نام گلستان با انواع و اقسام بلایای طبیعی از جمله سیل، طوفان، زلزله، رانش زمین، خشکسالی و آتش سوزی مراتع و جنگل‌ها عجین شده که برای مقابله با این تهدیدهای طبیعی اجرای طرح آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی علمی و منسجم برای پیشگیری از این بلایا به‌ویژه درحوزه تعیین حریم رودخانه‌ها و جلوگیری از تصرف و ساخت و ساز در آن، تثبیت بستر و ساماندهی و لایروبی این گذرگاه‌ها و مجاری آبی ضروری است.
اگرچه انجام این فعالیت‌های پیشگیرانه و ۶ اقدام قانونی دیگر پیش بینی شده در شرح وظایف شرکت آب منطقه‌ای در رابطه با رودخانه‌ها، نیازمند تخصیص اعتبارات ویژه ۲ تا سه هزار میلیارد ریالی است اما زمانی که این اعتبارات با خسارت ۴۸ هزار میلیارد ریالی یک فقره از سیل‌های مخرب گلستان در روزهای آغازین سال ۹۸ مقایسه شود، رقم اعتباری انجام اقدامات پیشگیرانه بسیار ناچیز می نماید.
مطابق گزارش‌های مدیران و دستگاه‌های متولی گلستان، خسارت وارده به استان در جریان سیل روزهای آغازین سال ۹۸ علاوه بر مرگ ۱۱ شهروند، مجموع ۴۸ هزار میلیارد ریال بود که خسارت به ۱۷ هزار و ۸۰۰ خانه مسکونی، آسیب به مزارع محصولات استراتژیک مثل گندم، جو و کلزا، صدمه دیدن زیرساخت‌های حمل و نقل، کاهش ۴۰ درصدی ورود گردشگر نسبت به سال ماقبل، خسارت کلی ۱۰۰ واحد صنعتی و بیکاری حداقل سه هزار نفر، آسیب‌های وارده به جمعیت عشایری، هزینه‌ای حدود ۷۱ درصد بودجه ۶۷ هزار میلیارد ریالی همان سال این استان شمالی را به بار آورد.
با این حال و به اعتقاد کارشناسان، کاهش حدود ۴۰ درصدی بارش‌ها درسال آبی جاری و پیش بینی استمرار آن طی ماه‌های آینده که خشکسالی و کاهش ۶۰ تا ۷۰ درصدی روان آب رودخانه‌ها را مهمان ناخوانده امسال گلستان کرده، فرصت خوبی برای ساماندهی و لایروبی رودخانه‌های این استان به عنوان یک اقدام مهم پیشگیرانه است تا درصورتی که بارش‌های رگباری تابستانه یا بازگشت به شرایط ترسالی مواجه شویم، خسارات مالی و جانی کمتری متوجه مردم این استان شمالی شود.
سیمای رودخانه‌های گلستان
استان گلستان در بخشی از حوضه آبریز دریای خزر واقع است که باتوجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی دارای رودخانه‌های پرآب و مهمی است که این رودخانه‌ها به طور عمده از جنوب به شمال و از شرق به غرب جریان دارند و از شریان‌های اصلی و ارزشمند حیات اقتصادی به ویژه در عرصه کشت انواع محصولات کشاورزی این استان شمالی به شمار می‌آیند.
این استان شمالی رودخانه‌های دائمی و فصلی زیادی دارد که از میان آنها، سه رود اترک، گرگانرود و قره‌سو از رودهای دائمی آن هستند که با هزار و ۷۰۰ کیلومتر طول به صورت مستقیم بر حیات جمعیت یک میلیون و ۹۰۰ هزار نفری گلستان نقش آفرینی دارند.
گلستان با داشتن پنج حوضه آبریز گرگانرود، قره‌سو، اترک سفلی، شرق خلیج گرگان و نکارود علیا، دارای ۲ هزار و ۷۰۰ کیلومتر رودخانه شاخه اصلی و فرعی است که بعد از سیل سال ۹۸ برای هزار و ۲۱ کیلومتر آن شامل ۷۱۵ کیلومتر از حوضه‌های آبریز گرگانرود، ۲۰۰ کیلومتر در قره‌سو ، ۵۴ کیلومتر در اترک، ۳۲ کیلومتر در خلیج گرگان و ۲۰ کیلومتر در نکارود تقاضای لایروبی شد.
در همین ارتباط سرپرست شرکت آب منطقه‌ای گلستان ۲۵ فروردین ۹۹ در گزارشی به ایرنا گفته بود که پس از وقوع سیل سال گذشته و با هدف کاهش خسارات حوادث بعدی ۲۵۶ کیلومتر از رودخانه‌های استان لایروبی شد.
