تهدید حیات آبزیان خلیج فارس در حصار آلودگی‌ها

 به گزارش ایرنا، خلیج فارس آبراهی پر اهمیت در آسیای غربی و منطقه خاورمیانه است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌ جزیره عربستان قرار دارد، مساحت آن ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع است، طول آن حدود ۹۰۰ کیلومتر و عرض متوسط آن ۲۵۰ کیلومتر است و پس از خلیج‌های مکزیک و هادسون سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می‌آید.

این دریا از شرق توسط تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد و از غرب به دلتای اروند رود که حاصل پیوند ۲ رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود.

هشت کشور ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج فارس هستند که در این میان کل سواحل شمالی خلیج فارس در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارد و  به سبب وجود منابع سرشار نفت و گاز و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای مهم و راهبردی به شمار می‌رود.

همچنین خلیج فارس تامین کننده بخش عمده‌ای از غذای مردم منطقه است طوریکه بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در این دریا یافت می‌شود که بیشتر آنها بجز چند مورد که وارد آب‌های کارون، بهمن شیر و اروند می‌شوند مابقی در آب‌های شور زندگی کرده و در همان‌ جا تخم ریزی و تولید مثل می‌کنند.

 بیشتر ساحل نشینان خلیج فارس از طریق صید و صیادی در آب‌های این دریا و ملوانی با شناورهای چوبی و جابه جایی کالا میان بنادر و جزایر آن امرار معاش می‌کنند که در سال‌های اخیر به دلیل کاهش منابع آبزی خلیج فارس براثر نشت آلودگی‌ها به آن و صید بی رویه و استفاده از ادوات و روش‌های صیادی ‌مخرب، حرفه آبا و اجدادی آنها با مشکل جدی روبرو شده ‌است.

این آبراهه استراتژیک نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگانی از روزگاران باستان آغاز کرد و از هنگام گسترش رقابت‌های سیاسی قدرت‌های اروپایی، منطقه خلیج فارس به عنوان یک شاهراه بازرگانی مهم و حلقه‌ای پر اهمیت در زنجیره استراتژی آنان مورد توجه قرار گرفت. 

ارزش فزاینده آن نیز باعث بروز برخی اختلافات و منازعات اقتصادی و بویژه سیاسی شده‌ است طوریکه در دهه‌های اخیر گرچه همواره  نامی سراسر افتخار و غرور برای ایرانیان بوده اما در دل دریا خبرهایی از نامهربانی با این آبراهه به گوش می‏‌رسد.

این نامهربانی‎‌ها نوعی خود زنی است از آنهایی که با صید و صیادی از راه دریا امرار و معاش دارند تا آنها که با برداشت‌‏های ذخایر آن روز به روز عرصه را بر این آبراهه تنگ و تنگ‏تر می‎‌کنند.

آلودگی‌‎های نفتی، ورود فاضلاب‏‌های شهری، صید بی رویه آبزیان و تهدید جدی ذخایر دریایی همه و همه از دلایلی است که این سال‏‌ها بیش از هر زمان دیگری نفس‏ خلیج فارس را به شماره انداخته است.

عوامل آلودگی‌های خلیج فارس، نفتی‌ها در صدر  

وجود سفره‌ها و میدان‌های متعدد و گسترده نفت و گاز زیر آب‌ها و در جزایر و خشکی‌های مجاور این دریا باعث شده‌است تا  حدود ۳۰ درصد نفت جهان از این منطقه تامین ‌و از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود.

خلیج فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی مانند سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان بالای تولید چاه‌ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در منطقه است.

طبق آخرین برآوردهای انجام شده حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده ‌است.

در دهه‌های گذشته آلودگی زیست‌محیطی یکی از چالش‌های مهم در این پهنه آبی بوده‌است، زیرا ۶۰ درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج فارس است و احداث سکوهای نفتی و مجتمع‌ها و پالایشگاه‌ها در این دریا و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب‌ها به داخل آب از عوامل مهم این آلودگی است.

