دعای امام سجاد (ع) در عید فطر یک دوره خداشناسی است

امام سجاد (ع) در دعای روز عید فطر اینگونه با خدا مناجات کردند: ای کسی که رحم می‌کنی بر کسی که بندگان بر او رحم نمی‌کنند و ای که می‌پذیری کسی را که سرزمین‌ها او را نمی‌پذیرند و ای کسی که گدایان خویش را تحقیر نمی‌کنی و ای که اصرار کنندگان درگاهت را نومید نمی‌سازی و ای کسی که دست رد بر سینه گستاخان جسور بر خود نمی‌زنی و ای که تحفه کوچک را برمی‌گزینی، و اندک عملی را که برای تو انجام شود سپاس می‌داری.

آن حضرت اینگونه ادامه دادند: ای که عمل کم را سپاس می‌داری و پاداش بزرگ عطا می‌کنی و ای کسی که به هر کس به تو نزدیک شود نزدیک می‌شوی و ای که فراریان از خود را به سوی خود می‌خوانی، و ای که نعمت را تغییر نمی‌دهی، و در انتقام شتاب نمی‌ورزی و ای کسی که نیکی را بار می‌آوری تا زیادش کنی و از بدی می‌گذری تا به کلی محوش سازی. امید و آرزوها پیش از پایان کرمت حاجت روا بازمی‌گردند، و ظرف خواسته‌ها از ریزش جودت پر می‌شوند، و توصیف‌ها پیش از رسیدن به حقیقت وصفت از هم می‌پاشند؛ پس تو بالاترین برتری و فوق هر برتر هستی و تو ارجمندترین شکوه فوق هر شکوه هستی.

سپس عرضه داشتند: هر بزرگی در برابر تو کوچک است، و هر شریفی در برابر شرف تو حقیر است؛ آنان که بر غیر تو درآمدند نومید و تهیدست ماندند، و آنان که سر راه غیر تو نشستند زیان دیدند، و آنان که سراغ غیر تو رفتند ضایع شدند، و آنان که سرزمین خرمی غیر سرزمین خرم فضل تو جستند به قحطی دچار گشتند. در خانه‌ات به روی علاقمندان باز، و جود و بخششت برای درخواست کنندگان روا، و فریادرسی تو به فریاد خواهان نزدیک است.  آرزومندان از درگاهت نومید نگردند و آنان که بر سر راهت نشینند از عطایت مأیوس نشوند، و آمرزش خواهان به سبب کیفرت به بدبختی نرسند. سفره روزیت برای گنهکارانت گسترده است، و بردباری تو سر راه ستیزندگانت نشسته است. عادت تو احسان به بدکاران است، و روش تو مهربانی با تجاوزگران، تا جایی که درنگ و بردباری تو آنان را از توبه و بازگشت فریب داده، و مهلت دادنت آنان را از دست کشیدن از گناه بازداشته.

چهار عید در فرهنگ شیعه

حجت الاسلام محمدصادق کفیل رئیس مرکز تخصصی صحیفه سجادیه به خبرنگار معارف ایرنا گفت: دعای چهل و ششم صحیفه سجادیه دعایی است که امام سجاد (ع) در روز عید فطر و زمانی که از نماز فارغ می شدند، رو به قبله می ایستادند و این دعا را می خواندند. البته آن حضرت این دعا را در روزهای جمعه نیز می خواندند. یعنی این دعا برای دو عید وارد شده است. در فرهنگ شیعه چهار عید فطر، جمعه، قربان و غدیر وجود دارد و امام چهارم در دو عید این دعا را می خواندند و این نکته مهمی است. چون عید، روز رحمت و توجه خاص خداست. 

وی افزود: تمام این دعا به مساله توحید و پیوند با حضرت حق اشاره دارد. به عبارت دیگر یک دوره خداشناسی است و رابطه عبد و مولا را در نظام توحیدی تعریف می کند. اگر بخواهیم در این دعا دقت کنیم، نکته واضح این است که اگر خدا را صدا می زنیم، مطلوب این است که این صفات در زندگی ما وجود داشته باشد. یعنی وقتی صفتی را به خدا نسبت می دهیم، خودمان نیز این صفت را به عنوان الگو قرار دهیم و اگر انسان خلیفه الله است  و در عالم هستی جایگاهی دارد، خوب است که صفات توحیدی را نیز داشته باشد.

در این دعا می گوییم ای کسی که به کسانی رحم می کنی که دیگران به او رحم نمی کنند. یعنی عملا چه بسا بنده ای هیچ کسی به او محل نگذاشته ولی خدا به او توجه می کند. امام سجاد (ع) می خواهد بگوید خدا دست رد به سینه هیچ کسی نمی زند. اگر هیچ کس و اهل هیچ منطقه ای، کسی را قبول نکردند، خدا او را قبول می کند و اگر در نظام زندگی شاهد بی توجهی بودیم، یقین داشته باشیم که خدایی داریم که به ما توجه می کند.

وی افزود: قبول کردن خدا همراه با منت و تحقیر نیست. ممکن است کسی دیگری را قبول کند ولی منت هم بگذارد یا انسان را حقیر و خفیف کند. امام (ع) به ما یاد می دهد که خدا هم انسان را قبول می کند و هم از انسان تشکر می کند و توجه ویژه به او دارد. به عبارت دیگر نه تنها خدا منتی نمی گذارد بلکه تشکر می کند که ای بنده من به سوی من آمدی و حتی امام سجاد (ع) یک گام فراتر می رود و می فرماید اگر تو به سوی خدا نرفتی، او تو را به سوی خود می خواند. یعنی عملا خودش بسترسازی می کند که عبد به سوی مولا برود و زمینه های پیوند با حق از هر نظر فراهم است.