سیدمحسن حسینی بابیان اینکه برای لایروبی و ساماندهی این رودخانه‌ها سه هزار و ۵۸۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز است که تاکنون ۲۰ درصد آن معادل ۴۰۰ میلیارد ریال ابلاغ شد، افزوده بود که تا قبل از سیل سال ۹۸ از مجموع ۲ هزار و ۷۰۰ کیلومتر مسیر رودخانه های گلستان، هزار و ۷۵۰ کیلومتر لایروبی شده بود که بعد از سیل و طبق نظر کارشناسان، هزار و ۲۱ کیلومتر دیگر نیازمند ساماندهی و لایروبی تشخیص داده شد.
همچنین هادی حق شناس استاندار گلستان نیز ۱۱ تیر ۹۹ درجلسه قرارگاه بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از سیل سال ۹۸ این استان گفته بود که باهدف افزایش آبگذری و کاهش خسارات حوادث احتمالی، ۳۳۰ کیلومتر از طول رودخانه‌های قره‌سو و گرگانرود پس از سیل لایروبی شده که با تخصیص اعتبارات جدید تا پایان امسال، لایروبی رودخانه‌های گلستان به ۴۰۰ کیلومتر خواهد رسید.
حق شناس با اشاره به نیاز هزار کیلومتر از رودخانه‌های گلستان به لایروبی و با تاکید برضرورت انجام این اقدام افزوده بود که لایروبی رودخانه‌های استان بویژه در مناطق آسیب دیده از سیل، مانع تکرار حادثه در صورت بارش‌های سنگین خواهد شد.
وی تصریح کرد که لایروبی مسیرهای اصلی رودخانه‌های گلستان باید هرچه سریعتر انجام شود زیرا با توجه به وجود رسوبات ناشی از سیل قبل در بستر رودخانه‌ها، خسارات سیل احتمالی بعدی جبران ناپذیرتر خواهد بود.
استاندار گلستان در این جلسه همچنین مجوز ویژه‌ای برای پیمانکاران پروژه‌های ملی و استانی صادر کرد که آنها با معرفی راه و شهرسازی مجازند برای اجرای پروژه‌های عمرانی از بستر رودخانه ها برداشت کنند.
وی افزود: اگر اجرای طرح‌های زیربنایی مانند تکمیل زهکشی و لایروبی رودخانه‌های گلستان با تاخیر مواجه و به فراموشی سپرده شود باز هم این استان باید در انتظار سیلاب‌های مخرب باشد زیرا تجارب ادوار گذشته حاکیست هر ۱۰ سال حداقل یک سیل بزرگ در این استان شمالی اتفاق می‌افتد که درس نگرفتن از آن و کم توجهی به ضرورت رفع نارسایی‌ها، گلستان را آسیب پذیر و به محلی برای تاخت و تاز سیلاب‌های ویرانگر تبدیل کرده است.
اهمیت لایروبی رودخانه‌ها
به اعتقاد کارشناسان یکی از عوامل موثر در تشدید قدرت سیلاب‌های گلستان، کم توجهی به ضرورت لایروبی رودخانه‌ها برای آسان سازی گذر آب به سمت پایین دست و دریا و کاهش خطرات آن است مضاف براینکه رسوب‌گذاری و افزایش ساخت و سازها در حریم رودخانه‌های استان، ظرفیت آبگذری این مجاری آبی را کاهش داده است.
به بیانی دیگر اگر ظرفیت رودخانه‌های گلستان به حالت طبیعی و گذشته خود برسد و نهرهای فرعی لایروبی اصولی شوند، دبی آب رودخانه‌های استان نیز کاهش یافته و در نتیجه حجم سیلاب‌ها و خسارت‌های ناشی از آبگرفتگی کمتر خواهد شد.
اگرچه لایروبی اصولی رودخانه‌های اصلی و فرعی نقش مهمی در کاهش خسارات سیل و سیلاب‌های مخرب در این استان شمالی دارد اما به اعتقاد مدیرعامل سابق شرکت آب منطقه‌ای گلستان، این اقدام به تنهایی برای مقابله با سیل کافی نیست و در کنار آن باید به انجام فعالیت‌های سازه‌ای مانند سدسازی، علاج بخشی سدها، تعریض کانال‌های آب‌بر به سمت دریا، آبخیزداری و آبخوان‌داری، مشجر کردن بالادست سدها، مدیریت اراضی شیبدار و اصلاح سازه‌های تقاطعی مانند پل‌ها نیز توجه کرد.
علی نظری همچنین پشتیبانی مالی برای تسریع در بهره‌برداری از سد آقدکش، علاج بخشی سد وشمگیر و ساخت سد نرماب را از دیگر اقدامات ضروری مدیریت سیلاب در استان گلستان دانست و بر آن تاکید کرد.
درهمین پیوند معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان به خبرنگار ایرنا گفت که موضوعات حاکم در مهندسی رودخانه‌ها از مسایل مهم و اساسی است که مردم از متولیان این شرکت انتظار دارند.
