سیستان و بلوچستان و محیط زیست بی نظیرش

به گزارش ایرنا؛ محیط زیست یعنی محیط زندگی و همانگونه که از نام این کلمه پیداست این محیط جایی است که تمامی موجودات کره زمین در آن زندگی می کنند و به هم وابسته هستند.

در یک تعریف کلی می توان گفت محیط زیست از مجموعه شرایط بیرونی که در طول عمر یا زندگی یک موجود زنده مانند انسان بر او اثر می گذارد تشکیل شده است.

از دیدگاه جهانی، آب، خاک و هوا سه جزء عمده محیط زیست انسانی تلقی می شوند و هرگونه آلودگی آنها آلودگی محیط زیست محسوب شده و باید مورد توجه قرار گیرد.

رشد روز افزون جمعیت، افزایش تقاضا برای مواد غذایی و سایر نیازمندی های بشر، توسعه صنعت گردشگری و گسترش پدیده شهرنشینی و تشدید آلودگی محیط زیست، سلامتی و حیات موجودات زنده بویژه انسان را با خطر جدی مواجه ساخته است.

حفظ محیط زیست، پاسخ به یکی از نیازهای امروز جامعه برای نگهداری بیش‌تر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومی است و تخریب آن باعث نابرابری های اجتماعی و استفاده ‏های غلط از طبیعت و یکی از  عوامل  تضییع  حقوق انسان ها بشمار می رود.

انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمت های الهی استفاده کند اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره ‏برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد و به عبارت دیگر انسان همان‏گونه که حق استفاده و بهره ‏مندی از محیط زیست سالم را دارد، مسوول درست استفاده کردن از آن را نیز است.

در این میان محیط زیست سیستان و بلوچستان زیبایی ها و شگفتی های خاص خود را دارد که همواره باعث جذب گردشگران بیشماری به این منطقه می شود.

زیستگاه‌ های متنوع موجود در سواحل سیستان‌ و بلوچستان شامل سواحل جزر و مدی، جنگل‌ های مانگرو، زیستگاه‌ های دریایی، زیستگاه‌ های کوهستانی و صخره‌ ای، زیستگاه‌ های بیابانی و دشتی برای حضور انواع پرندگان مهاجر اعم از آبزی و کنار آبزی شرایط مساعدی را فراهم ساخته است.

سیستان سرزمین اساطیری ایران نقش مهمی در پیدایش، شکل گیری و توسعه فرهنگ و تمدن در دنیای باستان داشته و این نقش در خاورمیانه و فلات ایران بیشتر ایفا شده، بطوری که شواهد باستانی کنونی بهترین مصداق برای این ادعا می تواند باشد.

بادهای ۱۲۰ روزه سیستان

سیستان زاییده رودخانه هیرمند و تالاب هامون است بطوریکه نوسان آب آنها چهره طبیعی و انسانی این منطقه را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

خشکسالی از سال ۱۳۷۸ به بعد صفت انبار غله بودن سیستان را به تاریخ سپرد درحالیکه تنها سطح کشت گندم  از ۶۵ هزار هکتار قبل از خشکسالی به چهار هزار هکتار در سال زراعی ۸۳-۸۲ رسید.

خشکی دریاچه هامون باعث مهاجرت برخی از روستاییان و حاشیه نشینی در شهرها شد زیرا زندگی آنها وابسته به این نعمت خدادادی بود و این خشکی تغییراتی در اقتصاد و اجتماع کل سیستان را رقم زد.

علیرغم این فاجعه بسیاری از مردم وطن دوست این دیار به خارج از منطقه مهاجرت نکرده و از طریق خدمات دولت و استفاده از آب چاه نیمه ها توانستند در مقابل سختی های ناشی از خشکی تحمل کنند و به عنوان مرزدارانی غیور در این منطقه با مشکلات دست و پنجه نرم کنند.

اولین بخشی که از خشک شدن دریاچه هامون صدمه دید دامداری و بعد از آن صیادی بود که صید انواع ماهیان و توزیع آن به داخل و خارج از سیستان متوقف شد و سپس رکود کشاورزی و تغییرات آب و هوایی و وزش طوفان های شن از دیگر پیامدهای خشک شدن تالاب هامون است.

بادهای ۱۲۰ روزه از مشهورترین و اثرگذارترین بادهای محلی ایران زمین است که تقریبا از ۱۵ خرداد تا اوایل مهر بر بخش شرقی کشور حاکم می شود.

