شهر سوخته، آغازگر تمدن شهرنشینی

به گزارش ایرنا، شهر سوخته نام منطقه‌ای باستانی و شگفت انگیز در جنوب شرق ایران زمین، سرزمین آغاز تمدن بشری است، سرزمینی اساطیری که بدون شک منبع تاریخی برای مشخص شدن هویت انسانی است.
این محوطه باستانی در ۵۶ کیلومتری جنوب زابل و ۱۶۰ کیلومتری شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان در حاشیه راه زابل به زاهدان واقع شده و می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری تاریخی محسوب شود، جایی که نشانگر اوج تمدن و پیشینه پر افتخار ایرانیان است.
بر اساس نظریه دیرینه شناسان، این شهر سه هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مردم آن در چهار دوره بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا یک هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد در این مکان سکونت داشته‌اند، محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن وارد شده‌اند، بنا شده است و تا کنون سند یا سنگ نوشته ای که نام واقعی و باستانی این شهر را مشخص کند به دست نیامده و به علت آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا ۲ هزار و ۷۵۰ پیش از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.
این مکان از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن زنان عهده دار امور مالی خانواده بوده اند؛ بر مبنای یافته های دیرینه شناسان، شهر سوخته ۱۵۱ هکتار گستره دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.
۸۰ هکتار از گستره شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل داده و مهمتر اینکه شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری آن دوران بوده است به طوری که به گفته باستانشناسان و کاوشگران، در شهر سوخته نمونه های جالب و منحصر به فردی از زیورآلات به دست آمده است.
در شهر سوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین گونه صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست.
تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و نیز مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست کردن سقف خانه ها نیز استفاده می کردند.
صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بود.
با توجه به موارد یاد شده شهر سوخته بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.

کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و ۸۰۰ سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.
بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند پیرامون مردمک دیده می شود.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مطالعات نخستین نشان می‌دهد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶ هزار و ۷۰۵ بوده است.
سید منصور سید سجادی بیان کرد: بر اساس بررسی ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلک چشم آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.
وی بیان کرد: بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین ۲۵ تا ۳۰ سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.
سجادی بیان کرد: ظرف های سفالی، مهرهای تزیینی، کیسه چرمی و یک آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.

کشف نخستین جراحی مغز جهان در شهر سوخته
یکی از شگفت انگیزترین یافته‌های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های کهن ترین جراحی مغز در آن است. جمجمه‌ای از دختر ۱۲ یا ۱۳ ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و ۸۰۰ سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.

 کشف خط کش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است این خط کش به طول ۱۰ سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ کشف این وسیله نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.
کهن ترین تخته نرد جهان از گور باستانی شماره ۷۶۱ در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره پیدا شده است این تخته نرد؛ بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود.
این تخته نرد از جنس آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد و مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.

 کشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته
باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می دهد.
هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند.
باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم ۲۰ ثانیه ای به دست آورند.
بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.
این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می شده ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.
سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل هایی به چشم می خورد که تنها تکرار هستند و حرکتی در آنها دیده نمی شود اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.

