غزل امروز از سیطره سنت رها شده است

نخستین دوسالانه جایزه ملی غزل (حسین منزوی) در پنج بخش کتاب غزل فارسی و کتاب غزل ترکی چاپ شده بین ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸، تک‌اثر شعر فارسی و ترکی (پنج اثر از هر شرکت‌کننده) و پژوهش با موضوع غزل‌های حسین منزوی (۱۳۲۵ تا ۱۳۸۳) به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان و به دبیری محمد ربیع احمدخانی مدیر کل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان و دبیری علمی اسماعیل امینی شاعر و استاد دانشگاه برگزار می‌شود.   

فراخوان این دوسالانه اسفند گذشته منتشر شد و زمان مهلت ارسال آثار که ابتدا تا ۳۱ اردیبهشت درنظر گرفته شده بود تا ۱۵ خرداد تمدید شد.

اسماعیل امینی شامگاه جمعه (هفتم خرداد) در گفت‌وگویی تحت عنوان «بررسی ویژگی‌های غزل امروز» با حسن پاکزاد شاعر و از اعضای شورای سیاست‌گذاری این دوسالانه، از طریق اینستاگرام و در تشریح دلایل برگزاری این دوسالانه ابتدا به خصوصیات غزل امروز پرداخت و آن را چنین تعریف کرد: منظور شعری است که در روزگار ما آفریده شده و بازتاب وضعیت انسان و مناسبات او با جهان در همین روزگار است.

وی با تاکید بر اهمیت آثار هنری و باستانی و صنایع گذشته آنها را به دو دسته تقسیم کرد و گفت: یک دسته فقط ارزش مطالعه، فرهنگی و موزه‌ای دارند.

این استاد دانشگاه در ادامه به تفاوت مواجهه آثار ادبی و هنری با دیگر آثار پرداخت و گفت: با وجود اینکه این آثار مهم اند دیگر کاربرد روزانه ندارند. البته همه اشعار ادبی مانند اشعار سعدی، عطار و مولانا اینطور نیستند ولی باید توجه کنیم آیا وقتی کتاب این شاعران را می‌خوانیم داریم کتاب تعلیمی می‌خوانیم؟ یا این آثار الگوی ما هستند؟ خیر.

شعر را از جهت زبانی می‌توان تحلیل کرد و نه از نظر منطقی، برخی نقدها یا رویارویی‌ها با برخی متون کهن مانند مثنوی معنوی یا شاهنامه و انتظار کتب تعلیمی یا کتاب مقدس داشتن از آنها درست نیست. اینها کتاب شعر است و نه دستور زندگی. در این آثار به خالق و نظام فکری خالق کاری نداریم. خالق این آثار نظام فکری و زیبایی‌شناختی داشته که بخشی از آن امروز هم کارامد است.

گردآورنده کتاب گزیده شعر طنز ادامه داد: این موضوع در مورد غزل هم صادق است، یعنی هرچقدر هم دلبسته شاعران امروز هر کدام باشیم اشعار آنها دستور زندگی و تعلیم برای ما نیست.

گسترش دامنه واژگان

وی زبان شعر را زبان فرهنگ و اسطوره دانست و افزود: نمی‌توان پسندها و ترجیحات خود را به عنوان غزل امروز جایگزین کرد.

بسیاری از اهل ادبیات ترجیح می‌دهند مثلا در شعر امروز صحبتی از متافیزیک و معنویت و مذهب نباشد؛ ولی با ورق زدن کتاب‌های مهم شعر امروز می‌بینیم اینطور نیست و حتی در اشعار شاعران مارکسیست یا ماتریالیست، ارجاعات به متون دینی زیاد است؛ زیرا جزء فرهنگ ماست. با وجود این غزل امروز، همان غزل دیروز نیست و حتی ادامه آن هم نیست. چنانکه غزل حافظ هم غزل قرن ششم نبوده است.

این شاعر با طرح سوالی سخنان خود را ادامه داد و گفت: اما اگر بپرسیم غزل امروز چه تغییراتی کرده، می‌توانیم به مواردی برسیم. بخشی از شاعرانی که در گذشته غزل می‌گفتند دلبستگی‌هایی به دوره خاصی داشتند؛ مثلا استاد شهریار (۱۲۸۵ تا ۱۳۷۶) به حافظ یا استاد اخوان‌ثالث (۱۳۰۷ تا ۱۳۶۹) به سبک خراسانی. بنابراین نظام زیبایی‌شناسی آن دوره یا شاعر در شعر این شاعران معاصر تکرار می‌شد؛ ولی دامنه واژگانی در زبان شعر و به طور خاص زبان غزل امروز گسترده‌تر شده است. البته بعضی از تجربه‌های استفاده واژگان جدید موفق نبوده است ولی برخی هم به خوبی در شعر جواب داده است: مانند این شعر مرحوم قیصر امین‌پور (۱۳۳۸ تا ۱۳۸۶) که تعابیر ریاضی وارد زبان غزل شده است.

محیط رنج مرا ضرب در عذاب کنید/ مگر مساحت درد مرا حساب کنید

نویسنده کتاب لب‌ خط قرمز خصوصیت دیگر را تنوع زبانی زیاد در غزل امروز دانست و گفت: هم زبان فخیم و فاخر دوره خراسانی و هم زبان نزدیک به زبان گفتار را در غزل امروز می بینیم یعنی هزارسال تجربه شعر فارسی در غزل روزگار ما هست.

وی در ادامه با اشاره به شعر مرگ قو از استاد حمیدی شیرازی گفت: زبان این شعر خیلی هم به زبان گفتار نزدیک نیست ولی به آسانی می‌توان آن را فهمید.

