" میراث فرهنگی"؛ حلقه گمشده تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری

هفته سوم دوره تبلیغاتی نامزدهای ریاست جمهوری را پشت سر گذاشته‌ایم. در مناظره دوم با موضوع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هیچ ردپایی از دیدگاه یا نظری در رابطه با میراث فرهنگی دیده و حتی پرسشی هم در این رابطه مطرح نشد؛ از نگاه کارشناسان برای کسی که قرار است سکان امور و مسائل مهم کشور را به دست بگیرد، اهمیت شناخت و درک میراث فرهنگی از آن جهت دوچندان می‌نماید که ایران، کشوری با ویژگی های بارز و سرمایه های فرهنگی و تاریخی است و از این رو، برنامه‌ها و راهبردهای هر نامزدی در این رابطه می‌تواند تعیین کننده باشد.

شواهد نشان می‌دهد، میراث فرهنگی و طبیعی همیشه جزء آخرین اولویت‌های برنامه ریزان بوده است؛ این تنها اجحاف در حق سرمایه‌های ارزشمند کشور که با برنامه‌ریزی اصولی می‌تواند به توسعه پایدار کمک کند، نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد قربانی توسعه ناهمسو و ناپایداری شده‌ که همین اکنون هم تبعات آن واضح و گویا است اما از درک و باور آن سر باز می‌زنیم.

توسعه‌ عمرانی به قیمت گزاف عبور از خطوط قرمز قوانین میراث فرهنگی که پایداری آثار را نشانه می‌گیرد، تخریب آثار تاریخی در غبار بی‌توجهی، کمبود اعتبارات و نیروی انسانی،  قدرت نامتناسب برای حراست از داشته‌های میراث فرهنگی برابر مافیای ثروت و قدرت، قوانین اجرایی نه چندان درخور که تاب رویارویی با نهادهای اجرایی دیگر را ندارد، همه نشان از آن دارد که نه تنها در سال‌های اخیر که در گذشته مشکلات زیادی میراث فرهنگی را گریبان‌گیر و تضعیف کرده است.

در حالی که میراث فرهنگی، شناسنامه و هویت هر ملت به شمار می‌آید و بازگشت به ریشه‌ و هویت‌ می‌تواند راهگشا و گره‌گشا باشد؛ شوربختانه این مهم در برنامه ریزی‌های کلان و خط مدیریتی، در شمار آخرین اولویت‌ها قرار دارد. به باور برخی کارشناسان ارشد، میراث فرهنگی کشور، تنیده با آن گردشگری و صنایع دستی در همه سال‌های گذشته قربانی سیاست، تصمیم گیری‌های غیرکارشناسی و مدیریت‌های غیرتخصصی بوده‌ است و اکنون هم در انتخابات رییس جمهوری ۱۴۰۰، کوچک‌ترین ردپایی از میزان توجه نامزدها به این موضوع مهم و ریشه ای دیده نمی‌شود.

وقتی فارغ از ویژگی‌های سرزمین‌مان هستیم

سید محمد بهشتی رییس اسبق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری معتقد است که در برنامه‌های تبلیغاتی نامزدهای سیزدهمین دوره از انتخابات رییس جمهوری نسبت به میراث فرهنگی بی‌توجهی و غفلت شده است.

وی در گفت‌وگو با ایرنا یادآور شد: در آنچه از مباحث و رویکردهایی که نامزدها بیان کردند، هیچ بحثی راجع به میراث فرهنگی و گردشگری ندیدیم؛ شاید به این علت که آنها احساس می‌کنند این موضوع‌ها از اهمیت زیادی برخوردار نیست. اما واقعیت این است که مسائل جدّی آینده کشور ما، به شدت متاثر از رفتارهایی است که با سرزمینمان کرده‌ایم؛ نمی‌توانیم دیگر به رفتاری که در دهه‌های اخیر با سرزمینمان داشته‌ایم، ادامه بدهیم. ما در عمل توسعه‌ای را در پیش گرفتیم که از زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی فارغ بوده است و به همین دلیل خسارت‌های زیادی به سرزمینمان وارد کرده‌ایم.

وی افزود: چاره‌ای نیست جز اینکه اگر برنامه عمرانی یا توسعه‌ای در کشورداریم به مختصات سرزمینی‌مان توجه کنیم. این توجه به مختصات سرزمینی موکول است به اینکه بنا به شواهد عینی و ملموس مبین تجربهِ زیست در سرزمین ایران ، مختصات سرزمینمان را از نظر تاریخی، فرهنگی و طبیعی بشناسیم و اینجاست که موضوع میراث فرهنگی از دریافتی عوامانه که آن را تنها به عنوان مقصد گردشکری به جا می‌آورند، خارج می‌کند.

از نگاه مقام پیشین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری باید به میراث فرهنگی به عنوان شواهد و قرائنی که در واقع مبین کجایی و کیستی سرزمین است، اعتبار بدهیم و در این هنگام است که اهمیت موضوع برای برنامه‌ریزان و مدیریت کشور ما آشکار می‌شود.

