هشت اثر از خراسان جنوبی در فهرست میراث ملی قرار گرفت

سید احمد برآبادی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: با توجه به مصوبات شورای ملی ثبت میراث‌ فرهنگی ناملموس که دی امسال برگزار شد از استان خراسان جنوبی آیین و مراسم هولکه‌خوانی در منطقه هردنگ، گنجینه زنده بشری در طراحی، نقشه‌کشی، بافندگی و رنگرزی قالی‌های سنتی شهر مود، مهارت ساخت کلاه پولی (کلوته) روستای چنشت، مراسم عناب ته‌کنی، مهارت پلاس‌بافی (سیاه چادربافی) روستای سیدال، مهارت ساخت کیسه چکن‌دوزی توتون و تنباکو در شهر سه‌قلعه، آیین و مراسم جشن کاکل و مهارت پخت نان سنتی غینیچه شهرستان بشرویه در فهرست ملی میراث‌ فرهنگی ناملموس ثبت شد.

وی گفت: پرونده‌های ثبت میراث فرهنگی ناملموس در حوزه‌های مردم شناسی و صنایع دستی و حاملان آن تدوین و برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی ملی به اداره کل ثبت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شد.

مسوول پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی افزود: پرونده‌های صنایع دستی با عنوان‌های «دانش و فن بومی و سنتی سیاه چادربافی روستای سیدال شهرستان نهبندان»، «مهارت ساخت کلاه پولی روستای چنشت شهرستان سربیشه»، «مهارت ساخت کیسه چکن دوزی توتون و تنباکو در شهر سه قلعه شهرستان سرایان» و «حامل میراث ناملموس؛ استاد جمشید مودی در رشته طراحی و نقشه‌کشی فرش، بافت و رنگرزی قالی‌های سنتی و اصیل شهر مود شهرستان سربیشه» است.

وی اظهار داشت: پرونده‌های حوزه مردم شناسی نیز شامل «مراسم روز عناب (عناب تَه کنی) در استان خراسان جنوبی»، «آیین و مراسم هُلوکه‌خوانی در ناحیه هَردِنگ شهرستان خوسف»، «آیین و مراسم جشن کاکُل در استان خراسان جنوبی» و «مهارت پخت نان سنتی غِینیچِه در شهرستان بشرویه» است.

وی با اشاره به ثبت میراث معنوی مهارت پخت نان سنتی غینیچه شهرستان بشرویه اظهار داشت: غینیچه نوعی نان خشک محلی و کوچک بوده و یکی از پرمصرف‌ترین نان‌ها بین مردم بشرویه است.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی ادامه داد: این نان به جهت دارا بودن کیفیت غذایی بالا و ماندگاری زیاد علاوه بر تهیه در تنورهای سنتی و خانگی، در نانوایی‌های سنتی شهر و روستاهای اطراف نیز همواره تولید می‌شود.

وی بیان کرد: قدمت پخت نان سنتی غینیچه شهرستان بشرویه به بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال می‌رسد.

برآبادی درباره ثبت آیین و مراسم هولکه‌خوانی خراسان جنوبی در فهرست میراث معنوی گفت: هولک به معنای زنی پاک و عفیف است و مراسم عروسی صمیمانه، ساده و با نشاط همراه با هولکه‌خوانی در روستاهای اطراف شهرستان خوسف که به ناحیه هردنگ معروف و مشهور است، برگزار می‌شود که قدمت این مراسم به بیش از ۱۵۰ سال می‌رسد.

وی بیان کرد: ابیات و اشعاری که خوانده می‌شود در مورد بزرگواری پیامبر (ص) و ۱۲ امام است و بیشتر بر این اعتقاد و باورند که اول زندگی آنها با اشعار و یاد امامان معصوم شروع شود، خیر و برکت به زندگی مشترک آنها می‌دهد.

وی افزود: در روستاهای اطراف شهرستان خوسف و ناحیه هردنگ این اشعار و ابیات در موقع حنا بندان همچنین وقتی که لباس‌های داماد را تنش می‌کنند، خوانده می‌شود.