 یکی از مهم‌ترین آلودگی‌های خلیج فارس در زمان جنگ ایران و عراق رخ داد طوریکه  ۵.۸ میلیون بشکه نفت در آب این دریا رها شد و آتش‌ سوزی چاه‌های نفت کویت در جنگ خلیج فارس نیز حجم عظیمی از نفت خام وارد این دریا کرد.

همچنین عبور سالانه بیش از ۱۰ هزار شناور از خلیج فارس و دریای عمان که ۷۵ درصد آنها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شست ‌و شوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی‌ها و بسیاری موارد دیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگی‌ها در منطقه می‌شود که اثرات قابل توجهی بر محیط زیست دریایی دارد.

طبق مطالعات انجام شده سالانه در حدود ۱.۵ میلیون تن نفت به خلیج فارس نشت می‌کند و به همین علت سازمان بین‌المللی دریانوردی(IMO) این منطقه را در سال ۲۰۰۷ میلادی به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد و طبق آمارها میزان آلودگی این منطقه بیشتر از حد متوسط بین‌المللی است.

رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی بوشهر گفت: مهمترین آلاینده‌های خلیج فارس در درجه اول آلودگی نفتی و پس از آن فاضلاب ‌های شهری و صنعتی است.

مریم قائمی افزود: تغییر اقلیم و اسیدی شدن، ورود انواع آلودگی به دلیل بهره‌ برداری ناپایدار، صید بی رویه و تخریب زیستگاه‌ها از دیگر چالش‌هایی است که دریاها، اقیانوس‌ها و بویژه خلیج فارس را تهدید می‌کند.

وی اضافه کرد: آلودگی‌های پلاستیکی و بویژه ریز پلاستیک‌ها از دیگر آلودگی‌هایی است که با رها شدن در طبیعت و قرار گرفتن در مسیر آب باران و رودخانه‌ها به دریا وارد می‌شوند و با قرار گرفتن در چرخه غذایی جانداران حیات این اکوسیستم را با خطر روبرو کرده‌است.

کاوشگر خلیج فارس فرصتی برای پایش این دریا

قائمی با بیان اینکه برنامه پایش تغییر اقلیم نیز به تازگی در پژوهشگاه اقیانوس ‌شناسی راه ‌اندازی شده ‌است ادامه داد: پایش سواحل یکی دیگر از برنامه‌هایی است که به صورت منظم در سواحل خلیج فارس در خوزستان و بوشهر انجام می‌شود و تاکنون چندین برنامه پایش در زمینه‌های سیلاب‌ها، آلودگی نفتی و اکوسیستم‌ها صورت گرفته است.

رئیس مرکز اقیانوس شناسی بوشهر گفت: پایش آب‌های دور با استفاده از کاوشگر خلیج فارس از دیگر برنامه ‌های پژوهشگاه اقیانوس ‌شناسی در چند سال اخیر است و تاکنون ۶ گشت به صورت فصلی در آب‌های خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان انجام داده ‌است.

قائمی افزود: در این برنامه پایشی پارامترهای دریایی، فیزیکی، شیمیایی، زیستی، زمین‌شناسی دریا و هواشناسی و سنجش از دور پایش و نتایج آن در بانک‌ داده‌ های پژوهشکده اقیانوس‌شناسی جمع‌ آوری می‌شود.

وی ادامه داد: بانک اطلاعاتی اقیانوسی و دریایی در زمان حاضر پنج میلیارد رکورد دارد و برای پژوهشگران داخلی و بین ‌المللی قابل دسترسی است.

خطر تبدیل یکی از غنی‌ترین دریاهای جهان به کویر بیولوژیکی

کارشناس صید اداره کل شیلات استان بوشهر گفت: حفظ و پایداری اکوسیستم دریایی می‌تواند یکی از شاخص‌ های توسعه در اقتصاد مقاومتی و جهش تولید ملی باشد که سالانه می‌تواند تا مرز ۱۰۰هزار تن برداشت از صید و ۲۰۰  تا ۳۰۰ هزار تن تولید از راه صنعت تکثیر و پرورش از مرز آبی خلیج فارس در محدوده استان بوشهر را توسعه دهد.

