گرد و خاک و آلودگی هوای شیراز، سرچشمه خارجی دارد؟

در داوری‌هایی که ساعت های نخست حادثه صورت گرفت ، انگشت اتهام به سمت صحراهای عربستان و عراق نشانه رفت و بسیاری از افراد و حتی کارشناسان برخاستن گرد و غبار از این دو کشور خارجی را سرچشمه آلودگی هوای شیراز دانستند اما در این میان نگاه های متمایزی نیز وجود دارد از جمله دیدگاه مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس.

مدیر کل حفاظت محیط زیست فارس:خاک از نزدیک خود ما برخاست   

حمید ظهرابی مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس در این زمینه گفت: شکی نیست که بخش عمده گرد و خاک، منشا داخلی دارد و ناشی از تخریب پوشش گیاهی و تغییر کاربری مراتع و زمین‌های کشاورزی رها شده در اطراف شهر شیراز بوده است.

مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس با بیان اینکه تخریب‌های ناشی از معادن به ویژه معادن شن و ماسه و انباشت حجم زیادی از محصولات کارخانه های تولید شن و ماسه، سنگ بری‌ها و معادن کارخانه سیمان در درون شهر و مجاورت شهر شیراز هم در این خصوص نقش داشتند، اضافه کرد: وزش شدید باید موجب خیزش خاک از روی سطح زمین در شهر شیراز و برخی نقاط فارس طی روز گذشته شد.

این اشاره مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس را می توان شاهدی بر لزوم جلوگیری از فراگیر شدن ایجاد معادن تولید شن و ماسه در ضلع شمال غرب شیراز دانست ، معادنی که یکی پس از دیگری مجوز می گیرند و ریه اکسیژن ساز شیراز را هدف قرار داده اند. معادنی که در منطقه ییلاقی قلات جا خوش کرده اند و کم کم در این منطقه پا می گیرند.

کشمکش‌ها و چانه زنی ها در باره بودن یا نبودن معادن شن و ماسه در شمال غرب شیراز و در منطقه قلات پیشینه ای نسبتا طولانی دارد ، تاکنون بارها و بارها صدور مجوزهای قانونی و اقدامات غیر قانونی و فراقانونی برای برداشت شن و ماسه در این منطقه مورد اعتراض تشکل های زیست محیطی قرار گرفته است.

نامه تشکل های زیست محیطی 

در تازه ترین اقدام حدود ۴۰ تشکل زیست محیطی استان فارس در نامه ای به مسوولان ارشد کشور ، مدیران استانی ، استاندار فارس ، نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه شیراز و برخی از صاحبنظران خواستار توقف فعالیت های معدن کاوی و برداشت شن و ماسه در این منطقه شده اند.

در بخشی از این نامه آمده است:کوهستان و اراضی ملی موسوم به کوه قلات و تنگ سرخ با مساحت ۱۲ هزار هکتار واقع در ضلع شمال غربی شهر شیراز، محل زیست گونه های جانوری ارزشمند و رویش گاه بوته ها و درختان ممنوع القطع است. این کوهستان دارای طبیعتی بکر و بی نظیر، آبشار ها و شکفت ها، مناظر بدیع و محل جوشش چشمه های دائمی متکثری است که هر بیننده ای را مسحور و مجذوب خود می نماید و مامن گردشگران، کوهنوردان و طبیعت دوستان بی شماری است.

در نامه آمده است:‌این منطقه همچنین دارای آثار باستانی و قله های متعددی می باشد و روستای باستانی قلات با قدمت جند صد سال در دامنه این کوه واقع شده است.مستندا به نظریات کارشناسان و متخصصین حوزه محیط زیست، قرارگیری شهر شیراز و شهرک ها و روستا های اطراف آن به نحوی است که این شهر از جانب  شمال و جنوب محصور بین رشته کوه های زاگرس است و عمده راه جریان هوای شیراز از جانب کوه قلات و تنگ سرخ است.

نویسندگان معتقدند:‌این منطقه کریدر اصلی هوای شهر شیراز است، از سوی دیگر حوزه آبریز این اراضی به گونه ای است که علاوه بر اهمیت بسیار زیاد آن به لحاظ آبخوان و آب خیزداری، در صورت از بین رفتن پوشش گیاهی آن شرایط برای ورود سیل های سهمگین به شهر شیراز به وجود می آید. بر این اساس احداث معدن و تخریب پوشش گیاهی این منطقه باعث خشک شدن چشمه سارها، از بین رفتن تعادل زیستی کل منطقه، ایجاد کانون های جدید ریزگرد و ورود حجم زیادی از گرد و غبار و سیل های مخرب به شهر شیراز و حومه آن می شود.