برآبادی اظهار داشت: در مجلس زنان هم ۲ نفر از زنان بزرگ و سالمند روستا لباس‌های عروس را به تن می‌کنند و همزمان یکی از بانوان بزرگ و سالمند هولکه را می‌خواند اما در جلسه زنان جدای از این اشعار (در مورد ائمه اطهار) شعرهای دیگری هم خوانده می‌شود که بیشتر این اشعار مناسبت داشته و خانواده عروس و داماد بیشتر مفاخر و اوصاف عروس و داماد را به همدیگر بیان می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه جشن کاکل نیز اخیرا در فهرست فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است گفت: جشن کاکل از جمله مراسمی است که مردم به شکرانه لطف الهی در مرداد و اوایل شهریور (زمان گندم درو) برپا می‌کنند.

مسوول واحد پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی افزود: کاکل در واقع به هم پیچیدگی بخشی از گندم‌زار است که به جهت وزش باد و تراکم بوته‌های گندم در قسمتی که بوته‌ها دارای ارتفاع بیشتر، مقاوم‌تر و دانه‌­های درشت‌­تر دارند، به وجود می‌­آید.

وی با بیان اینکه آیین کاکل درو یا همان جشن کاکل در بسیاری از روستاهای خراسان جنوبی برگزار می‌شود اظهار داشت: در مزارع گندم گاهی خوشه‌های گندم دور هم پیچ خورده و رو به قبله می‌ایستد که دهقانان استان خراسان جنوبی این عمل را نتیجه خیر و برکت دانسته و به فال نیک می‌گیرند، بر همین اساس و به شکرانه آن جشن برپا می‌کنند و در همان زمینی که کاکل بوجود آمده قربانی می‌کنند.

برآبادی گفت: کشاورزان بر این اعتقاد هستند که وجود کاکل در زمین باعث خیر و برکتی است که خداوند به کشاورز و آن زمین عطا کرده است و کشاورز باید قدر این نعمت الهی را بداند و شاکر باشد.

وی ادامه داد: مردم براین اعتقاد و باورند که بوجود آمدن کاکل به هیچ کدام از عوامل طبیعی مانند باد و آب بستگی ندارد و فقط به عقیده و نیت کشاورز و برکت خداوند که زمین عطا می‌کند، بستگی دارد.

به گفته وی داخل هر کاکل بلبل یا گنجشک لانه می‌کند و تخم می‌گذارد، جلوتر از این که موقع درو شود و خواسته باشند کاکل را درو کنند بچه بلبل‌ها از تخم بیرون آمده و پرواز می‌کنند. خانه‌ای که داخل کاکل درست کرده‌اند می‌ماند که در اصطلاح محلی به آن «کَلِ بلبل» می‌گویند.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی تصریح کرد: بیشتر تا موقع درو گندم بلبل یا گنجشکی که لانه کرده، از کل بلبل خارج شده و پرواز  می‌کند اما چنانچه هنوز در کَل بلبل باشد مزرعه گندم درو می‌شود و اطراف کاکل و همچنین کل بلبل را می‌گذارند تا بلبل یا گنجشک از آنجا پرواز کند و آن موقع کاکل و گندم‌های اطراف آن را درو می‌کنند.

وی گفت: در زمینی که کاکل بوجود می‌آید و صاحب زمین می‌فهمد که در زمینش کاکل وجود دارد ابتدا همه گندم‌های اطراف را درو می‌کنند بعد از این مرحله و هنگام درو قسمت کاکل، ابتدا با قرائت صلوات درو را آغاز می‌کنند و یک نفر از بزرگان در داخل زمین چاووشی می‌خواند.

برآبادی افزود: گوسفندی را در اطراف زمین و همان محل کاکل می‌گردانند و بعد همان جا ذبح می‌کنند به طریقی که خون گوسفند روی خوشه‌های گندم کاکل بریزد و چند خوشه از گندم‌های کاکل را درو می‌کنند و فرد با عجله طوری که حتی پشت سرش را نگاه نمی‌کند خوشه‌ها را برده و روی خرمن گندم می‌گذارد به نیت این که خیر و برکت به همه گندم‌ها اثر کند.