 اشیای دیگر شهر سوخته
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک های مسکونی و ساختمان های همگانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره های سفالگری، کوره های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آنها داستانی دارد بسان هفت گنج.
سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته که از سال ۱۳۵۲ کار خود را در این منطقه باستانی آغاز کرده است می گوید: شهر سوخته از لحاظ گوناگونی آثار و بقایای انسانی در دنیا بی نظیر است.
سید منصور سید سجادی با اشاره به اینکه تاکنون تنها ۳.۵ درصد از این شهر باستانی کاوش شده است ادامه داد: کاوش بر روی هر منطقه و سایت تاریخی نباید بیش از ۲۰ سال طول بکشد و بقیه اکتشافات باید به حداقل ۵۰ سال پس از آن موکول شود تا از این طریق بتوان با ظهور فناوری های جدید و نیز دانش علمی نسل های بعد و همچنین یافتن مشکلات در نحوه عملکرد کنونی به بهترین شکل از اسرار این میراث کهن پرده برداشت.
وی با تاکید بر استفاده از تخصص داخلی در امور کشف و تحقیق در شهر سوخته افزود: حضور کاوشگران و باستان شناسان خارجی را از آن جهت ممنوع کرده ایم که برخی رسانه ها با مشاهده یک فرد خارجی در این منطقه، تمام اکتشافات و فعالیت های انجام شده را به آن نسبت می دهند.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته بیان کرد: با توجه به اینکه در شهر سوخته هیچ خطی یافت نشده نام واقعی این شهر نیز ناشناخته مانده است.
وی اظهارداشت: در تمام کاوش های انجام شده تنها در لبه داخلی یک کوزه که در گور یک کودک یافت شده چند علامت به صورت Pictogram(تصویر نگار) وجود داشته است.
وی گفت: در یافته های کاوشگران ۲ نوع بقایا به چشم می خورد که آثار تقریبا کامل را به موزه ها و انبار میراث فرهنگی تحویل داده و آثار خرد شده را نیز برای مرمت و مطالعه نزد خود نگه می داریم.
سجادی ادامه داد: گرچه گمان می رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می کرده اند.
وی افزود: گرچه این شهر به چهار دوره تاریخی تقسیم شده و گمان می رفته در دوره آخر این شهر به اندازه یک روستا وسعت داشته اما در آخرین اکتشافات در قبور مشخص شده دامنه این دوره نیز فراتر از آنچه تا کنون تصور می شده بوده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: ۵۷ قبر جدید اکنون در این شهر باستانی کشف شده که از لحاظ فرم و نوع اشیا با آنچه تا کنون یافت شده متفاوت است.
وی تصریح کرد: از جمله این اشیا می توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالی و برخی قطعات سفالی مربوط به مناطق مسکونی اشاره کرد.
سجادی بیان کرد: اکنون در شهر سوخته یک لایه کشف شده که نشان دهنده وجود کارگاه صنعتی در این شهر بوده و نیز در کشفیات جدید احتمال وجود یک خیابان مهندسی ساز نیز در این شهر می رود.
وی افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گورهای ساکنان این شهر می توان این گونه برداشت کرد که زنان در جامعه شهر سوخته سکان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.

مدیر پایگاه شهرسوخته نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهارداشت: پایگاه شهر سوخته در دهه ۸۰ به صورت پایگاه ملی کار خود را آغاز کرد و تا کنون آثار مهمی از تمدن کهن بشر در این منطقه به دست آمده است.
روح الله شیرازی تصریح کرد: هم اینک رویکردهای پژوهشی، حفاظتی، ایجاد چارت اداری و مالی منظم، معرفی و انتشار اخبار شهر سوخته و نیز فعالیت در زمینه گردشگری از اولویت های کاری در این سایت جهانی است.
وی بیان کرد: کمتر از پنج درصد این شهر تاریخی تاکنون کاوش شده که در آنها به شواهد خوبی از زندگی مردم پنج هزار سال پیش رسیده ایم.
مدیر پایگاه شهرسوخته ادامه داد: از دین و نام اصلی شهر سوخته تاکنون سند دقیقی به دست نیامده اما با توجه به یافتن پیکرک ها و برخی آثار به جای مانده می توان تنها حدس هایی در این مورد زد.
وی گفت: از کل پیکرک های حیوانی یافت شده در این منطقه تاریخی حدود ۹۰ درصد مربوط به پیکرک گاو است که نشان از اعتقاد به برکت و نیز حاصلخیزی این منطقه دارد.
شیرازی افزود: بیشتر پیکرک های انسانی یافت شده نیز مربوط به زنان است که نشان دهنده جایگاه بالای زنان در جامعه این شهر باستانی بوده است.
وی اظهارداشت: مردم این شهر در آیین تدفین خود مردگان را به حالتی خاص به همراه خوراکی و گاه سکه و اشیا دفن کرده اند که این موضوع نیز نشانگر اعتقاد این مردم به زندگی پس از مرگ است.
بی شک شهر سوخته یکی از شاهکارهای تاریخی و تمدنی بشر است که به علت معرفی نشدن از دیدها نهان مانده و کمتر کسی از وجود و ارزش آن آگاهی دارد.
به گفته کارشناسان از شهر سوخته به عنوان پیشرفته ترین شهر جهان قدیم آثار مهمی چون جراحی مغز، چشم مصنوعی، لوله های فاضلاب و غیره کشف شده است که در نوع خود مانندی ندارد.
همچنین نکته جالب اینکه باستان شناسان تاکنون هیچ نوع سلاحی از این شهر بدست نیاورده اند که این خود نشان دهنده سکونت مردمی صلح طلب و آرام در این منطقه است.
در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ مطابق با ۱ تیر ۱۳۹۳ شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو است که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.