نظر به این که رسوبات منطقه ریزدانه بوده و از حدود ۶۰، ۳۰ و ۱۰ درصد به ترتیب برای رس، سیلت و ماسه تشکیل شده است، این ذرات با وزش باد ملایم، حرکت کرده و بستر بسیار مناسبی برای طوفان های گرد و خاک و ماسه را فراهم می کنند.

این باد در منطقه زابل به «باد لوار» به مفهوم گرم و خشک  معروف است و دارای جهت شمالی و یا شمال غربی است و به دلیل مدت وزش به نام بادهای ۱۲۰ روزه مشهور است.

حداکثر سرعت باد در تیرماه تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت و در موارد نادر به بیش از آن نیز می رسد و متوسط سرعت باد در ماه های تابستان در حدود ۲۶ کیلومتر در ساعت و در ماه های زمستان به ۱۳ کیلومتر در ساعت می رسد.

جریان باد در سیستان در تمامی فصول سال بویژه تابستان برقرار است.

این بادها در ابتدای صبح آرام بوده، در ساعت ۹ و حدود ظهر به حداکثر سرعت خود می رسد و از بعدازظهر سرعت آن فروکش کرده و رفته رفته در ساعات شب به صورت نسیم ادامه داشته یا از حرکت می ایستد.

تالاب بین المللی هامون

تالاب یا دریاچه بین‌ المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه های خزر و ارومیه و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌ های زیست‌کره در ایران واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان است.

این تالاب از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری (صابری) و هامون هیرمند تشکیل شده‌ که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون بین افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهند.

رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود آب به هامون است و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه رود، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان در زمان پرآبی نیز به تالاب هامون می‌ریزند.

وسعت تالاب هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومترمربع است.

حیات دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.

تالاب هامون در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌ گاه‌های زیست‌ کره که روزهای پایانی سال ۹۴ در لیما پایتخت پرو برگزار شد از سوی سازمان یونسکو به‌ عنوان ذخیره‌ گاه زیست‌ کره ثبت شد که بدین ترتیب تعداد ذخیره‌ گاه‌ های زیست‌کره در ایران به ۱۲ مورد افزایش یافته است.

خشکسالی و قطع آب رودخانه هیرمند در 2 دهه گذشته سبب خشکیدن تالاب بین المللی هامون و نابودی زیستگاه انواع پرندگان و حیوانات وحشی شد و ساکنان اطراف هامون را با مشکلات متعددی روبرو و مجبور به مهاجرت کرد.

تلاش دستگاه های دست اندرکار و جاری شدن سیلاب های مقطعی و دشتمال از افغانستان در برخی سالها در مقاطع کوتاه منجر به آبگیری بخش هایی از این تالاب شده اما حفظ پوشش گیاهی و تثبیت بهتر هامون ها برای مهار پدیده گرد و غبار در شمال استان مستلزم یک برنامه دقیق هدایت آب در بستر تالاب هامون است که این مهم از طریق ورود دشتمال های فصلی و حق آبه تالاب از محل چاه نیمه ها انجام می شود.

دشتمال به آب های جاری شده ناشی از باران مقطعی در دشت های حوضه هیرمند گفته می شود که دولت افغانستان تاکنون امکان کنترل آن را نداشت اما اکنون با ساخت سد کمال خان احتمال کنترل روان آبهای ناشی از دشتمال را نیز پیدا کرده و هامون را در معرض خطر نابودی کامل قرار داده است.

تالاب بین المللی هامون گنجایش ۱۳ میلیارد مترمکعب آب دارد و در داشتن حق آبه مظلوم واقع شده است زیرا افغانستان به تعهد خود در تخصیص حق آبه این تالاب پایبند نبوده در حالیکه حق آبه ایران ۸۲۰ میلیون مترمکعب در سال است.

اهمیت پناهگاه پرندگان و حیات وحش هامون از بعد ملی و بین المللی قابل توجه است.

در زمان پرآبی تالاب هامون برخی از پرندگان به صورت مهاجر عبوری و برخی برای گذراندن فصل تولید مثل به این تالاب مهاجرت می کنند که این امر موجب ایجاد تنوع زیستی و چشم اندازی متفاوت در این پهنه اکولوژی می شود.

گونه هایی مانند پرستوی دریایی، چوب پا، چنگر معمولی، چنگر نوک سرخ، حواصیل، کاکائی، بوتیمار و فلامینگو در هامون هیرمند و در بخش هایی از هامون سابوری از جمله جلوه های زیبا و چشم نواز تالاب است.

این منطقه همچنین تنوع گیاهی فراوانی دارد که از نمونه های آن می توان به گیاهان دم اسبیان اشاره کرد.