حسین شادکامی افزود: خلیج فارس دریایی نیمه بسته است که تنها راه  تبادل ورودی آب آن از تنگه هرمز که مدخل بین دریای عمان و خلیج فارس واقع شده ‌است به شمار می‌رود.

وی ادامه داد:  علاوه بر اینکه بیش از ۳۰ درصد اکتشافات نفتی و گازی جهان در خلیج فارس استخراج و به سایر نقاط جهان صادر می‌شود تردد انواع ناوگان‌های دریایی (نظامی، باری، اکتشافی و مسافری)، رشد و توسعه فعالیت‌های انسانی به اشکال مختلف با تغییر چهره کرانه‌ها، باعث شده شرایط زیست محیطی خلیج فارس در وضعیت نگران کننده‌ای قرار گیرد.

وی عنوان کرد: همچنین عملی نشدن پروتکل‌ها و کنوانسیون‌ها با انواع آلودگی‌ها و آلاینده‌ها و در آخر برداشت بی رویه صید ( تلاش صید) روز به روز بر شدت تخریب پیرامون این حوزه آبی افزوده ‌است.

شادکامی اظهارداشت: این وضعیت به جایی رسیده که بعضی از گونه‌هایی آبزیان از قبیل میگوها، حلوا سفید، راشگو، میش ماهی، پیکو، لچه، ماهی مرکب، خرچنگ وکوسه ماهیان، زهروک، ماهیان تزئینی و سایر گونه‌های جانوری و گیاهی با کاهش ۵۰ درصدی و یا اینکه در معرض انقراض قرار گرفته اند.

وی افزود: زنگ خطر کاهش و انقراض گونه‌‎های خلیج فارس در حال نمایان شدن است و به دنبال آن ارتباط بین موجودات خشکی و آبی که تقابل همگنی که در طول سالیان سال بر قرار بوده بواسطه گسستن زنجیره اکوسیستمی موجب تغییر و تاثیر در ساختار سایر موجودات دیگر است که این روند آینده خلیج فارس به کویر بیولوژیکی تبدیل و تاثیر سوء بر روند زندگی ساحل نشینان خواهد داشت. 

شادکامی اظهارداشت: امروزه اثرات آلایندهای عناصر سنگین بر آب‌های دریاهای خلیج فارس و عمان بواسطه تولید بیش از ۵۰ درصد نفت جهان بر هیچکس پوشیده نیست و بالا رفتن غلظت آب‌ دریا به مراتب تاثیرات سویی بر زندگی آبزیان دریایی و حتی پرورشی آب‌های شور دارد.

وی ادامه داد: میزان غلظت آب عناصری از جمله نیکل، جیوه، سرب، مس، کادیوم، انادیوم و سایر مواد رادیو اکتیو اورانیوم موجب از بین رفتن اسفنج‌ها ومرجان‌ها وگیاهان دریایی شده و روی پلانکتون‌ها و سایر لاروهای آبزیان تاثیرگذار است.

وی بیان کرد: همچنین عناصر یاد شده منجر به ایجاد اختلال ژنتیکی درآبزیان و انواع بیماری‌ها را برای آنها به دنبال دارد.

این کارشناس صید و آبزیان دریایی ادامه داد: عناصری که منجر به غلظت آب دریا می‌شوند، علاوه بر سمی بودن زندگی گونه‌های آبزیان بویژه کف‌زیان را تحت شعاع خود قرار داده و منجر به بیماری‏‌هایی در بین آنها می‌شوند.

وی گفت: بیماری‌های خاص در آبزیان علاوه براینکه تهدیدی در کاهش ذخیره آنها است، با مصرف آبزیان انسان‌ها عناصر آلوده را دریافت و  سبب ناراحتی‌های مختلفی در انسان و بروز انواع سرطان‌ها می‌شود.

ضرورت تدوین برنامه زیست محیطی شرکت‌های نفتی برای خلیج فارس 

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر گفت: آلودگی‌های نفتی در خلیج فارس قابل پیشگیری است و باید شرکت‌های نفتی در قالب برنامه‌های مدیریت زیست محیطی الزامات را رعایت و با اقدامات کنترلی از ورود و نشت نفت جلوگیری کنند.

