهیان خاویاری دارد و از ظرفیت فراوانی برای تکثیر و رهاسازی این آبزی برخوردار است.

وی به افتتاح بخشی از مجتمع پرورش ماهیان خاویاری گمیشان در آینده نزدیک خبر داد و گفت: با آغاز به کار این مزارع پرورش ماهیان خاویاری، پس از گذشت حدود ۱۰ سال شاهد برداشت حداقل ۱.۵ تن خاویار و حداقل ۲۰ تن گوشت ماهیان خاویاری خواهیم بود که جهش بزرگی در توسعه و تولید خواهد بود.

فاز اول این طرح در زمینی به مساحت ۲۲۰ هکتار اجرا می شود که در چشم انداز ۱۴۰۴ این مجتمع بزرگ می تواند ۴۰۰ تن خاویار و ۸ هزار تن گوشت ماهی تولید کند.

قدس علوی گفت که بهره برداری از مجتمع پرورش ماهیان خاویاری گمیشان علاوه بر فراهم کردن فرصت اشتغال مستقیم و غیرمستقیم برای ۴ هزار و ۸۰۰ نفر، با تولید انبوه این محصول می تواند قیمت خاویار را نیز کاهش دهد.
مدیرکل شیلات گلستان ورود به بازارهای جهانی را دغدغه سرمایه گذاران ماهیان خاویاری در استان اعلام کرد و گفت: طبق برنامه ریزی و اعلام مسوولان، محدودیتی برای صادرات گوشت و خاویار به بازارهای جهانی متوجه سرمایه گذاران نخواهد شد.

رییس مرکز تحقیقات ذخایر آبزیان آبهای داخلی هم به ایرنا گفته بود: پرورش ماهیان خاویاری خارج از محیط دریا و تکثیر مصنوعی، این آبزی مهم و با ارزش خزر را از خطر انقراض نجات خواهد داد.

عباسعلی آقایی‌مقدم اظهار داشت: در سال های اخیر مطالعات و تحقیقات فراوانی برای اجرای این طرح انجام و با نتایج آن، مزارع کوچک و بزرگ پرورش ماهیان خاویاری در گلستان راه اندازی شد.

وی بیان کرد: تکثیر مولدین وحشی، تکثیر خارج از فصل، دورگه گیری و بکارگیری تکنولوژی پرورش گونه های مختلف ماهیان خاویاری از جمله اقدامات انجام شده برای توسعه تولید و پرورش این گونه ها است.

رییس مرکز تحقیقات ذخایر آبزیان آبهای داخلی مستقر در گلستان افزود: در سال های اخیر با صید بی رویه و غیرمجاز، ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر به شدت کاهش یافته که اجرای طرح های پرورش مصنوعی در مزارع برای حفظ این گونه ها و تداوم تجارت در بازارهای بین المللی با توجه به ارزآوری بالای خاویار، ضروری بود.

گلستان به عنوان مرکز تولید و پرورش ماهیان خاویاری و محل صید تکثیری این گونه است و در سال های اخیر تلاش هایی برای جلوگیری از انقراض آن انجام شده تا با اجرای برنامه های پرورش و تکثیر مصنوعی برند خاویار برای ایران و استان حفظ شود.

راه اندازی مراکز و مزرعه های تکثیر و پرورش خاویار از جمله راهکارها برای حل این مشکل و کاهش دغدغه از میان رفتن همیشگی یکی از گونه های مهم آبزیان دریای خزر است.

فیل‌ماهی، تاس‌ماهی روسی یا چالباش، تاس‌ماهی ایرانی یا قره‌برون، ماهی شیپ و ماهی ازون‌برون یا سوروگا، گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری دریای خزر است.

استان مرزی و شمالی گلستان با کشور ترکمنستان، دریای خزر و استانهای مازندران، سمنان وخراسان شمالی همسایه است.

توجه فراوان به مصرف این محصول در دنیا موجب شده در سالیان گذشته کشورهای حاشیه دریای خزر بی رویه اقدام به صید ماهیان خاویاری کنند تا جایی که ذخیره این گونه پرارزش آبزی رو به پایان رفته و در خطر انقراض قرار گرفته است.

بر اساس آمارهای موجود، ۹۳ درصد از ذخایر ماهیان خاویاری جهان در دریای خزر قرار دارد و مدیریت حفظ و تکثیر و رهاسازی این گونه در دریا نیز با ایران است.

کاهش ذخایر دریای خزر، رونق این گونه مزارع پرورش خاویار را ضروری کرده و در راستای دستیابی به اهداف اقتصاد مقاومتی و همچنین توسعه ظرفیت بالای استان در پرورش این گونه، توجه به آن را در اولویت قرار دارد.

یکی از ویژگی های گلستان برای توسعه مزارع پرورش خاویار، وجود سفره های آب زیرزمینی شور به عنوان پیش نیاز تولید این گونه آبزی بوده که استان را به مرکزی مستعد برای رونق بخشیدن به راه اندازی مزارع تولید خاویار کرده است.