بهشتی در ادامه یادآور شد: میراث فرهنگی، موضوعی است که باید فهم درستی نسبت به آن داشته باشیم و این فهم درست برای ما آشکار می‌کند که یکی از مهمترین معضلاتی که میراث فرهنگی ما با آن مواجه است، این دریافت عوامانه نسبت به میراث فرهنگی است که آن را تنها مقصد گردشگری به شمار می‌آورد و بعد می‌بینیم که بر اثر این دریافت سطحی، ادغام ۲ سازمان رخ می‌دهد.

اشاره بهشتی به ماجرای ادغام گردشگری و میراث فرهنگی در سال ۱۳۸۲ است که به عقیده وی و برخی دیگر از کارشناسان میراث فرهنگی، بیشترین بلا را بر سر میراث فرهنگی و گردشگری کشور آورده است.

از نگاه وی هرکسی که در این کشور رییس جمهوری شود، باید توجه کند که حوزه‌های میراث فرهنگی و گردشگری  را باید از هم منفک کند؛ چرا که هر دو  دچار عدم تجانس با یکدیگر اند.

رییس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی  و گردشگری به ایرنا گفت: نظام مدیریت برنامه‌ریزی ما، گردشگری  را به عنوان یک فعالیت اقتصادی زودبازده به جا می‌آورد و نه غیر. اغلب هم این گونه است که وقتی درآمد نفتی دچار مشکل می‌شود، یاد گردشگری می‌افتند و بعد هم می‌گویند این مقدار درآمد و آن قدر اشتغال می‌تواند داشته باشد، در صورتی که این کمترین ارزشی است که گردشگری می‌تواند داشته باشد.

وی افزود: ارزش گردشگری در دنیا ارزش امنیتی است. کشوری که رونق گردشگری دارد یعنی اینکه به حقیقت آنچه هست، از منظر جهانی شناخته می‌شود. یعنی آن کشور از طریق رونق گردشگری  برای خودش تصویری در سطح جهانی می‌سازد که بسیاری از درها را به رویش باز می‌کند.

بهشتی یادآور شد: در طول ۴۲ سال گذشته هیچ توریست خارجی به ایران نیامده که شگفت‌زده ایران را ترک نکرده باشد و این نشان می‌دهد که چقدر گردشگری می‌تواند موثر باشد. این گونه به موضوع نگاه کنیم که حالا اگر ما از طریق گردشگری، تصویر خودمان را در سطح جهانی اصلاح کنیم، ارزش اقتصادی آن چقدر است؟! قطع یقین ارزش آن بییشتر از آن درآمدی است که گردشگری می‌تواند از ناحیه خورد و خوراک ،حمل و نقل و بلیط موزه  برای اقتصاد ما حاصل کند.

میراث فرهنگی حیات خلوت سیاسی نیست، تخصصی نگاه کنیم

به باور وی گردشگری مثل گندمی می‌ماند که نه به طمع کاه که به طمع گندمش کاشته می‌شود: کاه گردشگری آن چیزی است که به عنوان اقتصاد گردشگری می‌شناسید اما گندمش ارزش‌های امنیتی و ایجاد صلح است که ما به شدت به آن نیاز داریم. اگر ما به این موضوع این گونه نگاه کنیم، تازه اهمیت گردشگری و میراث فرهنگی فهمیده و معلوم می‌شود که این ادغام صدمه به هر دو حوزه زده است و باید از هم جدا شوند.

بهشتی با گریزی دوباره به آفتی که هم میراث فرهنگی و هم گردشگری را دچار آسیب کرده است، گفت: ازسال  ۸۳ تا امروز یک مسوول برای نهاد میراث فرهنگی ندیدیم که از تخصص لازم برخوردار باشد. به این دلیل که قائل نیستیم به اینکه این نهاد، یک نهاد تخصصی است. حوزه میراث فرهنگی یک نهاد علمی است؛ مثل این است که یک متخصص متالورژی را بگذارید رییس یک بیمارستان. ماجرای حوزه گردشگری هم همین است.

وی افزود: این خواسته را می‌توان داشت که هر کسی رییس جمهوری کشور می‌شود، به این موضوع توجه داشته باشد که این نهاد، یک نهاد تخصصی است و باید رفتار با آن تخصصی باشد. همان طور که راجع به سازمان انرژی هسته‌ای نگاه می‌کنیم و این سازمان به مثابه یک سازمان تخصصی است، میراث فرهنگی هم اینچنین است؛ اما خیلی وقت است  که نسبت به این موضوع غفلت می‌شود.