تشکل های زیست محیطی نوشتند:‌با وجود اهمیت غیر قابل انکار این اراضی و تاثیر بسزای آن در آب و هوای شیراز به عنوان مهمترین کانون شهر جنوب ایران متاسفانه در سال های اخیر بالغ بر ۳۸ معدن فعال در دامنه کوه سرخ احداث شده و مجوز های متعدد دیگری  نزدیک به ۲۴ مجوز جدید در دامنه و ارتفاعات جهت احداث معادن شن و ماسه در سطوح گسترده در این منطقه صادر  شده است که البته به همت اهالی منطقه و مسئولان دلسوز تعدادی از این مجوز ها معلق گردیده است.

اهمیت این موضوع به قدری است که شورای حفظ حقوق بیت المال استان فارس با حضور مقامات استانی اقدام به اتخاذ تصمیم مبنی بر ایجاد منطقه حفاظت شده در منطقه کوه قلات  و تنگ سرخ، الزام اداره کل صنعت و معدن استان به خودداری از صدور مجوز معدن در این منطقه و انتقال معادن موجود به سایر مناطق نموده است. همچنین مطابق صورت جلسه ستاد پیشگیری از وقوع جرم که با حضور مقامات قضایی و اداری استان تشکیل شد مقرر گردیده مجوز فعالیت معادن فعال در این منطقه تمدید نگردد و مقدمات الزم جهت تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده معمول گردد. 

با توجه به اهمیت و تنوع پوشش گیاهی و جانوری این منطقه و به همت مردم، سازمان های مردم نهاد، شوراهای اسلامی و مسئولان  دلسوز استان، این منطقه به منطقه شکار ممنوع تبدیل شد. نظر به ضرورت محافظت بیشتر از این اراضی و تنوع زیستی آن تقاضای تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده در اداره کل محیط زیست مطرح گردید و 
این اداره کل با جدیت خواهان تحقق این امر فرخنده است؛ اما متاسفانه برخی نهاد های اداری متولی صدور مجوز معادن مانع تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده می شوند.

 برخی مقامات اداری نیز با وجود وقوف بر اهمیت موضوع به دلیل ابعاد محیط زیستی، اجتماعی و امنیتی برغم اینکه مقامات استانی به نحو قاطع در خصوص موضوع اتخاذ تصمیم نموده اند، بدون توجه به این مصوبات الزام آور و بدون عنایت به تبعات ویران کننده راه اندازی معادن در این اراضی، بر راه اندازی و بهره برداری از این معادن اصرار دارند.

نظر به این که تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده موجب حفظ این طبیعت بی نظیر می شود و همچنین شهر شیراز و حومه آن از فجایع زیست محیطی در آینده مصون می دارد و از تجاوز اشخاص متخلف به اراضی ملی و تخریب آن پیشگیری به عمل می آورد، اینجانبان امضاکنندگان ذیل اصالتا و به نمایندگی از طرف اهالی شهر شیراز و حومه آن تقاضای عاجزانه داریم مقرر فرمایید اقدامات شایسته جهت تحقق این هدف ارزشمند  (تبدیل منطقه کوه قلات و تنگ سرخ به منطقه حفاظت شده) که در راستای منویات رهبر معظم انقلاب در تاکید بر حفظ محیط زیست می باشد، مبذول گردد.

این نامه که از سوی بیش از ۴۰ نهاد و تشکل زیست محیطی مهر و امضا شده است به دفتر رئیس جمهوری ، دفتر ریاست   قوه قضائیه ، مجمع نمایندگان  استان فارس در مجلس شورای اسلامی ریاست   دادگستری استان فارس ، دفتر نمایندگی  ولی فقیه و امام جمعه  شیراز ، استاندار   فارس ، و معاونت   پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان فارس رونوشت شده است.

یک دیدگاه کارشناسی دیگر 

رییس مرکز پژوهش‌های علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز هم گفت:عدم سرمایه‌گذاری در حوزه پیش‌بینی هواشناسی و نابودی پوشش گیاهی و جنگلی اطراف شیراز موجب توفان خاک، گل و لای بیست و دوم اسفند ۹۹ در این کلانشهر بود.

محمد جعفر ناظم السادات  در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: پدیده های زیان بخش جوی انواع گوناگونی شامل توفان، سیل، برف، خشکسالی،شن روان و سونامی دارند و پایانی برای این نوع رخدادها و چگونگی آن نیست.

وی تنها راه کاهش این خطرات را ایجاد آمادگی بهتر و ایجاد زیرساخت نیرومندتر دانست و گفت: ممکن است که پدیده ای جوی ۱۰۰ سال رخ ندهد اما بعد این مدت بروز کند و آنچنان  شدت داشته باشد که تمام سرمایه گذاری های قرن را به طور گسترده تحت تاثیر قرار دهد.

رییس مرکز پژوهش های علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز ادامه داد: راه کاهش این نوع خطرات تقویت زیرساخت‌ها است و یکی از مهمترین این زیرساختها تقویت تجهیزات پیش بینی هواشناسی است.

