علامه «میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی» مشهور به «علامه قزوینی» در ۱۱ فروردین ۱۲۵۶ در محله دروازه قزوین تهران متولد شد. او ادیب و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران بود.
کودکی و خانواده
علامه قزوینی در خانواده‌ای چشم به جهان گشود که جملگی اهل قلم و فرهنگ بودند. پدر بزرگ او ملا «عبدالعلی قزوینی» از دانشمندان قزوین بود. پدرش ملا «عبدالوهاب قزوینی» معروف به «ملا آقای قزوینی» مرتبه‌ای در دانش و ادب داشت و در مدرسه «معیرالممالک» درس می‌داد.
پدر علامه قزوینی در سال ۱۲۶۷ در حالی‌که پسرش تنها ۱۲ سال داشت، درگذشت. پس از درگذشت پدر، وی به جای او به همکاری با «شمس‌العلما» به تدوین «نامه دانشوران» مشغول شد؛ به این ترتیب هم کار نیمه‌کاره پدر را تکمیل کرد و هم کمکی به امرار معاش خانواده رساند. علامه قزوینی در کودکی و نوجوانی درس های مربوط به صرف، نحو، فقه، کلام و حکمت را نخست نزد پدر و سپس استادان دیگری چون شیخ فضل‌الله نوری، میرزا حسن آشتیانی و ملا محمد آملی آموخت. او از محضر ادیب پیشاوری و شیخ هادی نجم‌آبادی بهره برد و در مدرسه معیرالملک حجره‌ای گرفت و طلبه شد. او در معیرالملک زیر نظر شمس‌العلما در علوم اسلامی هیات، ریاضی، تاریخ، تاریخ ادب و رجال، عَروض و قافیه به تبحر رسید. سپس به یادگیری زبان فرانسه در مدرسه آلیانس تهران و زبان عربی نزد دوستان پرداخت.
جوانی و درخشش‌های علمی
علامه قزوینی در جوانی آموزگار فرزندان چهره‌های شاخصی چون شیخ «فضل‌الله نوری» بود. او همچنین به «محمدعلی فروغی» و برادرش «ابوالحسن فروغی» زبان عربی آموخت. این اتفاق سبب شد تا میرزا محمدحسین فروغی، علامه را به همکاری در روزنامه «تربیت» دعوت کند و او را با روش کار و تحقیق ادبی و تاریخی اروپاییان آشنا سازد. از آن پس بود که علامه قزوینی در زمینه‌های مختلف ادبی شناخته و به خصوص در نحو عربی به چهره‌ای شاخص بدل شد. پیشرفت او در حوزه ادبیات و تاریخ ادبیات تا جایی بود که به عنوان یکی از مولفان بخش تاریخ اسلام در کتاب «تاریخ مفصل ایران» که کتاب درسی مدارس بود، انتخاب شد.
سفر به لندن و پاریس
علامه قزوینی در ۱۲۸۳ خورشیدی به دعوت برادرش که در لندن زندگی می‌کرد، از مسیر روسیه، آلمان و هلند راهی لندن شد. او در لندن از کتابخانه بزرگ این شهر و نسخه‌های قدیمی نفیس آن دیدن کرد. قزوینی درباره این دیدار در جایی می‌نویسد: «پس از مشاهدهٔ کتابخانهٔ آن شهر و تأمل آن‌همه آثار نفیس از عربی، فارسی و غیره شوق مطالعهٔ آن‌ها چنان بر من غلبه کرد که بی‌اختیار وطن و خانواده را نمی‌گویم، فراموش کردم اما موقتاً خیال آن‌ها را به کناری گذاردم.»