قلی نژاد اظهار داشت: در برخی از موارد شرکت‌های نفتی شرکت آلوده کننده خلیج فارس حتی حاضر به اطلاع رسانی آن نیز نیستند تا محیط زیست بتواند اقدام‌‎های پیشگیرانه مورد نیاز را لحاظ کند.

وی افزود: در این وضعیت است که پس از گذشت ۲ روز آلودگی نفتی به سواحل رسیده و خاک این محدوده آغشته به لکه‏‌های نفتی می‌‏شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر گفت: در این مرحله است که باید دستگاه‏‌هایی همانند اداره بنادر و شهرداری‌‏ها با صرف هزینه‏‌های گزاف برای پاک سازی آن اقدام کنند.

وی ادامه داد: آلودگی نفتی در ساعت‏‌هایی که رخ داده خسارت خود را بر زیستمندان خلیج فارس وارد می‌کند و پاک‎سازی این آلودگی مانع اثرات مخرب آن نیست.

قلی نژاد یادآور شد: این آلودگی‌‎های نفتی در نهایت در سواحل بنادر استان مانند بوشهر، گناوه و دیلم به شکل قطره‌‎های نفتی پدیدار می‎‌شود که در این مرحله اداره بندر و دریانوردی و محیط زیست در خوش بینانه‎‌ترین حالت شاید ۳۰ یا ۴۰ درصد خسارت‌‎ها را کاهش دهند.

وی بیان کرد: وقوع آلودگی‌های نفتی در خلیج فارس به صورت متعدد در سال‌های اخیر موجب خسارت فراوان به اکوسیستم دریایی به ویژه آبسنگ‌های مرجانی شده، که سازمان حفاظت محیط زیست در حال پیگیری این موضوع است.

به گفته قلی نژاد اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر نیز با علت یابی حوادث یاد شده پیشنهادهای خود را به شرکت‌های نفتی ارائه و خسارت‌های وارده را برای احیای اکوسیستم‌های دریایی و برطرف شدن آلودگی‌ها مطالبه می‌کند.

وی بیان کرد: باتوجه به افزایش آلودگی های نفتی و تهدید محیط زیست دریایی برنامه مدیریت زیست محیطی شرکت‌های نفتی در خلیج فارس باید تدوین و ارائه شود.

قلی نژاد تاکید کرد: وزارت نفت و بویژه شرکت‎‌های نفتی حوزه خلیج فارس برای جلوگیری از آلودگی‎‌های نفتی باید برنامه‌‎های پیشگیری ارائه کنند.

وی یادآورشد: در این ارتباط درخواست ارائه برنامه‌های مدیریت زیست محیطی به شرکت‌های نفتی ارائه و مهلت قانونی تعیین خواهد شد در غیر این صورت موضوع بر اساس قوانین پیگیری خواهد شد، زیرا اکوسیستم دریایی خلیج فارس یک زیستگاه ارزشمند است که نقشی مهم در معیشت و زندگی ساحل نشینان و اقتصاد کشور دارد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر گفت: آلودگی‌‏های نفتی در خلیج فارس به حدی است که بر مواد غذایی نیز تاثیرگذاشته است، در این ارتباط انتظار می‌رود دانشگاه علوم پزشکی بوشهر پیرامون مواد غذایی دریایی آلوده شده در جریان آلودگی‎‌های نفتی و فاضلاب‏‌های شهری بررسی لازم را داشته باشد تا راهکارهای قانونی مورد نیاز برای آن پیش بینی شود.

قلی نژاد بیان کرد: همچنین باتوجه به اهمیت زیست محیطی خلیج فارس همه کشورهای حاشیه این آبراه بین المللی باید استانداردهای زیست محیطی را در فعالیت‌های اقتصادی بویژه نفت و گردشگری رعایت کنند.

حفاظت از خلیج فارس و طرحی که مغفول مانده‌است

مدیرکل بنادر و دریانوردی استان بوشهر می‌‎گوید: برای مدیریت و پاسخگویی مطلوب تر در زمینه آلودگی‌ها و اضطرار دریایی، تسریع در تصویب و اجرای طرح جست و جو و نجات و مقابله با آلودگی دریا در این استان ضروری است.