انسجام ابیات در غزل روزگار ما از غزل گذشته بیشتر است و محور عمودی قوی‌تر است. در گذشته بیشتر ابیات استقلال داشتند و شاعر به برجستگی بیت توجه می‌کرد؛ اما در غزل امروز از شیوه‌های مختلف مانند واردشدن روایت و گفت‌وگو که خط زمانی دارد افزایش یافته است.

کارامدی نظام بلاغی در غزل

نویسنده کتاب گاو از بزرگان است، افزایش کارآمدی نظام زیبایی‌شناسی شعر امروز را از خصوصیات دیگر دانست و گفت: در گذشته نظام زیبایی‌شناسی یعنی فنون بلاغت در شعر موضوعیت داشت و شاعر باید در شعر حالا یا به شکل طبیعی یا حتی به صورت مصنوعی باید آن را وارد می‌کرد و توانایی خود را در این زمین به رخ می کشید؛ مانند قصیده مشهور خاقانی؛ هان ای دل عبرت بین از دیده عبر کن هان که فنون بلاغی زیادی دارد و کار را سخت می‌کرد.

وی ادامه داد: شعر امروز از این قید رها شده و شاعر امروز به جای آن از فنون بلاغی زنده استفاده می‌کند و توی ذوق نمی‌زند و نظام بلاغی طبیعی است و نمی‌خواهد خود را به رخ مخاطب بکشد.

در شعر شاعرانی که نظام فکری مشخصی دارند، تنوع نگاه به موضوعات مختلف از جمله عشق، وضعیت انسان به جهان و غیره دیده می‌شود و دیگر یک معنی شناخته‌شده در شعر شاعران مختلف دیده نمی‌شود بلکه معانی خیلی متنوع هستند و مخاطب هر لحظه خود را برای شنیدن و خواندن یک معنی تازه باید آماده کند. مانند این شعر مرحوم منزوی؛ وقتی خدا صلیب به دوش آمد و گذشت/ از وعده ظهور مسیح و چلیپا سخن مگو

وی ارجاع به متون دیگر، کتب مرجع و به طور کلی بینامتنیت را دیگر خصوصیت شعر امروز دانست و گفت: در شعر شاعران درجه یک با ارجاعات و تلمیحات همیشگی روبرو نیستیم و با هوشمندی، ظرافت و خلاقیت و آشنایی‌زدایی این ارجاعات را می‌بینیم. به همین دلیل دقت بیشتر مخاطب را می‌طلبد تا متوجه آن شود.

مجموعه کارهایی که برای گسترش دامنه موضوعی غزل شده، از خصوصیات دیگر این دوره است. غزل شعر عاشقانه و در نهایت شعر وصفی بوده و در موارد اندکی هم برای نیایش به کار می‌رفته است؛ ولی در غزل امروز حتی امکانات ادبیات داستانی مانند فضاسازی، گفت‌وگو، تعلیق و پیرنگ هم اضافه شده است مانند این شعر هادی سعیدی‌کیاسری؛ باشد اما چه کسی از من سرگردان تر/ یا کدامین آتش از نفسم سوزان تر از تماشای کدامین خون برمی گردی؟/ ای در آیینه از من هم سرگردان تر! که گفت وگو شعر را پیش می‌برد. در شعر شاعران موفق تصاویر درخشان و خلاق آمده است.

غزل امروز از سیطره سنت رها شده است 

وی نتیجه گرفت: همه این تلاش ها غزل را از سیطره سنت رها و فضای تنفس جدیدی برایش ایجاد کرد با وجود استفاده از همه عناصر و موتیف‌های گذشته و حتی طنزهای تلخ با ارجاع به متون گذشته؛ مانند این شعر سید مرحوم حسن حسینی (۱۳۳۵ تا ۱۳۸۳)؛

عشق مغلوب هوس شد عاقبت/ گل اسیر خار و خس شد عاقبت

داد فرمان بر عذاب مِی‌کشان/ پیر مِی‌خواران عسس شد عاقبت

وی در انتها با نقبی به نخستین دوسالانه غزل گفت: همه جوایز ادبی و هنری با هدف جلب توجه جامعه به آن شاخه هنری یا ادبی برگزار می‌شود. ضمن اینکه می‌شود مراجع مختلف داوری برای آثاری که می‌رسد تعیین کرد تا همه شرکت‌کننده‌ها نظر داوران مختلف را در مورد آثارشان بدانند. همچنین کنار هم جمع شدن اساتید ادبیات، شاعران، ناشران و حتی خبرنگاران اهل ادبیات نیز مفید است. 

امینی به هویت داشتن شهرها نیز تاکید کرد و گفت: اگر الان زنجان به عنوان شهر صنایع‌دستی شناخته می‌شود یکی دیگر از هویت‌های این شهر زادگاه استاد منزوی بودن است، یعنی فردی که الگوست به شهر خود هویت می‌دهد. تا به این بهانه انجمن‌های شعر، کرسی تخصصی شناخت آثار و کتابخانه تخصصی حسین منزوی نیز تشکیل شود. 

وی به ضرورت توجه به فرهنگ اشاره کرد و گفت: اما چرا باید این کار را بکنیم؟ زیرا فرهنگ جامعه را نگه می‌دارد، همه مناسبات اقتصادی و سیاسی بدون فرهنگ به مناسبات غیرانسانی تبدیل می‌شود. 

علاقه‌مندان برای شرکت در نخستین دوسالانه جایزه ملی غزل می‌توانند به آدرس www.zanjanfestival.com مراجعه کنند.