جواد تیموری بابیان اینکه مباحث حوزه رودخانه‌ها در هشت محور اولویت‌بندی شده و شرکت آب منطقه‌ای برحسب اعتبارات تخصیص داده شده اقدامات لازم را انجام می‌دهد، افزود: اصلی‌ترین وظیفه این شرکت مطالعه، نقشه برداری و تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها است که تا پایان سال ۹۹ در این استان هزار و ۳۵۰ کیلومتر نقشه‌برداری و مطالعه تعیین حد بستر و حریم انجام شده و برنامه شرکت برای سال جاری انجام ۳۰۰ کیلومتر دیگر با نیاز اعتباری ۱۶ میلیارد ریال است.
وی اضافه کرد: علامت‌گذاری رودخانه‌ها از دیگر وظایف شرکت آب منطقه‌ای است که تا پایان سال ۹۹ حدود ۵۵۰ کیلومتر از طول رودخانه‌های گلستان علامت گذاری شده و برنامه عملیاتی این شرکت برای سال جاری نیز ۴۶۰ کیلومتر با اعتبار ۳۶ میلیارد ریال است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان، نصب تابلوهای هشدار و آموزش همگانی را از دیگر اقدامات این شرکت درحوزه رودخانه‌ها دانست و گفت که تا پایان سال ۹۹ تعداد ۳۰۰ مورد تابلو نصب شد و برای سال جاری نیز طبق برنامه پیش بینی شده، نصب ۶۰۰ تابلوی دیگر با اعتبار ۶ میلیارد ریال در دستور کار قرار دارد.
تیموری افزود: گشت و بازرسی و شناسایی و پیشگیری از تصرفات در حریم و بستر رودخانه‌ها از دیگر وظایف شرکت آب منطقه‌ای به شمار می رود که در این حوزه تاکنون فقط ۶ تیم بازرسی در سطح گلستان فعال بود و برنامه این شرکت در سال جاری افزایش تیم های بازرسی به ۴۰ تیم با نیاز اعتباری ۶۰ میلیارد ریال است.
وی اضافه کرد: دربحث آزادسازی بستر و حریم رودخانه‌ها و اخذ سند به عنوان یکی دیگر از وظایف شرکت آب منطقه ای، تا پایان سال گذشته ۲۵۰ هکتار آزادسازی بستر و حریم رودخانه در گلستان انجام شد که برنامه عملیاتی این شرکت برای سال جاری مقدار ۱۰۰ هکتار با نیاز اعتباری ۱۰۰ میلیارد ریال است.
تیموری در بحث ساماندهی و لایروبی رودخانه‌های گلستان نیز اظهار داشت که تا پایان سال ۹۹ در مجموع ۲ هزار کیلومتر از رودخانه‌های استان لایروبی شدند و برنامه عملیاتی امسال شرکت آب منطقه‌ای انجام ۶۰۰ کیلومتر دیگر است که نیاز به تامین اعتباری بالغ بر هزار و ۴۰۰ میلیارد ریال دارد که باید با همراهی و مساعدت مسوولان از محل منابع ملی و استانی تامین شود.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان ادامه داد: همچنین تا پایان سال ۹۹ حدود چهار کیلومتر از رودخانه‌های استان تثبیت بستر شده و برنامه امسال این شرکت انجام ۲.۲ کیلومتر دیگر است ضمن اینکه در بحث دیواره‌سازی رودخانه‌ها نیز تا پایان سال گذشته درمجموع ۵۲ کیلومتر دیواره‌سازی انجام شده و برنامه امسال این شرکت نیز حدود ۳۳ کیلومتر است.
تیموری با این حال تصریح کرد که عملیات اجرایی مهندسی رودخانه‌ها و سواحل به گونه‌ای است که هر سال باید به برخی از موارد آن به صورت مکرر و مداوم پرداخته شود و اجرای این عملیات نیاز به تامین و تخصیص اعتبارات ویژه دارد.
وی گفت که با توجه به شرایط خشکسالی امسال، یکی از راه‌های مقابله با خشکسالی و جبران تراز آب زیرزمینی ایجاد کف بندها در بستر رودخانه‌های گلستان است که این کف بندها ضمن کاهش سرعت آب و اجازه نفوذ به سفره‌های آب زیرزمینی، در تثبیت بستر رودخانه‌ها موثر است.
به گفته این مقام مسوول، مطابق مطالعات و بررسی‌های انجام شده، بیش از هزار و ۴۰۰ نقطه از رودخانه‌های گلستان به طول ۱۱ کیلومتر نیاز به احداث کف بند و تثبیت بستر دارند که انجام این اقدامات به ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد.
به هرحال به نظر می‌رسد، مساله ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها در گلستان باتوجه به حادثه خیز بودن این استان و خسارت‌های قابل توجه هر از چندگاه وقوع بلایای طبیعی در این استان شمالی، همراهی و مساعدت برای تامین اعتبارات مورد نیاز شرکت آب منطقه‌ای برای انجام وظایف محوله قانونی و نیز تکمیل سدهای در دست ساخت از جمله سد چهل چای مینودشت امری ضروری است.
نظر شما