کفیل با استناد به آیه ۱۱ سوره رعد گفت: خدا علاوه بر این که انسان را به سوی خود دعوت می کند حتی اگر انسان اشتباه یا گناهی کرده باشد با این حال خدا در مجازات کردن او عجله نمی کند و اگر انسان اشتباهی کرده، خدا نعمت را از او نمی گیرد. به تعبیری می توان گفت خدا نعمت را از انسان نمی گیرد بلکه عمل خود انسان باعث می شود تا نعمت از او گرفته شود و این مفهوم در قرآن کریم اینگونه آمده است که خدا سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی دهد تا آنکه آنان آنچه را در وجودشان قرار دارد به زشتی ها و گناه تغییر دهند. بنا بر این خود اشتباه و گناه مانع نعمت می شود.

همچنین خدا هیچ کسی را گمراه نمی کند. برخی از مفسران معتقدند منظور از آیه ۲۷ سوره رعد که می فرماید «یضل من یشاء» عدم ملکه است یعنی کسی گمراه می شود که هدایت نمی شود. بنابر این خدا گمراه کننده نیست و کسی که از فیض هدایت محروم است، در وادی گمراهی گرفتار می شود.

این کارشناس مذهبی افزود: آنگونه که امام سجاد (ع) در این دعا عرضه می دارد «آنان که بر غیر تو درآمدند نومید و تهیدست ماندند و آنان که سراغ غیر تو رفتند، ضایع شدند» در واقع اینگونه است که خدا همه گونه زمینه سازی می کند تا انسان به سوی خدا برود و اگر کسی به سمت پروردگار نرود، خودش ضرر کرده و نعمتی را از دست داده است. به عبارتی اگر کسی در جایی دیگر به دنبال آرامش،  نشاط و شادابی بود، خودش به زیان رسیده و به تعبیر امام سجاد (ع)، خدا به کسانی که با غیر او پیوند و انس دارند، هشدار می دهد به هر مسیری غیر راه خدا بروید، خودتان خسارت کرده اید. البته شیطان و طاغوت بر خلاف این مطلب می گوید که گناه کنید و لذت ببرید ولی امام (ع) می فرماید کسی که به غیر خدا رو آورد، زیان می کند و تباه می شود و گرفتار قحطی می شود. چون درگاه خدا به روی همه باز است و هر کسی به سوی او بیاید، جواب می گیرد.

خدایی که به نافرمانان هم روزی می‌دهد

کفیل اضافه کرد: سید الساجدین (ع) در فرازی دیگر عرضه می دارد «و رزقک مبسوط لمن عصاک» یعنی اگر کسی از تو نافرمانی کند، باز هم روزی او را می دهی که این موضوع را در جامعه می بینیم. همچنین امام به درگاه الهی عرضه می دارد «عادتک الاحسان الی المسی» عادت یعنی شیوه دائم و امام می گویند خدا به انسان گنهکار به صورت دائم احسان می کند. امام سجاد اینگونه خدا را معرفی می کنند که چگونه با گنهکار همراهی می کند و جزای او را به سرعت نمی دهد.

امام سجاد (ع) می فرمایند حالا که خدا اینگونه است پس دور شدن از خدا، بدبختی و خسارت و شقاوت است. پس باید به سوی چنین خدایی رفت و هر کسی که از خدا رویگردان شود، دچار یک عذاب دائمی و خسارت همیشگی خواهد بود.

این پژوهشگر مذهبی ادامه داد: با خواندن دعای امام سجاد (ع) به این نتیجه می رسیم که خدا تمام زمینه ها را برای رو آوردن انسان به سوی خودش فراهم کرده و اگر انسان رو به سوی خدا کند، به همه چیز می رسد و اگر  به غیر او رو کند، به هیچ چیزی نمی رسد. بنابراین برای رفتن به سوی خدا باید برنامه ریزی کرد. یعنی همه هدف و حرکت ما در زندگی باید رسیدن به خدا باشد و امام در پایان به درگاه الهی عرضه می دارد خدایا اگر کوتاهی کردم و به خوبی با تو پیوند برقرار نکردم، کاری کن که بتوانم به سوی تو برگردم. به تعیبر دیگر چند روز باقی مانده زندگی را با تو زندگی کنم. یعنی باید با تمام وجود به سوی خدا بشتابیم.

وی افزود: در دعای روز عید فطر به خدا می گوییم پروردگارا هر چه اراده کنی، شدنی است و تو هر چه بخواهی، می توانی و بر هر چیز توانا هستی. پس مرا در مسیر خودت قرار بده و دست رد بر سینه ام نزن تا از درگاهت بازگشت نداشته باشم و در مسیر دائم تو باشم، به تعبیری همه دگرگونی ها و تغییرها به دست حضرت حق است.

کفیل اضافه کرد: این دعا می گوی خدا با بندگان و افراد جامعه بسیار همراه است و به دنبال بخشیدن گناه بندگان است تا انسان در عالم هستی رشد کند و برای همین زمینه سازی کرده است. خدا همیشه با انسان همراهی می کند ولی زمانی که می بیند، بنده توبه نمی کند و در مسیر درست قرار نمی گیرد، آنگاه هشدار می دهد.