قزوینی در مدت ۲ سالی که در لندن اقامت داشت، با جمعی از شرق‌شناسان انگلیسی آشنا شد که «ادوارد براون» از مشهورترین آنان بود. براون که در آن زمان ریاست هیات امنای اوقاف گیب را بر عهده داشت، پیشنهاد تصحیح برخی از کتاب‌های کهن فارسی را جهت نشر در سلسله انتشارات اوقاف گیب داد؛ پیشنهادی که علامه آن را پذیرفت و به همین منظور در سال ۱۲۸۵ راهی فرانسه شد. هدف او از سفر به پاریس آغاز کار تصحیح «تاریخ جهانگشای جوینی» بود که بهترین نسخه‌های آن در کتابخانه ملی پاریس بود. علامه قزوینی در پاریس به مدت هشت سال بعد به تحقیق و تصحیح تاریخ جهانگشای جوینی پرداخت و در این مدت موفق به نشر جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی و آماده کردن جلد دوم آن شد و چند مقاله و رساله نیز درباره ادبیات و تاریخ ایران نوشت و دو یا سه متن کهن فارسی را تصحیح کرد. او در سال‌های اقامت خود در پاریس با «علی‌اکبر دهخدا» نیز تجدید دیدار کرد که در اوایل استبداد صغیر به عنوان مهاجر در پاریس اقامت داشت.
جنگ جهانی اول؛ از سفر به برلین تا بازگشت دوباره به پاریس
علامه قزوینی در ۱۲۹۴ و در گیرودار جنگ جهانی اول در حالی‌که امکان پیشرفت در کارهای تحقیقی وجود نداشت، راهی برلین شد و در انجمنی با نام «کمیته ایرانی» به سرپرستی سید حسن تقی‌زاده عضو شد؛ انجمنی که چهره‌هایی چون میرزا فضلعلی آقا مجتهد تبریزی، محمدعلی جمالزاده، محمود غنی‌زاده از اعضای آن بودند.
قزوینی پس از پایان جنگ جهانی اول در ۱۲۹۹ بار دیگر عازم پاریس شد و کار تصحیح آثار تاریخی ایران را از سر گرفت. از آن زمان به کوشش محمدعلی فروغی مقرری سالیانه‌ای از طرف دولت ایران برای او در نظر گرفته شد. همچنین از طرف وزارت فرهنگ مبلغی در اختیار او گذاشته شد که از برخی نسخ خطی نفیس عکسبرداری کند و به ایران ارسال دارد و او از ۱۶ کتاب عکس گرفت و همراه با مقدمه‌هایی که برای آن‌ها نگاشته بود به ایران فرستاد.
بازگشت به ایران
محمد قزوینی در ۱۳۱۸ به دلیل دشواری‌هایی که اتباع خارجی مقیم در اروپا به علت بروز جنگ جهانی دوم گرفتار آن شده بودند، بعد از ۳۶ سال تصمیم بازگشت به ایران را گرفت. در این دوران او همواره به مطالعه، تحقیق و تصحیح متون کهن می‌پرداخت. تصحیح دیوان حافظ با همکاری قاسم غنی یادگار دوره اقامت او در تهران است.
آثار علامه محمد قزوینی
علامه محمد قزوینی آثاری چون مرزبان‌نامه، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی، تاریخ جهانگشای جوینی، دیوان حافظ به همراه قاسم غنی، شَدالازار فی حط‌الاوزار عن زوارالمزار و سیاست‌نامه را تصحیح و ویرایش کرد.
از علامه قزوینی ۲۰ مقاله ادبی و تاریخی به جا مانده که به کوشش ابراهیم پورداوود و عباس اقبال آشتیانی در ۲ جلد به چاپ رسیده است.
نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده و یادداشت‌های قزوینی در ۱۰ جلد به کوشش ایرج افشار از دیگر آثار مکتوب باقی مانده از قزوینی است.
مسایل پاریسیه نیز از دیگر نوشته‌های قزوینی است که به کوشش ایرج افشار و علی‌محمد هنر در ۴ جلد مکتوب شده است.
درگذشت
علامه محمد قزوینی در حالی‌که ۱۰ سال پایانی عمر خود را در ایران سپری کرد، در ۶ خرداد ۱۳۲۸ در تهران درگذشت. او در جوار آرامگاه شاه‌عبدالعظیم در کنار مزار ابوالفتوح رازی دفن شده است.
منابع:
۱_ بیست مقاله قزوینی، جلد اول
۲_ از نیما تا روزگار ما، یحیی آرین‌پور
نظر شما