تالاب جازموریان

تالاب جازموریان یکی از ظرفیت‌های برجسته و بسیار مطلوب سیستان و بلوچستان است که متاسفانه به علت تخصیص نیافتن حق آبه آن، خشکیده و مردم شهرستان های مجاور را با مشکلات عدیده ای روبرو کرده است.

این تالاب با گستره حوضه آبریزی حدود ۷۰ هزار کیلومترمربع معادل ۲ برابر دریاچه ارومیه در ۵۶ کیلومتری غرب شهرستان دلگان و پنج کیلومتری روستای چاهکیچی واقع شده که ۴۹ درصد آن در حوزه سیستان و بلوچستان و ۵۱ درصد در حوزه استان کرمان قرار دارد.

نیمه باختری این حوضه به وسعت ۳۵ هزار و ۶۰۰  کیلومتر مربع در استان کرمان و نیمه خاوری آن به وسعت ۳۴ هزار کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.

دشت‌های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان و دشت‌های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدوده این حوضه آبریز واقع شده‌اند.

تالاب جازموریان به عنوان یک منبع قابل توجه آب شیرین به سبب خشکسالی های مداوم در سال‌های اخیر به کانون بحرانی ریزگردهای جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان کرمان تبدیل شده که کم توجهی به این موضوع باعث مشکلات جبران ناپذیری برای شهرستان دلگان شده است.

ساخت ۳۶ سد و بندخاکی و بتونی در استان کرمان از جمله سد عروس، سد هلیل رود و سد استقلال باعث به نفس افتادن تالاب هامون جازموریان شده است بطوریکه این تالاب خشک شده و اگر درمانی مناسب برای احیای آن تجویز نشود خطرات جبران ناپذیری برای مردم و منطقه دلگان و بخش جلگه چاه هاشم رقم خواهد زد.

تمساح پوزه کوتاه یا گاندو

گاندو شناسنامه و سند زنده موجودیت سیستان و بلوچستان از دوران باستان تاکنون و عامل ماندگاری آب در برکه‌ها و هوتک‌هاست که به همین سبب در نزد مردم منطقه از تقدس خاصی برخوردار و وجود آن را نعمت می‌دانند و معتقدند هرجا گاندو باشد آب فراوان وجود دارد.

تمساح پوزه کوتاه ایرانی با نام محلی گاندو (در بلوچستان) از جمله گونه های ارزشمند ملی ایران و در معرض تهدید نسل بوده که در آخرین طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۲۰۱۵ در گروه آسیب پذیر قرار گرفته است.

یکی از مناطق حائز اهمیت زیست محیطی برای گاندو بخش هایی از نواحی جنوب سیستان و بلوچستان معروف به زیستگاه گاندو تمساح پوزه کوتاه مردابی  (crocodylus palustris) است.

این نواحی به عنوان غربی ترین محدوده پراکنش تمساح مردابی در سطح جهان به شمار می روند و محدوده زیستگاهی و پراکنش این گونه ارزشمند از حوزه شهرستان راسک شروع شده و در مسیر رودخانه سرباز و باهوکلات دشتیاری که جمعیت قابل ملاحظه ای از مردم محلی در اطراف آن زندگی می کنند ادامه می یابد و در نزدیکی خور باهو ختم می شود.

منطقه حفاظت شده گاندو در محدوده باهوکلات دشتیاری در سال ۴۹ با نام منطقه حفاظت شده باهوکلات ثبت و اعلام شد و در سال ۶۱ به سبب زیست گونه منحصر بفرد تمساح پوزه کوتاه ایرانی که در اصطلاح محلی "گاندو" گفته می شود، به منطقه حفاظت شده گاندو تغییر نام داده شد.

این منطقه دارای اقلیم خشک و گرم است و گونه‌های مهم گیاهی نظیر جنگل های حرا، چش و میوه‌های گرمسیری موز و انبه بصورت دست کاشت و از گونه های مهم جانوری گاندو، خرس سیاه، کاراکال، جبیر، سنجاب بلوچی و لاکپشت‌های سبز زیست می کنند.

به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان براساس سرشماری انجام شده از سوی کارشناسان این  اداره کل، تعداد گاندوها یا تمساح های پوزه کوتاه ایرانی که در این استان زندگی می کنند به ۲۰۰ سر رسیده است.

وحید پورمردان افزود: جمعیت این حیوان در سراسر جهان حدود ۲ هزارو ۴۰۰ سر بیشتر نیست که آنها هم در برکه هایی که در حال خشکی است در معرض خطر قرار دارند.

