انسان متهم ردیف اول مرگ ماهیان جاسک

گربه‌ ماهی یا ماهی سبیلو (Catfish) نام گروه بزرگ و گوناگونی از پرتوبالگان است بدون فلس است که بیشتر آنها سبیل‌هایی در اطراف دهان خود دارند و دلیل نام‌گذاری آن‌ها به گربه‌ماهی نیز وجود همین سبیل‌ها است.

پراکنش آنها درسراسر سواحل شمالی دریای عمان وبخش شرقی خلیج فارس تا بوشهر است و بیشتر مواقع در رودخانه‌های گلی و لجنی و سواحل گرمسیری و آب‌های معتدل ازجمله در آب های هرمزگان وبه ویژه در جاسک یافت می‌شوند.

هرچند با توجه به فراوانی این گونه از ماهیان، ۲مرحله تلفات چندتنی، تاثیری در میزان ذخیره آنها ندارد، اما تاثیر منفی آن در برهم خوردن اکولوژی و زنجیره غذایی آبزیان می تواند قابل تامل بوده و مورد مطالعه قرار گیرد.این رویداد زیست محیطی و تکرار آن، به بهره برداران دریا، ساحل نشینان و متولیان دولتی درباره وجود مشکلی غیرقابل انکار در دریا هشدار می دهد.

از دیگر سو، تاثیرات جانبی آن مانند تحریک عواطف انسانی با مشاهده انبوه لاشه های رسیده به ساحل و بازتاب های رسانه ای آن را نیز نمی توان نادیده گرفت.

اما از همه مهمتر، این رویداد زیست محیطی و تکرار آن، به بهره برداران دریا، ساحل نشینان و متولیان دولتی درباره وجود مشکلی غیرقابل انکار در دریا هشدار می دهد.

شناسایی و برطرف کردن این مشکل و پیشگیری از مشاهده مجدد لاشه های ماهیان، مستلزم شناخت دقیق و درست دلیل آن است.

هرچند هنوز نتیجه قطعی به دست نیامده و در مواردی شاهد اظهار نظرهای ضد و نقیض و حتی در برخی موارد عقب نشینی متولیان از گفته های قبلی اشان هستیم، اما به نظر می رسد رد پایی بزرگ از انسان در محل حادثه وجود دارد و همه در این باره اتفاق نظر دارند.

آلودگی نفتی از احتمال اول تا حذف از گزینه ها

وقتی سیزدهم فروردین امسال و همزمان با روز طبیعت، لاشه حدود ۱۰تن گربه ماهی در ساحل مقسا واقع در شهرستان جاسک مشاهده شد، مدیرکل حفاظت محیط زیست هرمزگان از نخستین مدیرانی بود که در این باره اظهار نظر کرد.

حبیب مسیحی تازیایی فهرستی از دلایل احتمالی را مطرح کرد و به ایرنا گفت: به احتمال زیاد آلودگی نفتی دلیل‌ این اتفاق است.

وی، فعالیت های صیادی را یکی دیگر از دلایل احتمالی مرگ جمعی ماهیان دانست.

 این مسوول افزود: بررسی میدانی و نمونه برداری از لاشه ماهیان برای ارسال به آزمایشگاه مرجع انجام شده و بیماری نیز به عنوان یک احتمال ضعیف مطرح است.

هرچند مدیرکل حفاظت محیط زیست استان در مصاحبه های بعدی دیگر از آلودگی نفتی به عنوان دلیل مرگ گربه ماهیان نام نبرد و سایر مسوولان نیز آن را منتفی دانستند، اما به دلیل وجود سابقه آلودگی نفتی در همین نقطه و در ساحل مقسا، این اظهار نظر قابل توجه بود.

حدود پنج ماه قبل از گزارش اولین مرگ دسته جمعی گربه ماهیان، فرماندار جاسک آلودگی نفتی ساحل را تایید کرد و از جمع‌آوری این آلودگی ها خبر داد.

محمد رادمهر ۲۸آبان ۹۹گفت: پس از مشاهده برخی آلودگی‌های نفتی در ساحل جاسک توسط برخی اهالی و همیاران محلی  محیط زیست و اطلاع‌رسانی آن از طریق رسانه‌ها، بلافاصله کارشناسان محیط زیست اقدام به پایش و بررسی ساحل منطقه کردند.