وی همچنین به ثبت مراسم عناب تکانی در فهرست میراث معنوی اشاره کرد و گفت: میوه عناب به همراه زرشک و زعفران از محصولات مهم استان خراسان جنوبی بوده که با آب و هوای استان همچنین روستاهای اطراف سازگار است به طوری که مردم در اغلب خانه‌ها درخت عناب می‌کارند همچنین در روستاهای اطراف به خصوص روستاهای شهرستان‌های بیرجند، خوسف، سربیشه و درمیان درخت‌های عناب فراوان وجود دارد.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی افزود: در بیشتر روستاهای خراسان جنوبی تکان دادن و جمع‌آوری محصول عناب با آیین و مراسم خاصی انجام می‌شود.

وی گفت: هنگامی که محصول عناب قابل برداشت ‌شود، یک روز برای جمع‌آوری عناب از طرف اهالی روستا مشخص و روز عناب تکانی تمامی مردم روستا برای تکاندن درختان جمع شده و ابتدا یک نفر از زنان مسن و سالخورده روستا برای آنان اسپند دود می‌کند و به پیشواز آنها می‌رود.

وی اظهار داشت: افراد روستا از زن و مرد همچنین بچه‌ها با وسایل مورد نیاز به طرف درختان خود می‌روند. مراسم عناب تکانی (ته کُنی) با اشعاری که شامل درود فرستادن بر خدا، پیامبر و ائمه اطهار (ع) و یارانشان که سنت دیرین ایرانیان است، آغاز می‌شود.

برآبادی گفت: حین کار عناب تکان‌ها همچنین کسانی که عناب جمع می‌کنند با خواندن دوبیتی‌هایی حرف دل خود را به نشانه شادمانی و حق شناسی از خالق و روزی رسان بازگو می‌کنند و بقیه افراد هم به خواندن او گوش جان می‌سپارند.

وی افزود: در پایان کار روزانه، دور خرمن عناب ایستاده و با فرستادن صلوات کار تقسیم محصول آغاز می‌شود.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به ثبت مهارت ساخت کُلوتِه (کلاه پولی) استان خراسان جنوبی در فهرست فرهنگی ناملموس کشور گفت: ساخت کلاه پارچه‌ای توسط زنان از پارچه­‌های کرباسی، چیت، متقال، ابریشم و بیشتر مخمل‌های منجوق دوزی شده یا طرح‌دار و در رنگ‌های ترکیبی سبز، آبی، قرمز، گلی (صورتی) و مشکی، با الحاقات تزیینی بسیار که مهمترین آنها سکه‌های نقره قدیمی در اندازه‌های مختلف است که این سکه‌ها به همراه تزیینات خرمهره ریز و درشت، کریستال‌های پلاستیکی و شیشه‌ای و منجوق‌های شکلی مختلف تزیینات کلاه را تشکیل می‌دهند.

وی افزود: این کلاه از بالای پیشانی تا بالای گردن و روی ۲ گوش را می‌پوشاند و با دو عدد بندک نازک به زیر چانه گره زده می‌شود. تمامی دختران و زنان چنشتی از یک سالگی تا پایان عمر بر سر خود گذاشته و به عنوان سرپوش سنتی خود از آن استفاده  می‌کنند. همچنین کامل شده این کلاه به عنوان هدیه از طرف مادر عروس به عروس داده شده و استفاده آن در مراسم عروسی در روستای چنشت که یکی از زیباترین مراسم عروسی در استان خراسان جنوبی بوده، کاربرد داشته است.