نسل این گونه در سطح جهان در معرض خطر نابودی قرار دارد و به عنوان یک جانور نادر در جهان مطرح است.

خرس سیاه بلوچی

خرس سیاه بلوچی که در زبان مردم بلوچ سیستان و بلوچستان با نام‌های «مَم» و «هرس» شناخته شده یکی از شاخص ترین گونه های زیبا و نادر حیات وحش در شهرستان نیکشهر است که از قرن ها پیش تاکنون در این منطقه از ایران زندگی می‌کند و جثه متوسط در بین گونه‌ های دیگر خرس‌ ها دارد و طول بدن این جانور با توجه به شرایط محیطی و نوع تغذیه متغیر بوده و از ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر است.

خرس سیاه بلوچی بر خلاف دیگر همنوعان خود خواب زمستانی ندارد و با جثه ای کوچک‌تر از خرس قهوه‌ای دارای گوش‌هایی به نسبت بزرگتر، موهای بلند و سیاه  و در وسط سینه لکه سفیدی به شکل ۷ است.

خرس سیاه آسیایی یکی از هشت گونه خرس دنیا است که فقط در قاره آسیا از ژاپن تا ایران پراکندگی دارد و تخریب زیستگاه آن یکی از عمده دلایل در معرض خطر انقراض قرار گرفتن این گونه است.

پلنگ ایرانی

پلنگ ایرانی را باید آمیزه‌ای منحصربفرد از غرور، زیبایی، ابهت، قدرت و وقار دانست، گربه‌سانی قوی و درعین حال چابک و سریع با حمله‌های کشنده که کوهستان های بسیاری از نقاط دنیا از جمله پنج منطقه سیستان و بلوچستان عرصه حضور اوست.

این گونه دارای گسترده‌ترین پراکنش در میان گربه‌سانان بزرگ دنیا است و در گذشته در شمال آفریقا و همچنین عمده قسمت‌های جنوب صحرای بزرگ آفریقا وجود داشت.

خارج از آفریقا، گستره پراکنش پلنگ به سمت شرق تا آسیای صغیر، ایران، هندوستان، سری لانکا، آسیای جنوب شرقی، چین، تبت و خاور دور و روسیه امتداد داشت ولی امروزه محدوده پراکنش آن بسیار محدودتر شده است.

به دلیل قابلیت سازگاری بالا، در انواع زیستگاه‌های کوهستانی، استپی، جنگلی و بیابانی تمام استان‌های کشور با تراکم نه چندان بالا زیست می‌کند.

بیش از ۳۰ درصد جمعیت پلنگ در ایران در شمال شرقی کشور وجود دارد و استان‌های خراسان رضوی و شمالی، گلستان، مازندران، سمنان و سیستان و بلوچستان و بسیاری دیگر از استان‌ها پلنگ دارند.

مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: این گونه در سیستان و بلوچستان از مرکز تا جنوب استان بویژه در حوزه شهرستان‌های نیکشهر، ایرانشهر، سرباز و کنارک دیده می‌شود.

پلنگ در مناطقی که آرامش داشته باشد روز و شب فعال است و دارای قلمرو بوده و به صورت انفرادی زندگی می‌کند.

پور مردان افزود: پلنگ خسارات زیادی را به مردم محلی سیستان و بلوچستان وارد می کند اما جالب اینجاست که مردم این دیار تاکنون اقدامی برای کشتن این حیوان نکرده‌اند زیرا اعتقاد دارند همان طور که ما از این طبیعت سهم داریم حیوانات و آفریده‌های خداوند هم سهیم هستند و این حیوانات برکت طبیعت و زندگی هستند و با کشتن آن‌ها برکت از سفره‌هایشان رخت بر می‌بندد.

گربه شنی

گربه شنی یا «گیابان گربگ» گربه‌سان کوچکی است که در مناطق شن‌زار بیابانی آفریقای شمالی، عربستان، آسیای مرکزی، ایران و پاکستان زیست می‌کند و یکی از جانواران کمیاب ایران است که در سیستان و بلوچستان با آسودگی خاطر به گشت و گذار می پردازد.

گربه شنی با اسم علمی  (Felis margarita) یکی از ناشناخته‌ترین گربه‌های طبیعت ایران است که در دنیا نیز به خاطر شرایط خاص زیستگاهی این گربه اطلاعات کمی از آن وجود دارد.

مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: این گونه یکی از جانوران کمیاب ایران است و به سختی می‌توان آن را مشاهده کرد بگونه ای که پایش آن هنوز کامل نشده اما در زیستگاه‌های منتهی به کویر دشت سمسور بزمان و منطقه شکار ممنوع بلبل آباد سیستان و بلوچستان زیست می‌کند و با توجه به ممنوعیت شکار و حفاظت‌های لازم، این گونه در مناطق یادشده در معرض تهدید قرار ندارد.

این حیوان به عنوان یکی از گونه های در معرض خطر انقراض در دشت ها و مناطق بیابانی ایرانشهر زیست می کند که از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان نماد حیات وحش این شهرستان معرفی شده است.

لاک پشت های دریایی

بیش از ۲۰ نقطه از سواحل ماسه‌ای چابهار، دشتیاری و کنارک از جمله گواتر، لیپار، تنگ، کچو، پُشت، کوپان سر و پزم از مهمترین زیستگاه‌ ها و سایت‌ های تخمگذاری لاک پشت‌ های دریایی بویژه لاک پشت‌ های سبز هستند. 

لاک‌ پشت‌ های دریایی از موجودات در معرض انقراض جهانی و جزو فهرست گونه‌ های حفاظت شده «IUCN» هستند که برای چرخه حیات دریا بسیار مفید بحساب می آیند.

اغلب گونه‌ های لاک‌ پشت سبز و بعضا لاک پشت منقار عقابی بیشتر مراحل زندگی خود شامل تولید مثل (جفت گیری و تخمگذاری) و تغذیه را در مناطق ساحلی دریای عمان سپری می کنند.

لاک پشت‌ های دریایی در بیش‌ از ۱۵۰ کشور جهان به عنوان گونه‌ های حمایت شده تلقی می‌ شوند و در سواحل سیستان و بلوچستان نیز برنامه‌ های پایش و حفاظت از زیستگاه‌ های تخمگذاری لاک پشت‌ های دریایی در خلال یک دهه گذشته به طور مداوم و هر ساله اجرا می‌ شود.

سوسمار باغی هندی

سوسمار باغی هندی از گونه‌ های جانوری زیباست که زیستگاه آن در ایران تنها استان سیستان و بلوچستان است و علاقه‌مندان طبیعت و حیات وحش می‌ توانند این گونه جانوری را در اطراف رودخانه‌ های نهنگ و سرباز تماشا کنند.

این گونه در کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، نپال، بوتان، هند، سریلانکا، بنگلادش، برمه، تایلند، مالزی، ویتنام، کامبوج، چین، اندونزی، سنگاپور، عمان و برونه‌ ای دیده می شود.

مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: سوسمار باغی هندی در نزدیکی رودخانه نهنگ سراوان زیست می کند اما گزارشاتی مبنی بر مشاهده این گونه در شهرستان سرباز نیز وجود دارد.

مطالعه در خصوص این گونه جانوری هنوز انجام نشده اما مناطق پراکنش سوسمار باغی هندی در سیستان و بلوچستان  در شهرستان های سراوان، سرباز و جالق است.

معضلات محیط زیست

مصرف بیش از حد منابع و تولید فراوان پلاستیک باعث ایجاد بحران جهانی دفع زباله می‌ شود و کشورهای در حال توسعه اغلب معروفند به تولید بیش از حد زباله و آشغال و رها کردن آنها در اقیانوس ها؛ پلاستیک، فست فود، بسته بندی و وسایل الکترونیکی بی ارزش سلامت انسان ها را تهدید می‌کند و دفع زباله یکی از مشکلات اساسی کنونی محیط زیست شده است.

افزایش دما، گرد و غبار و کم آبی از دیگر معضلات محیط زیست در سیستان و بلوچستان بشمار می رود که گاهی این معضلات باعث گسترش بیماری‌ های عفونی می شود.

به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان؛ کوره های آجرپزی سنتی نیز بدلیل غیر استاندارد بودن خط تولید و استفاده از سوخت مازوت، طیفی وسیع از گازهای سمی و ذرات گرد و غبار را در فضا نشر می دهند که تغییر سیستم احتراق و استفاده از پمپاژ دیزل و ایجاد فضای احتراق حفاظت شده و فیلتراسیون مناسب از ضروریات این واحدهای تولیدی در راستای اجرای قانون هوای پاک و کاهش آلایندگی هواست.

با توجه به شیوع ویروس کرونا در کشور و ناقل بودن پسماندهای پزشکی و بیمارستانی، مدیریت این بخش در زمان حاضر از اهمیت مضاعفی برخوردار است که بیش از پیش باید مورد توجه مردم و متولیان قرار گیرد.