وی افزود: در این بازدیدها مشخص شد در ساحل محله مقسا شهر جاسک به صورت متمرکز و اطراف ساحل مذکور به طور پراکنده گلوله‌های نفتی موسوم به تاربال مشاهده می‌شود.

فرماندار جاسک بیان داشت: این تاربال‌ها طبق بررسی که توسط کارشناسان تخصصی محیط زیست صورت گرفت نتیجه وقوع آلودگی نفتی در دریا است که اکوسیستم دریا چندین روز بعد از وقوع آلودگی،   آنها را به صورت گلوله‌های شبیه قیر از خود دفع می‌کند.

آب‌های شهرستان، محل تردد نفتکش‌های کشورهای مختلف می‌باشد، احتمال تخلیه مواد نفتی توسط شناورها در آبهای دور از ساحل وجود دارد که نمونه برداری‌های لازم توسط محیط زیست جهت بررسی بیشتر انجام شده است.

با وجود سابقه آلودگی نفتی در منطقه، این گزینه به سرعت از فهرست دلایل خارج شد و فرماندار جاسک و مدیرکل محیط زیست استان صیادان محلی را عامل ریخته شدن گربه ماهیان صید شده به دریا معرفی کردند.

رادمهر تشریح کرد: گلوله های نفتی یادشده با همکاری محیط زیست و اداره بندر و دریانوردی شهرستان جمع‌آوری و ساحل پاکسازی شد.

وی افزود: با توجه به اینکه آب‌های شهرستان، محل تردد نفتکش‌های کشورهای مختلف می‌باشد، احتمال تخلیه مواد نفتی توسط شناورها در آبهای دور از ساحل وجود دارد که نمونه برداری‌های لازم توسط محیط زیست جهت بررسی بیشتر انجام شده است.

با وجود سابقه آلودگی نفتی در منطقه، این گزینه به سرعت از فهرست دلایل خارج شد و فرماندار جاسک و مدیرکل محیط زیست استان صیادان محلی را عامل ریخته شدن گربه ماهیان صید شده به دریا معرفی کردند.

رادمهر و مسیحی تازیانی در اظهارات جداگانه ای گفتند: قایق صیادان پس از جمع‌آوری تورها، در دریا دچار توفان شده و آنها به ناچار و برای جلوگیری از غرق شدن، صید خود را که گربه ماهیان بوده اند در دریا ریخته اند.

علاوه بر شناسایی صیادانی که صید خود را به دریا ریخته بودند، دلایل منطقی و علمی نیز برای رد فرضیه آلودگی نفتی مطرح شد.

مهمترین دلیل، نبود نشانه لکه نفتی در ساحل یا علائم آلودگی در ماهیان تلف شده و همچنین محدود بودن تلفات به یک گونه خاص از آبزیان بود.

هرچند پرونده مرگ حدود ۱۰تن گربه ماهی در روز ۱۳فروردین با اظهارنظرهایی مشابه و قطعی شدن نقش صیادان در این رویداد بسته شد، اما این پایان ماجرا نبود.

روز ۲۳فروردین  این تراژدی تکرار شد و این بار لاشه انبوهی از گربه ماهیان در نوارساحلی به طول حدود ۱۰کیلومتر مشاهده شد.

افزایش قابل توجه میزان لاشه ها و همچنین فساد و متلاشی شدن لاشه ها دو تفاوت اصلی این رویداد در مقایسه با بار اول بود.

این بار مرگ گربه ماهیان دلیل دیگری دارد

مدیرکل حفاظت محیط زیست باز هم به تشریح چگونگی و تحلیل اولیه دلیل آن پرداخت و گفت: هنوز هیچ دلیلی نمی توان برای این اتفاق ارائه کرد اما به نظر می رسد علت این حادثه با دفعه قبل متفاوت باشد.
مسیحی تازیانی یادآور شد:در رویداد مشابه قبلی (۱۳فروردین) صیادان محلی واژگون شدن قایق وتخلیه گربه ماهی های صید شده را پذیرفتند اما این بار چنین حادثه ای رخ نداده است.

