همیشه ناکامی‌های اقتصادی را نباید متاثر از ضعف اجرایی و نبود قوانین قلمداد کرد، گاهی وقت‌ها لازم است که ساختارهای اقتصادی تغییر کند و بر اساس آن قوانین و نهادهای اجرایی تازه‌ای شکل بگیرد.
«اقتصاد اشتراکی» یکی از ایده‌ها و نظریاتی است که می‌خواهد به برون رفت جامعه از بن بست اقتصاد و کارآفرینی کمک کند؛ شاید کسب و کارهای بسیاری به شکل اقتصاد اشتراکی در جامعه انجام شده باشد، اما به جرات می‌توان گفت تاکنون کاری با این عنوان در جامعه صورت نگرفته است.
اگرچه اقتصاد اشتراکی تقریبا مجهول و مسکوت مانده است؛ اما کشورهای توسعه یافته بسیاری در دنیا اکنون از این شیوه و مدل اقتصادی استفاده می‌کنند و توانسته‌اند به وسیله آن کارآفرینی و کسب و کارهای بسیاری را تا مرز توسعه پایدار پیش ببرند.
برای اینکه بدانیم اقتصاد اشتراکی چیست و چه اهدافی در سر دارد؛ به سراغ پژوهشگر این مدل اقتصادی سرکار خانم مرضیه بختیاری رفتیم .
وی مدرس دانشگاه‌های فرهنگیان و جامع علمی و کاربردی استان قزوین است و در زمینه کارآفرینی پژوهش می‌کند، او به سوالات خبرنگار چنین پاسخ داد:
ایرنا. چرا اقتصاد اشتراکی ضرورت دارد؟
در حالی که دولت نمی‌تواند برای همه مردم شغل ایجاد کند و استخدام کارمندان جدید نیز تقریبا غیرممکن است، تنها راه ممکن برای کسب و کار و کارآفرینی حرکت به سمت بازار محوری است که البته به سرمایه نیاز دارد.
اقتصاد اشتراکی سرمایه هایی را که راکد بوده و بدون استفاده مانده را به کار می‌گیرد تا تولید و کسب و کار رونق بگیرد؛ این سرمایه‌ها می‌توانند به صورت خدمت، زمان، پول و دارایی، کالا و حتی خدمات باشند.
زمانی که ما بتوانیم یک شبکه ایجاد کنیم که از طریق آن به ظرفیت‌های جدیدی دست یابیم، بازار محوری و رونق تولید شکل می‌گیرد و هدف نهایی اقتصاد اشتراکی نیز محقق می‌شود.
اقتصاد اشتراکی سرمایه هایی را که راکد بوده و بدون استفاده مانده را به کار می‌گیرد تا تولید و کسب و کار رونق بگیرد؛ این سرمایه‌ها می‌توانند به صورت خدمت، زمان، پول و دارایی، کالا و حتی خدمات باشند.
ایرنا. آیا از نظر جهانی نیز فرصت بروز چنین اقتصادی وجود دارد؟
در حالی که جهان در مسیر گذار از انقلاب صنعتی چهارم است، ایران هنوز نتوانسته به این مرحله دست یابد و شاید در همان مراحل انقلاب صنعتی دوم و سوم مانده است.
اقتصاد اشتراکی از نظر اندیشه و فلسفه تقریبا به اواسط دهه ۲۰۰۰ برمی‌گردد؛ اگرچه کشور ما به عنوان یکی از کشورهایی در حال توسعه خیلی در این زمینه ورود پیدا نکرده است، اما واقعیت این است که اقتصاد اشتراکی در کشورهای توسعه یافته نیز به یک میزان گسترش نیافته و جای رشد و توسعه فراوانی دارد.
