بررسی جامعه ‌شناختی شکاف نسلی در ایران

بارها با جوانانی مواجه می‌شویم که از این شکایت دارند که والدین و یا اطرافیانشان آنها را درک نمی‌کنند و گاه با اعتراضاتی از سوی والدین رو به رو هستیم که می‌گویند فرزندان‌شان به حرف‌ها و گفته‌های آنها عمل نمی‌کنند. بطور کلی این شکایت ‌ها و اعتراض ها دلالت بر مفهومی با عنوان شکاف نسلی می‌کنند. شکاف نسلی زمانی صورت می‌گیرد که دو نسل هنجارها، ارزش‌ها و باورهای یکدیگر را درک نکرده و به نوعی دچار تعارض شوند. هرچند محققان معتقد هستند که درجه‌ای از شکاف نسلی در هر جامعه‌ای امری طبیعی است و به فراخور زمان و در شرایطی شکاف نسلی می‌تواند اتفاق بیفتد، اما باید دانست که شدت یافتن آن نیز با پیامدها و خطراتی همراه است که اگر به موقع تشخیص داده نشود ممکن است مسایل و مشکلات بسیاری برای جامعه به بار آورد.  بطور کلی صاحب نظران سه موضوع متفاوت نسبت به این مساله دارند. گروهی معتقدند که ما در ایران با شکاف میان نسل ها مواجه هستیم و امکان هرگونه تفاهم و گفت وگو میان نسل ها، تقریباً منتفی است. گروه دیگری اما معتقدند که چیزی به نام شکاف نسلی وجود ندارد و والدین و فرزندان، بطور کلی مشابه هم می اندیشند و منابع هویتی یکسانی دارند. گروه سوم نیز رویکردی میانه را اتخاذ می کنند و معتقدند هرچند تفاوت هایی جدی میان نسل های مختلف وجود دارد؛ اما این تفاوت ها آنقدر جدی و عمیق نیستند که بتوان از شکاف میان نسل ها سخن گفت. اهمیت این بحث وعوامل و پیامدهای حاصل از آن سبب شد پژوهشگر ایرنا با "محمود مشفق"، استاد دانشگاه علامه طباطبایی به گفت و گو بنشیند. مشروح این گفت و گو را در ذیل می‌خوانید:

مفهوم نسل در جمعیت شناسی و جامعه شناسی

مشفق در خصوص مفهوم نسل در جمعیت‌شناسی و جامعه‌شناسی گفت: در جمعیت‌شناسی از نسل به عنوان «کهورت» یا دسته همزمان و در جامعه‌شناسی با عنوان (Generation)  یاد می‌شود. با این حال باید اذعان کرد که تفاوت‌ هایی بین معنای جمعیت ‌شناسانه و جامعه‌ شناسانه در خصوص نسل وجود دارد. در جمعیت‌شناسی نسل عبارت است از عده‌ای از افراد که یک تجربه مشترک دموگرافیک یا جمعیتی را در برهه‌ای از زمان دارند و به عبارتی گفته می‌شود که این دسته از افراد در یک کانال نسلی قرار می‌گیرند. اما در جامعه‌شناسی منظور از نسل افرادی هستند که دارای ارزش‌ها، نگرش‌ها و هنجارهای مشابهی هستند و در یک برهه تاریخی رویدادی را به صورت مشترک تجربه کرده‌اند.

وی افزود: آنچه که در علوم اجتماعی همواره مورد توجه قرار می‌گیرد و به عنوان یک مساله جمعیتی و جامعه شناختی شناخته می‌شود، بحث شکاف نسلی یا به عبارتی ( Generation Gap) است که اشاره به تفاوت بین هنجارها، ارزش‌ها و نگرش‌ های یک نسل با نسل‌های دیگر دارد. شکل بارز شکاف نسلی در ساختار و درون خانواده تبلور و تجلی می‌یابد. برای مثال جوانان ممکن است اینگونه فکر کنند که پدران و یا بزرگانشان آنها را درک نمی‌کنند و یا برعکس، بزرگان و افراد مسن ممکن است ابراز کنند جوانان ارزش‌ها را از دست داده‌اند و یا اصالت‌ها را فراموش کرده‌اند و مواردی از این قبیل.