وی میزان تقریبی لاشه ها را حدود ۱۵تن اعلام کرد که به دلیل فاصله ساحل از کانون حادثه، فاسد و متلاشی شده بودند.

مدیرکل محیط زیست استان از تشکیل تیم تحقیقاتی با پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس برای بررسی علت حادثه خبر داد و یادآور شد: ضمن نامه نگاری با سازمان حفاظت محیط زیست، اعزام کارشناسان ملی به منطقه درخواست شده است.

مرگ گربه ماهیان غیرطبیعی است

فرماندار جاسک بعد از حادثه دوم گفت: "متأسفانه بار دیگر در غرب شهر جاسک شاهد این فاجعه بودیم و شاهدان عینی آن را دردناک‌تر از قبل می‌دانند و این فاجعه غیرطبیعی به‌نظر می‌رسد. "

اختلاف نظر فقط به دلیل محدود نمی شود

شک و تردیدهای به وجود آمده درباره دلیل این اتفاق تنها به تفاوت دیدگاه درباره دلایل آن محدود نمی شود و تخمین میزان تلفات گربه ماهیان در مرحله دوم نیز بین مسئولان از چهار تا ۹۰ تن متغیر است.

در حالی که مسئولان شیلات و رییس پژوهشکده خلیج فارس میزان تلفات را حدود چهار تن و مدیرکل حفاظت محیط زیست استان این میزان را حدود ۱۵تن اعلام کردند، سازمان حفاظت محیط زیست در تهران ۲۹فروردین در اطلاعیه ای رسمی که در پایگاه خبری سازمان منتشر شد، میزان تلفات گربه ماهیان  در مرحله دوم را بین ۸۰ تا ۹۰تن اعلام کرد.

طبیعی است این تفاوت غیرقابل توجیه، موجب می شود درستی دلایل مطرح شده نیز خدشه دار شود و شاید دیگر نتوان دلیل آن را به یک یا حتی چند قایق صیادی که ظرفیت های محدودی دارند نسبت داد.

در حالی که مسوولان شیلات و رییس پژوهشکده خلیج فارس میزان تلفات را حدود چهار تن و مدیرکل حفاظت محیط زیست استان این میزان را حدود ۱۵تن اعلام کردند، سازمان حفاظت محیط زیست در تهران ۲۹فروردین در اطلاعیه ای رسمی که در پایگاه خبری سازمان منتشر شد، میزان تلفات گربه ماهیان  در مرحله دوم را بین ۸۰ تا ۹۰تن اعلام کرد.

با این حجم از تلفات، احتمال دخیل بودن فعالیت کشتی های صید صنعتی یا تورهای ترال دور از ذهن نیست اما معاون صید شیلات هرمزگان این گزینه را نیز قاطعانه رد کرد.

ابراهیم عالی زاده در گفت و گوی اختصاصی با ایرنا اظهار داشت: از آذر ۹۹تاکنون شیلات به هیچ کشتی صید صنعتی مجوز نداده و کشتی های صید صنعتی قبلی نیز در اسکله ها لنگر انداخته اند و فعالیتی ندارند.

وی میزان لاشه های مشاهده شده در مرحله دوم را حدود چهار تن اعلام و اضافه کرد: وقتی لاشه های آبزیان در حجم بالا به ساحل آورده می شود، چند احتمال برای دلیل آن وجود دارد که دامنه آن از فعالیت های دریایی انواع شناورها تا بیماری و آلودگی را در بر می گیرد.

معاون شیلات استان هرمزگان یادآور شد: به این دلایل می توان گیرافتادن در آب های کم عمق ساحلی در فصل تخم ریزی را نیز افزود.

عالی زاده توضیح داد: درباره دو مرحله تلفات گربه ماهیان در نوار ساحلی جاسک عواملی مانند آلودگی و بیماری نمی تواند مطرح باشد چون این ۲عامل انتخابی عمل نمی کنند و انواع آبزیان با آن درگیر می شوند.

این مسوول تصریح کرد: در حال حاضر بیشتر فرضیه ها روی صید و صیادی مجاز یا غیرمجاز متمرکز است.