در شرایط کنونی و هم زمانی با شیوع ویروس کرونا شرایطی پیش روی جهان و کشورها قرار گرفته که مجبور به استفاده از ظرفیت‌های اقتصاد اینترنتی هستند که البته می‌تواند دارای فرصت‌ها و تهدیدات باشد، نبود زیرساخت‌های اینترنتی و شبکه مجازی کسب و کار به عنوان تهدید و ایجاد بازارهای مختلف در نقاط گوناگون یک فرصت به شمار می‌رود.
ایرنا. به اینترنت و کسب و کار فضای مجازی اشاره کردید، آیا اقتصاد اشتراکی هم شبیه به آن است؟
بله تا حدودی شبیه به هم هستند؛ اینترنت این روزها در حوزه اقتصاد حرفی برای گفتن دارد و کشورهای جهان سوم نیز آن را پذیرفته‌اند؛ درحالی که خیلی از کسب و کارهای واقعی در حالت انفرادی پیش می‌رود، اما اینترنت به سمت و سویی رفته که قصد دارد به صورت جمعی فعالیت‌های اقتصادی را سامان بخشد.
انجام برخی زیرساخت‌های نرم افزاری مثل جمع سپاری یا کرادسورسینگ و هوش جمعی بر پایه این مقوله‌ها شکل گرفته است؛ اقتصاد اشتراکی نیز روی همین قضایا دست گذاشته و قرار است که تمام منابع یک جا جمع شوند و در راستای نفع همگان عرضه گردند.
ایرنا. برای ایجاد اقتصاد اشتراکی به چه نوع زیرساخت‌هایی نیاز است؟
بیش از هرچیز نیاز است که نگاه‌ها تغییر یافته و قوانین عوض شوند، حتی می‌تواند کار تا جایی پیش برود که لازم باشد ساختارها نیز تغییر کند تا به نتیجه مطلوب دست یابیم.
در هر مدل اقتصادی نیاز است که از قابلیت‌های محیطی مبتنی بر ظرفیت‌های موجود استفاده کرد، اگر قرار باشد در ایران نیز به سوی اقتصاد اشتراکی گام برداریم، لازم است که بومی سازی صورت بگیرد و با مدیریت اسلامی تلفیق شود؛ ناگفته نماند که اقتصاد اشتراکی در متن خود دارای رگه‌هایی از مدیریت اسلامی است، به عنوان مثال توجه به بخش تعاون، مشارکت و رفاه از موضوعاتی هستند که خود اسلام نیز به آن اشاره کرده و در این اقتصاد نیز به چشم می خورد.
از طرف دیگر مجددا تکرار می‌کنم ضرورت دارد قوانین ما از نواقصی خارج شده و نهادهایی نیز ایجاد شود که تسهیل کننده باشند؛ قوانین دست و پاگیر باید حذف شود و قانونگذار از نو برای این موضوعات تقنین کند.
اقتصاد اشتراکی در متن خود دارای رگه‌هایی از مدیریت اسلامی است، به عنوان مثال توجه به بخش تعاون، مشارکت و رفاه از موضوعاتی هستند که خود اسلام نیز به آن اشاره کرده و در این اقتصاد نیز به چشم می خورد.
ایرنا. قوانین جدید چگونه می‌تواند به تحقق اقتصاد اشتراکی کمک کند؟
از آنجایی که مبنای اقتصاد اشتراکی بر پایه تنظیم بازار است، این اقتصاد تقاضا محور بوده و باید قوانین روی این محور تمرکز کنند، به فرض مثال اگر شما وسیله ای دارید یا منبعی را در اختیار کسی قرار می‌دهید متضرر نشود، به نوعی اطمینان وجود داشته باشد که با مشارکت و اشتراک سرمایه‌ها چگونه باید به نحو مطلوب حقوق همه را رعایت کرد.