وی پیش بینی را علمی که با احتمال روبه رو است دانست و اضافه کرد: چندین سال است که دانشگاه شیراز برای پیشبرد و تامین تجهیزات پیش بینی هواشناسی در سطح کشور تلاش کرده اما تاکنون موفق به جذب اعتبارات در این حوزه نشده است زیرا اغلب مسئولین بر این باورند که پیش بینی نیاز نیست و پیشرفت آن اولویتی ندارد زیرا سازمان های بین المللی اطلاعات مورد نیاز را مجانی در اختیار ما می گذارند.

ناظم السادات با بیان اینکه برای کشوری که هیچ سرمایه گذاری در این زمینه نمی کند نباید انتظاری بیش از این داشت،گفت:هواشناسی کشاورزی رشته دانشگاهی است که اکنون فارغ التحصیلان این رشته در دانشگاه شیراز با مشکل استخدام روبه رو هستند و به همین دلیل مسئولان دانشگاه نیز انگیزه ای برای توسعه رشته های مرتبط با هواشناسی از خود نشان نمی‌دهد.

وی در ادامه به راه حل هایی برای کاهش خسارات رخدادهای جوی اشاره کرد و گفت: بیابان زدایی  و افزایش سطح پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی ازجمله مهمترین عامل دیگر برای جلوگیری و کاهش خطرات این بخش است و در منطقه جنوب کشور نیز پاسداری از محیط زیست خلیج فارس و دریای عمان می تواند از مخاطرات اینچنینی بکاهد و اگر به این موارد توجه نشود هرازگاهی این پدیده های زیان بار رخ داده و چه بسا از رخداد شب گذشته در شیراز نیز در آینده با شدت بیشتری رخ دهد.

چه باید کرد؟

ضرب المثل معروفی است که می گوید سیبی که به هوا می رود تا بر گردد هزار چرخ می خورد ، این موضوع بی شباهت با احداث برخی معادن شن و ماسه و ایجاد دستگاه‌های سنگ شکن در غرب شیراز نیست ، فرایند تولید در این معادن به گونه‌ای است که ذرات معلق را به هوای پاک شیراز تزریق می‌کنند و اما و اگرهای بسیاری برای خروج آنها از منطقه وجود دارد.

توسعه فعالیت‌های معدن داری و تولید شن و ماسه در کارخانه‌های سنگ شکن شمال غرب شیراز روستاهای هدف گردشگری و مناطق زیست محیطی این اقلیم را هدف گرفته است، این فعالیت‌های نیمه صنعتی و کارگاهی نه تنها چهره محیط زیست و منابع طبیعی منطقه را مخدوش ساخته بلکه تهدیدی جدی برای سلامت هوای نسبتا پاک کلان شهر شیراز  و همچنین زمینه ساز بروز سیل در بارندگی‌های زمستانی است. 

همچنین برداشت‌های بی رویه از معادن شن و ماسه در ارتفاعات شمال غرب شیراز و همجوار با روستاهای دوکوهک ، قلات و کودیان در فاصله ۳۶ کیلومتری شمال غرب شیراز همچنین می تواند عاملی برای تبدیل فضای ییلاقی این روستاهای گردشگری به کانون ریزگردها شود ، تهدیدی که سلامت مردم شیراز را مورد هدف قرار داده است.

وجود این مراکز آلاینده هوا باعث می شود که با وزش کمتر نسیمی ریز گردها از نواحی غرب و شمال غرب وارد استان فارس و شیراز شوند و شرایط جوی و آلودگی ناشی از ریزگردها  در برخی مواقع  در شیراز در حالت هشدار قرار گیرد.

برخی از معادن و کارگاه‌های سنگ شکن در این منطقه سال ها قبل مجوزهای قانونی را گرفته اند اما اکنون خارج از ظرفیت مجوزها برداشت و تولید دارند ، برخی نیز بدون هیچ مجوزی به برداشت شن و ماسه می پردازند و علاوه بر آن به جاده سازی در ارتفاعات  روستاهای گردشگری نیز مبادرت ورزیده اند.

جابه جایی معادن شن و ماسه  ،تنها راه رهایی شیراز از گرد و خاک 

 مسوولان استان فارس در گام نخست یک بازه زمانی سه ساله برای انجام مطالعات لازم و جابجایی این معادن تعریف کرده‌اند و پس از انجام این مطالعات   باید منتظر تایید کیفیت و میزان ذخیره محل پیش‌بینی شده بود به نحوی که پاسخگوی نیاز شهر شیراز باشد  و پس از آن نیز باید طراحی یک شهرک تخصصی شن و ماسه در نزدیکی این مخازن دنبال شود. البته طراحی شهرک نیازمند تامین زمین و زیرساخت‌های لازم به ویژه آب  است که برای تولید ماسه شسته با کیفیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هم اینک در استان فارس حدود ۶۷۰ باب معدن داری مجوز برداشت و پروانه معتبر وجودد دارد و علاوه بر این حدود ۱۲۰ معدن فاقد مجوز نیز وجود دارد که این معادن فاقد مجوز خود عاملی برای برداشت بی رویه و آلودگی هوا هستند.