برآبادی با بیان اینکه این کلاه در گویش بومی به کلوته (koloteh) شهرت دارد اظهار داشت: طرح کلاه در اقشار غنی و فقیر فرقی ندارد اما جنس و دوخت تزیینات روی آن کاملا به وضع اقتصادی خانواده مرتبط است. گاهی گلدوزی با نخ‌های ابریشمی و کامواهای رنگی روی حاشیه و مرکز یا تمامی کلاه توسط زنان صورت می­‌گیرد و یا نوارهای گلابتون از الیاف طلا و نقره در اغلب کلاه‌های مربوط به طبقه اعیان به چشم می­‌خورد.

وی بیان اینکه کلوته عروس در مراسم عروسی همراه با ضمایم و متعلقات دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد که بر جلوه عروس می‌افزاید گفت: علاوه بر کلوته، یک عدد توف (نوار تزیینی که از زیر چانه تا روی کلاه را در بر می‌گیرد) و حدود ۱۲۰ سکه نقره در سه ردیف بر آن دوخته شده؛ ۶ عدد طوق گردن که مانند تسبیح به طول حدود ۵۰ سانتیمتر با کمک مهره‌های رنگی و سکه تزیین شده و دارای موشوره (جا دعایی) است.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی یادآور شد: قدمت بیش از ۴۰۰ ساله دوخت و تهیه این کلاه در روستای چنشت نشان از ارزش‌های آن دارد.

وی به ثبت مهارت ساخت کیسه چکن دوزی در فهرست میراث معنوی کشور اشاره کرد و درباره این هنر سنتی گفت: این مهارت متعلق به شهر سه قلعه سرایان است.

برآبادی افزود: چکن واژه ای ترکی و به معنای کشیدن است و به دلیل استفاده از نخ‌های گلابتون که دور تا دور نقوش اصلی زمینه کیسه کشیده شده و با نخ‌های مشکی روی پارچه با روش بست دوزی دوخته شده، از گذشته به این نام معروف است.

وی با بیان اینکه سبقه تاریخی این کیسه‌ها در سه قلعه به بیش از ۱۵۰ سال می‌رسد عنوان کرد: طرح درخت زندگی هفت شاخه به دلیل تقدس عدد هفت و نمادین بودن این عدد و نقوش نمادین انسان در اطراف این درخت برای تقدیس آن (ردیف نمادین انسان‌ها دور تا دور نقش درخت مقدس و چسبیده به حاشیه) و نقوش نمادین طبیعت (کوه و آب) در حاشیه آن دیده می‌شود.

برآبادی اظهار داشت: مهارت زنان سه قلعه در به کارگیری انواع دوخت‌های متناسب و بسیار ظریف برای تزیین رویه کیسه‌ها قابل ذکر و تحسین است و کیسه چِکَن دوزی برای توتون و تنباکو استفاده می‌شده است.

وی با اشاره به مفاد بند دوم کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو در تعریف میراث فرهنگی ناملموس افزود: رویه‌ها (عُرف‌ها)، نمادها، دانش‌ها، مهارت‌ها، ابزارها، اشیا، آثار هنری و مکان‌های مرتبط با آنها که جوامع و افراد، آنها را بخشی از میراث ناملموس خود می‌شناسند و همواره از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود و پیوسته به وسیله انسان‌ها و جوامع و گروه‌ها در پاسخ به محیط اطراف‌شان و در تقابل با طبیعت و تاریخشان خلق می‌شود و سازگار با مفاد حقوق بشر بین‌المللی و شرایط احترام متقابل میان جوامع، گروه ها و اشخاص باشد.

مسوول واحد پژوهش‌ و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی تاکید کرد: توجه به میراث فرهنگی ناملموس، نقش مهمی در گفت‌‏و‏گوی‌ بین ‌فرهنگ‌های مختلف ایفا می‌کند و سبب ایجاد احترام متقابل به تنوع فرهنگی و شیوه‌های گوناگون زندگی می‏‌شود.

بیش از ۹۲۹ اثر از خراسان جنوبی در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده که از این تعداد ۷۱ اثر طبیعی، ۸۰ اثر معنوی، ۷۷۸ بنا و محوطه و هفت شی تاریخی است.

همچنین این استان چهار اثر ثبت جهانی دارد.