در خیلی از موارد نیز اقتصاد اشتراکی به بحث‌های اجتماعی و کارآفرینی اجتماعی می‌پردازد و کالای اشتراکی مورد نظر با هدف کسب سود نیست، اما اینجا مورد بحث ما قرار نمی‌گیرد، چون در مدل اقتصاد اشتراکی شما و من یه اندک سرمایه‌ای داریم که می‌توانیم به صورت جمعی سرمایه‌گذاری کنیم؛ قوانین اینجا باید حقوق شما را حفظ کند و چیزی تعریف شود که اگر شما سرمایه را به صورت جمع سپاری به میان گذاشتید، بتواند در آینده برای شما سودآور باشد.
ایرنا. آیا این مدل اقتصادی درون زاست؟
قطعا همین طور است و هنگامی که سرمایه‌های اندک با همدیگر یکپارچه شوند، می‌تواند راه جهانی سازی را باز کرده و مورد نظر کشورهای دیگر نیز قرار گیرد، اقتصاد اشتراکی حتی دافع تحریم‌ها خواهد بود و از تمام ظرفیت‌ها استفاده خواهد کرد.
در همین استان قزوین قابلیت‌هایی را داریم که در هیچ کجای دنیا وجود ندارد، به عنوان مثال بحث منابع طبیعی و گردشگری چندان مورد توجه قرار نگرفته است، درحالی که در استان قزوین غنی است؛ شرایطی را تصور کنید که در بخشی از روستاهای اطراف قزوین اقتصاد مالی و فرصت گردشگری به صورت اشتراکی محیا می‌شود، به عبارتی منازل بوم گردی در کنار سرمایه گذاری قرار گیرد، حالا خیلی از افراد در استان‌های دیگر به خاطر آب و هوای این منطقه حاضر هستند به سمت آن آمده و بوم گردی را توسعه ببخشند، اما اگر این منطقه فقط در دست عده‌ای محدود مدیریت شود یا هرکس جزیره‌ای عمل کند، همیشه فرصت‌های گردشگری یا اقتصاد مالی یکی قربانی دیگری خواهند شد.
ایرنا. وقتی سرمایه‌ها تجمیع شد، مدیریت آن برعهده چه کسی خواهد بود؟
بحث توسعه کارآفرینی که خیلی‌ها امروز در مورد آن سخن می‌گویند، همین جا به کار می‌آید که متاسفانه همیشه مظلوم واقع شده است.
هم اکنون کارآفرینان بسیاری داریم که دارای استعداد، دانش و توانمندی هستند و می‌توانند با تسهیل گری، مدیریت سرمایه‌هایی تجمیع شده را بر عهده بگیرند؛ ولی به نظر می‌رسد آن سازماندهی که باید صورت بگیرد و حمایتی که لازم است تا این افراد دانش خودشان را در خدمت عموم قرار دهند، هنوز ایجاد نشده است.
نیاز داریم که نهادی از تسهیلگرهای ما حمایت کند؛ منظور کارآفرینانی هستند که نسبت به بقیه افراد جامعه هوشیاری بالاتری دارند و با علمی کارآفرینی و آشنایی با دانش کسب و کار برنامه ریزی می‌کنند.
در مراحل بعدی برای اینکه اقتصاد اشتراکی از نظر حقوقی نیز جایگاه محکمی داشته باشد، یک نهاد مانند وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌تواند مسؤولیت آن را برعهده بگیرد و حتی با ثبت یک شرکت میان عوامل اشتراک دهنده، پیوند محکم تری برقرار کند.
ایرنا. آیا این اقتصاد اشتراکی در کشورهای دیگر نیز اجرایی شده است؟
در برخی کشورهای با اقتصاد پیشرفته این مدل اقتصادی به کار گرفته شده است؛ به عنوان مثال در کشور آمریکا، کانادا و چین این مدل اقتصادی بسیار کاربرد دارد؛ در چین دولت به صورت رایگان دوچرخه‌هایی را در اختیار مردم قرار می‌دهد و شما به جای استفاده از اتوبوس با این وسیله نقیله تردد می‌کنید؛ هر شهروندی نیز پس از استفاده از دوچرخه آن را درون ایستگاه تحویل می‌دهد و افراد دیگر نیز از آن استفاده خواهند کرد.