رییس پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس نیز درباره دلیل مرگ گربه ماهیان با معاون شیلات هم نظر است و اظهار داشت:  به طور معمول در این فصل گربه ماهیان برای تخم گذاری به ساحل نزدیک می شوند و وقتی گله ای حرکت می کنند، در تورها گیر می کنند که چون صید هدف نیستند دوباره توسط صیادان به دریا ریخته می شوند.

محمدصدیق مرتضوی خاظرنشان شد: گربه ماهیان از فراوان‌ترین انواع آبزیان در خلیج فارس و دریای عمان هستند و تلفات اخیر تاثیر مهم و تعیین کننده ای در میزان ذخیره کلی آنها ندارد.

وی، در عین حال متذکر شد: پراکنده شدن لاشه ماهیان در ساحل و روی سطح آب در هر صورت اثرات منفی زیست محیطی خود را خواهد داشت.

لزوم مدیریت یک پهنه رها شده

همان گونه که اشاره شد در تمام فرضیه ها و دلایل قطعی مطرح شده پیرامون این پدیده، از آلودگی نفتی گرفته تا فعالیت های شیلاتی، عامل انسانی متهم ردیف اول پرونده است که نشان می دهد پهنه دریایی رها شده و نیاز به مدیریتی جدی و جدید دارد.

آموزش صیادان و به کار گرفتن مشارکت تعاونی های صیادی محلی، در اختیار گذاشتن وسایل صیادی استاندارد و نظارت هدفمند و پیوسته باید بخشی از این برنامه ریزی مدیریتی جدید باشد.

همچنین تشکیل کمیته و کارگروهی مشترک برای ساماندهی امور دریایی در استانی که نزدیک به یکهزار و ۶۰۰کیلومتر نوار ساحلی دارد و تشکیل نشست های کارشناسی و فوری مدیریتی هنگام به وجود آمدن چنین مسائلی می تواند از پراکنده گویی ها و پراکنده کاری جلوگیری کند.

نیاز به این کمیته و کارگروه مشترک وقتی بیشتر خود را به رخ می کشد که بدانیم اداره کل حفاظت محیط زیست استان در مهمترین استان ساحلی با پهناورترین وسعت دریایی هنوز معاونت دریایی ندارد و امور آن در سایر بخش ها پیگیری می شود.

در تمام فرضیه ها و دلایل قطعی مطرح شده پیرامون این پدیده، از آلودگی نفتی گرفته تا فعالیت های شیلاتی، عامل انسانی متهم ردیف اول پرونده است که نشان می دهد پهنه دریایی رها شده و نیاز به مدیریتی جدی و جدید دارد.

آخرین نکته در جمع‌بندی این موضوع پرهیز از نداشتن قطعیت کامل در اعلام دلایل پدیده ای است که در پهنه ای دور از دسترسی آسان کارشناسان رخ داده است.

گربه ماهی یا سامانه زنده پیشگویی سونامی؟

این نکته جایی پررنگ تر می شود که بدانیم طی حدود ۲۰روزی که از این حادثه می گذرد گمانه زنی هایی مانند قدرت رفتاری گربه ماهی ها در پیش بینی زلزله و سونامی نیز مطرح شده است.

مهدی زارع با مدرک دکترای زلزله شناسی مهندسی که هم اکنون استاد و عضو هیات علمی پژوهشکده زلزله است در این باره حرف هایی برای گفتن دارد.

وی دوشنبه ۱۶فروردین ۱۴۰۰ در مقاله ای با تیتر " گربه‌ماهی‌های جاسک و سابقه پیش‌نشانگری رخداد زمین‌لرزه" که روزنامه شرق آن را چاپ کرد از منظر علمی و تجربی به این موضوع پرداخت.

زارع در بررسی سابقه زلزله و سونامی منطقه جاسک اظهار داشت: از نظر زمین‌شناسی در ساحل مکران زلزله با بزرگی ۸.۱ و سونامی ۲۷ نوامبر ۱۹۴۵ ساحل مکران (ناحیه مرزی بین ایران و پاکستان) مهم‌ترین زلزله -و البته در نتیجه آن سونامی- ثبت‌شده در سده قبل است.