سیاوش ارجمندزاده  افزود: با هم‌افزایی و استفاده از امکانات و تجهیزات دستگاه‏‌های متولی امکان پاسخگویی مناسب‏‌ تری برای مقابله با آلودگی و اضطرارهای دریایی ایجاد می‏‌شود.

وی یادآورشد: در سازمان جهانی دریانوردی ۲ کنوانسیون در سال‌‏های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۶ مصوب شده‌است که یکی از آنها کنوانسیون جستجو و نجات دریایی و دیگری مقابله با آلودگی آب دریا است که ایران به عنوان کشور عضو سازمان جهانی دریانوردی این کنوانسیون‏‌ها را پذیرفته است.

ارجمندزاده ادامه داد: در مجلس شورای اسلامی نیز این موارد به عنوان قانون تصویب و برای اجرا به ارگان‌‎های ذیربط ارجاع شده‌است.

وی یادآور شد: براساس این قانون طرح ملی جست و جو و نجات و مقابله با آلودگی دریا تدوین که به استناد آن طرح‌‏هایی نیز در سطح استان‏‌های ساحلی تهیه شد.

ارجمندزاده بیان کرد: از سال ۹۲ اداره کل بنادر و دریانوردی بوشهر چندین بار این طرح را ارائه کرد ولی تاکنون موفق به دریافت مصوبه آن نشده‌است، این درحالی است که این استان بیشترین میزان آلودگی و اضطرارهای دریایی را دارد.

وی گفت: از آنجایی که این طرح می‌‏تواند کمک زیادی برای مقابله با بحران‎‌های دریایی و پاسخگویی به اضطرار کشتی‌ها باشد، لازم است این طرح استانی مصوب و اجرایی شود.

ارجمندزاده ادامه داد: استان بوشهر بیشترین میدان‏‌های نفتی را در بین سواحل کشور دارا است و در شرایط طبیعی روزانه بیش از ۶۰۰ هزار بشکه تولید میدان‌‏های واقع در آب‏‌های این استان  و به طور متناوب نیز آلودگی‏‌هایی در محدوده دریایی این استان ایجاد می‏‌شود.

وی گفت: در این ارتباط طرح استانی اداره کل بنادر و دریانوردی بوشهر در زمینه جست و جو و نجات و مقابله با آلودگی دریایی می‌‎تواند همکاری ارگان‌‏های ذیربط را در زمینه پیشگیری از آلودگی و کمک به اضطرارهای دریایی ارتقا دهد.

آب‌اندازی "دریاپاک ۱ " برای جمع‌آوری آلودگی‌های نفتی در خلیج فارس 

مدیرکل بنادر و دریانوردی استان بوشهر همچنین با اشاره به آب ‌اندازی شناور ویژه مقابله با آلودگی نفتی در بوشهر گفت: این شناور از نظر کاربری و فناوری به کار رفته در سیستم رانش و تجهیزات ویژه مقابله با آلودگی نفتی و جمع آوری در منطقه بی‌نظیر است.

سیاوش ارجمندزاده افزود: شناور دریاپاک ١ با طول ۵۵.۵، آبخور چهار  و عرض ۱۳ متر مجهز به سیستم رانش دیزل الکترونیک است که قادر است با سرعت ۱۶ گره دریایی برای عملیات‌های ساحلی و فراساحلی خلیج فارس در زمینه پاک‌ سازی و مقابله با آلودگی نفتی در دریا فعالیت کند.

وی ادامه داد: این کشتی به عنوان شناور ویژه مقابله با آلودگی نفتی دارای سیستم جمع آوری، جداسازی، ذخیره و حمل مواد نفتی ریخته شده در دریا است.

ارجمندزاده گفت: شناور یاد شده مجهز به ۳۵۰متربوم دریایی برای محصورکردن، هدایت و محاصره  لکه‌های نفتی، سیستم پاشش دیسپرسنت یا مواد زایل کننده نفتی، بازوهای هدایت لکه‌های نفتی به اسکیمرهای کارگذاشته در شناور، انواع اسکیم‌ها، پمپ انتقال مواد نفتی و مخزن ۵۵۰ متر مکعبی ذخیره‌ است.

​