اختلاف والدین و فرزندان ریشه در تجربه زیسته آنها دارد

مشفق پیرامون دلایل شکاف نسلی توضیح داد: اختلاف والدین و فرزندان و یا به عبارتی اختلاف بین جوانان و میانسالان و سالمندان تا حدود زیادی ریشه در تجربه زیسته افراد دارد که این تجربه‌های زیسته کاملا متفاوت است. یعنی آنها محیط اجتماعی، سیاسی و تاریخی متفاوتی را تجربه می‌کنند و از این رو نگرش‌ها، عادات رفتاری و ارزش‌های متفاوتی هم خواهند داشت.

شکاف نسلی یا تفاوت نسلی

مشفق درباره تفاوت مفهوم شکاف نسلی و واژه‌های مشابه آن گفت: برخی محققان از واژه‌ای به نام شکاف نسلی و برخی از تفاوت نسلی یا (Generation Difference) استفاده می‌کنند. در برخی مواقع نیز کارشناسان از واژه جانشین نسل‌ها یا (Generation Replacement) استفاده می‌کنند که همه این‌ موارد نشان دهنده این است که برداشت‌های مختلفی از مساله نسل می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: نتایج تحقیقات و پژوهش‌ها گاه حاکی از وجود شکاف نسلی و گاه حاکی از عدم وجود آن است. به عبارتی باید گفت مطالعات نتیجه مشخص و واحدی را نشان نمی‌دهد که آیا به راستی شکاف نسلی وجود دارد یا تفاوت نسلی؟ آنچه مسلم است این است که شکاف نسلی یک مساله کاملا طبیعی است. زیرا نسل‌های مختلفی که از پی هم می‌آیند در هنجارها، ارزش‌ها و نگرش‌ها متفاوت هستند.

وی ادامه داد: شکاف نسلی زمانی تبدیل به یک تضاد و بحران می‌شود که اختلافات درون خانوادگی به خصوص بین والدین و فرزندان از یک طرف و بی اعتقادی نسل‌های جوان به ارزش‌های خانوادگی یا ارزش‌های ریشه دار تاریخی  از سوی دیگر حاصل گردد.

جهانی بودن بحث شکاف نسلی 

مشفق در خصوص شکاف نسلی گفت: بحث شکاف نسلی یک مساله عام جهانی هم هست یعنی نمی توانیم بگوییم که بومی و مختص ایران است. هر جامعه‌ای که در مسیر نوسازی و تحولات اقتصادی قرار گیرد و شدت این تحولات زیاد باشد، خواه ناخواه با مساله تفاوت نسلی و در شکل حادتر آن با شکاف نسلی و تعارض نسل‌ها مواجه می‌شود. مساله این است که ما بتوانیم آن را تشخیص داده و راهکارهای متناسب با آن را در نظر بگیریم. کما اینکه این امر از طریق سیاست‌های اجتماعی، جمعیتی و فرهنگی قابل جرح و تعدیل است.

این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: شکاف نسلی اگرچه امروزه بیشتر به چشم می‌خورد اما موضوعی کهن و جزیی از زندگی بشر محسوب می‌شود. شکاف نسلی از تمایزهای دوقطبی و شدید بین نسلی حکایت دارد که صورت بیرونی آن به شکل کشمکش و تعارض‌های بین نسلی حکایت می‌کند. همچنین باید گفت این پدیده تنها مختص ایران نیست بلکه در همه کشورها خصوصا جوامعی که وارد مرحله نوسازی شده‌اند، بیشتر دیده می‌شود.

پیامدهای شکاف نسلی در جامعه

مشفق در خصوص پیامدهای شکاف نسلی در جامعه گفت: اختلافات خانوادگی، ترک تحصیل، فرار از خانه، اعتیاد و مواردی دیگر از مهمترین پیامدهای شکاف نسلی است. زمانیکه جوانان می‌پندارند که از سوی والدین و اطرافیان خود درک نمی‌شود، انگیزه انجام کارهای نابهنجار و ضد قانونی در آنها چندبرابر می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: البته شدت این پیامدها با توجه به جامعه و تحولات آن و نیز نوع خانواده (سنتی، مدرن یا بینابین بودن) متفاوت است.