به گفته این چهره علمی شناخته شده در موضوع زلزله، ممکن است ما ندانیم که زلزله بزرگ بعدی در کجا یا چه زمانی رخ خواهد داد، اما می‌توانیم آماده شویم و حیوانات، ازجمله گربه‌ماهی‌ها، می‌توانند به‌عنوان یکی از نمادهای پیش‌بینی رخداد زلزله بعدی به حساب آیند.

در ادامه این مقاله آمده است: به مدت ۱۲ سال مرکز پژوهشی شیلات  توکیو این تئوری را آزمایش می‌کرد که آیا می‌توان از گربه‌ماهی ژاپنی در پیش‌بینی زمین‌لرزه استفاده کرد؟

در ۱۲ سال تحقیق، در ۲۷ مورد از ۸۷ زلزله یا تقریبا ۳۱ درصد مواردی که در توکیو اتفاق افتاده بود، گربه‌ماهی‌ها به‌طور غیرمعمولی پاسخ داده بودند. انگیزه این امر این بود که گربه‌ماهی به‌ویژه به تغییرات الکتریکی در مدت ۱۰ تا ۳۰ روز قبل از زلزله حساس است و این حساسیت، قبل از زلزله غیرفعال می‌شود.

در ۱۲ سال تحقیق، در ۲۷ مورد از ۸۷ زلزله یا تقریبا ۳۱ درصد مواردی که در توکیو اتفاق افتاده بود، گربه‌ماهی‌ها به‌طور غیرمعمولی پاسخ داده بودند.

بر همین اساس انستیتوی فناوری کاناگاوا، «کیت‌های گربه‌ماهی» درست کرد و در آزمایش مخازن گربه‌ماهی از حسگرهای مادون قرمز برای شناسایی فعالیت افزایش‌یافته استفاده شد که فعالیت گربه‌ماهی با افزایش فعالیت لرزه‌ای در ۷۰ درصد مواقع مطابقت نشان داد.

بعد از زمین‌لرزه ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ در منطقه سراوان سیستان‌وبلوچستان، بحث مهمی در میان گروهی از زلزله‌شناسان در دنیا که سرشناس‌ترین آنها "رائول ماداریاگا"، استاد برجسته زلزله‌شناسی دانشگاه معتبر اکول نرمان سوپریور پاریس بود، درباره احتمال وقوع زلزله بزرگ بعدی در مکران آغاز شد.

انستیتوی فناوری کاناگاوا، «کیت‌های گربه‌ماهی» درست کرد و در آزمایش مخازن گربه‌ماهی از حسگرهای مادون قرمز برای شناسایی فعالیت افزایش‌یافته استفاده شد که فعالیت گربه‌ماهی با افزایش فعالیت لرزه‌ای در ۷۰ درصد مواقع مطابقت نشان داد.ماداریاگا خود عنوان این بحث را یک جمله سؤالی گذاشته بود: "آیا مکران بیدار شده است؟"

سال بعد از آن دکتر "مسعود مجرب" در رساله دکترای خود در دانشکده فنی دانشگاه تهران نشان داد که احتمال قابل ملاحظه‌ای برای رخداد زمین‌لرزه‌ای ‌با بزرگی بیش از هفت ریشتر در منطقه مکران ایران و پاکستان برای دهه بعد از سال ۱۳۹۳/۲۰۱۴ وجود دارد.

درباره زلزله محتمل در ساحل مکران نیز به نظر می‌رسد نمی‌توانیم تنها به گربه‌ماهی‌ها اعتماد کنیم، ولی از این تغییر طبیعی می‌توانیم و بایدبرای شروع یک‌سری پی‌جویی در طبیعت برای بررسی احتمال رخداد زلزله‌ای مهم در ساحل مکران استفاده کنیم.

در نتیجه گیری نهایی می توان گفت که اهمیت موضوع در حدی هست که اتمام احتمال ها و فرضیه ها جدی گرفته شوند و به جای بسنده کردن به معرفی چند قایق صیادی به عنوان مقصر و بستن پرونده، دایره پژوهش درباره این رویداد گسترده تر شود و از حتی از ظرفیت برخی نهادهای بین المللی مانند راپمی (کنوانسیون های منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی خلیج فارس و دریای عمان ) در این باره بهره ببریم.