موضوع فقط دوچرخه نیست، گاهی پیش می‌آید که فردی یک کالا و جنس اضافی در اختیار دارد که از آن استفاده نمی‌کند، این کالا می‌تواند در اختیار افراد دیگر قرار گیرد.
در همین کشور خودمان یک رییس دانشگاه طرحی را برنامه ریزی کرد که دانشجویان به جای استفاده از خودروهای شخصی تک سرنشین، از خودروهایی یکدیگر استفاده کنند، ماشین تهیه کرده و قیمت آن را بین هم تقسیم کنند، اینطوری هم بار ترافیک کمتر شد و هم اینکه از نظر زیست محیطی حرکت پسندیده‌ای به شمار می‌رفت.
ایرنا. اولین پیامد اقتصاد اشتراکی چیست؟
زمانی که اقتصاد اشتراکی اجرایی شود و این مدل اقتصادی گسترش یابد، بازیگران اقتصادی افزایش می‌یابند و کسانی که تاکنون قادر نبودند وارد میدان یا بازی اقتصادی شوند، به لحاظ ماهیت اشتراک در اقتصاد وارد جریان شده و نقش موثری خواهند داشت.
به بیان دیگر هنگامی که جریان تولید رونق بگیرد، خود به خود تعداد کثیری در زمینه های مختلف ورود پیدا می‌کنند؛ چرخه اقتصادی پای خیلی از افراد را به میدان باز می‌کند که تاکنون نقشی در اقتصاد نداشته‌اند.
یک نفر هست که سرمایه دارد اما هوش اقتصادی ندارد، برعکس افرادی هستند که هوش اقتصادی دارند اما سرمایه ندارد که این ها در کنار هم و با اشتراک سرمایه‌ها کسب و کارهای کشور را رونق می‌بخشند.
افزایش مسؤولیت و مشارکت اجتماعی، توسعه کارآفرینی در همه سطوح، افزایش رفاه، کاهش بار محیطی و بهره مندی از قابلیت‌های مغفول مانده از دیگر پیامدهای مدل اقتصاد اشتراکی است.
افزایش مسؤولیت و مشارکت اجتماعی، توسعه کارآفرینی در همه سطوح، افزایش رفاه، کاهش بار محیطی و بهره مندی از قابلیت‌های مغفول مانده از دیگر پیامدهای مدل اقتصاد اشتراکی است.
ایرنا. به نظر شما مردم تا این حد سخاوتمند خواهند بودند که در کنار یکدیگر مشارکت اقتصادی داشته باشند؟
به نظر من مردم ایران از مهربان ترین مردمان جهان هستند و خیلی زود تحت تاثیر محیط و شرایط قرار می‌گیرند، نگاه کنید وقتی صحبت از نیکوکاری یا کمک به زلزله زدگان و سیل زدگان می‌شود پای کار آمده و از خودشان خدماتی را به صورت رایگان ارائه می‌کند.
برای خیلی از ما پیش آمده که وسایلی را استفاده نمی‌کنیم و بدون اینکه مطلع باشیم بخواهد سودی از آن به ما تعلق بگیرد یا نه، آن را در اختیار دیگران قرار می‌دهیم، مدیریت اسلامی هم در این اعتقادات مردم بی‌تاثیر نبوده است و به جرات می‌توان گفت که مدل اقتصاد اشتراکی واقعا ساخته شده تا در خدمت مردم ایران باشد.
ایرنا. نظر اقتصاد اشتراکی در مورد سود بانکی چست؟
به طور حتم خیلی نظر مثبتی نخواهد داشت؛ اقتصاد اشتراکی می خواهد از منابع و سرمایه‌ها استفاده کند تا در راستای آن تولید و خدمت شکل بگیرد؛ بر همین اساس مدلی که بهره بانکی چه از نوع اسلامی و غیراسلامی بدون کار و تلاش وجود داشته باشد، چندان مورد توجه این مدل نخواهد بود.
ایرنا. نقش نیروی انسانی در اقتصاد اشتراکی چگونه است؟
نیروی انسانی بسیار پر اهمیت است، به طوری که حتی فردی می‌تواند یک ساعت از زمان خودش را به اشتراک بگذارد، برخی می‌توانند ظرفیت‌های مادی و معنوی را به اشتراک بگذارند؛ حتی ممکن است فردی مکانی در اختیار داشته باشد یا دارایی و اموالی بلااستفاده در اختیار داشته باشد و یا پولی که نمی‌داند از آن چگونه استفاده کند، همه این ها می‌توانند در این مدل اقتصادی نقش آفرینی کنند؛ حتی پزشکان با انجام معاینات اینترنتی و الکترونیکی در این مدل اقتصادی فعالیت خواهند داشت و خیلی از کارها که از سوی اقشار مختلف امکان پذیر است.
نکته خیلی مهم در اقتصاد اشتراکی، کاهش فاصله طبقاتی است؛ یعنی وقتی که شما منابع خودتان را به اشتراک می‌گذارید، به نوعی مالیات را اجتماعی کرده‌اید و همه از آن بهره مند خواهند شد.
ایرنا. بخش‌های خصوصی چه نقشی در این نوع مدل اقتصادی خواهند داشت؟
اقتصاد اشتراکی پیوند دهنده مردم، دولت و نهادهای بخش خصوصی است؛ وقتی قرار باشد کاری به صورت اشتراکی صورت پذیرد، بخش‌های دولتی یا حاکمیتی با ساخت بسترها، مردم با فعالیت و اثرگذاری مستقیم و بخش خصوصی نیز با سرمایه‌گذاری در آن شرکت خواهند کرد.
در این مدل تک تک اعضای جامعه حضور خواهند داشت و حتی کسانی که تمایلی به مشارکت ندارند، بر اساس تغییرات محیطی پا کار می‌آیند.
ایرنا. در شرایط فعلی مردم تا چه اندازه آمادگی پذیرش این نوع اقتصاد را دارند؟
شرایطی که پیش آمده به نظرم ضرورت این مدل اقتصادی را پررنگ می‌کند؛ تقریبا همه گرفتاری‌های معیشتی و اقتصادی را لمس کرده‌اند و حداقل در ۲ سال اخیر خیلی از افراد با معضلات اقتصادی مواجه بودند.
با کوچک تر شدن سفره‌ها و سبد خانوار تقریبا تک تک اعضای جامعه دنبال راه گریز از این معضلات هستند، فرقی نمی‌کند کسی در کدام طبقه اجتماعی باشد، حتی طبقات متوسط به بالای جامعه نیز در این چندسال گذشته با مشکلات روبرو شده‌اند و می‌توان برآورد کرد که هم اکنون ۸۰ درصد آماده پذیرش چنین اقتصادی خواهند بود.
ایرنا. سخن آخر شما با مخاطبان ایرنا:
من فکر می‌کنم بحث آینده‌نگری در اقتصاد اشتراکی بسیار پررنگ است و اینکه کار و سرمایه در آینده به چه سمت و سویی می‌رود بسیار اهمیت دارد.
باید بپذیریم که اگر بخواهیم ناگزیر کسب و کارها را خودمان پیش ببریم و هیچ وقت آن‌ها را بروزرسانی نکنیم، عملا شکست خواهیم خورد؛ مخصوصا در شرایطی که مشکلات محیطی مانند محیط زیست نگران کننده شده و استفاده از منابع طبیعی نیز با محدودیت روبرو است، بهترین راه حل برای حل مشکلات اشتراک سرمایه‌ها و یک کار اقتصادی مبتنی بر کار اشتراکی است.
نظر شما