تاریخ و فرهنگ ایران، مزیتی که باید در جهان پررنگ شود

اردشیر اوروجی مدیرکل سابق دفتر برنامه‌ریزی، آمار و اطلاعات سازمان میراث فرهنگی و از کارشناسان ارشد میراث فرهنگی و گردشگری نیز با زاویه دیگری به اهمیت ارائه راهبرد در حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نگاه می‌کند. از نگاه وی این ۳ حوزه می‌تواند هم درآمد زا و هم اشتغال زا باشد و هم اینکه توزیع درآمد کند.

وی به ایرنا گفت: هیچ کدام از نامزدهای رییس جمهوری، راهبردشان را برای توسعه سه حوزه مهم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در مدت چهار سالی که می‌خواهند رییس جمهوری بشوند بیان نکردند و این یکی از نقاط ضعف‌ همه آنها است.

اوروجی با اشاره به کاهش درآمدهای دولت در سایه تحریم‌ها، اعتبارات کم وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را که بر حفاظت و مرمت بناهای تاریخی تاثیر گذاشته را این گونه تفسیر کرد: دولت چندین سال است که به خاطر تحریم‌ها به شدت با مشکل درآمد مواجه است. کسانی بدون آنکه به واقعیت‌ها نگاه کنند، می‌گویند دولت فلان کارها را نکرده و ما باشیم می‌کنیم. آقایان باید به علت دقت کنند؛ دولت درآمد نداشته است و اگر داشت، کوتاه نمی‌آمد، مشکل درآمد و تخصیص اعتبار، مشکل همه کشور است و تنها مربوط به نهاد میراث فرهنگی و گردشگری نیست.

تاکید اوروجی بر این است که رییس جمهوری آینده باید با تعامل با دنیا مشکل تحریم‌ها و نقل و انتقالات بانکی را حل کند تا کشور بتواند به درآمدهای خودش دسترسی پیدا کند. این موضوع از نگاه وی شرط اصلی برای رونق گردشگری است.

وی در گفت‌و گوبا خبرنگار ایرنا، افزود: در دنیای جهانی شدن، هر کشوری با مزیت‌های نسبی اش مطرح می‌شود. اما کشور ما چه مزیتی دارد که می‌تواند به واسطه آن در دنیا مطرح بشود؟ آنچه ما را در دنیا به آن عنوان می‌شناسند، تاریخ و فرهنگ ما است. جالب این که در هیچ کدام از کشورهای پیشرفته دنیا، نه برای  صنعت و نه برای کشاورزی ما و نه برای معادن ما، با هزینه خودشان نمایشگاه دائمی درست نکردند ولی برای میراث فرهنگی ما نمایشگاه دایمی ایجاد کردند و از آن درآمد کسب می‌کنند. یکی از بهترین سالن‌ها در موزه لور پاریس، متروپلیتن در نیویورک و موزه بریتانیا در لندن، سالن ایران است.

اوروجی در ادامه گفت: ایران را با عنوان" تاریخی فرهنگی" می‌شناسند. وقتی رییس جمهوری بخواهد این مزیت نسبی ایران را در دنیا مطرح کند باید به بحث میراث فرهنگی توجه کند. جالب این است که بدانید، اگر یک ‌دهم پولی که در خودرو هزینه کردیم و آخرهم نتوانستیم یک خودروی رقابتی ایجاد کنیم، در میراث فرهنگی هزینه کرده بودیم، هم بیشتر درآمد ارزی داشتیم و هم بیشتر می‌توانستیم اشتغال ایجاد کنیم.

وی افزود: رییس جمهوری آینده باید اول بحث تعامل با دنیا را حل و فصل کند تا رفت و آمد گردشگران دچار مشکل نباشد. مرحله بعد اهمیت توجه به میراث فرهنگی، سرمایه گذاری برای مرمت و احیا بناهای تاریخی و فرهنگی و همچنین  توجه به صنایع دستی و گردشگری است. نامزدها باید راهبرد خودشان را برای توسعه ایران برمبنای میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کنند. اما ما تاکنون هیچ راهبری از سوی نامزدها ندیدیم؛ فقط یکی دو تا از نامزدها گفتند، گردشگری فلان استان باید مورد توجه قرار بگیرد؛ اما آیا این می‌تواند، راهبرد برای میراث فرهنگی و گردشگری کشور باشد؟!

میراث فرهنگی ایران، کتابی که باید آن را قرائت کرد

برخلاف آنچه اوروجی به زاویه درآمد زایی میراث فرهنگی و گردشگری برای کشور و اهمیت ارائه راهبرد دراین ۲ موضوع از سوی نامزدهای ریاست جمهوری می‌نگرد، محمد مهدی حجت رییس هیات مدیره ایکوموس ایران ( شورای بین المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) معتقد است که با میراث فرهنگی نمی‌توان پول درآورد، بلکه با آن می‌توان به ریشه‌ها رسید و برای مسائل مختلف کشور راه حل‌هایی اندیشید که حاصل تجربه زیست چند هزار ساله در ایران است.

حجت درباره اهمیت پرداخت به موضوع میراث فرهنگی در آنچه نامزدهای ریاست جمهوری برای آینده کشور نسخه می‌پیچند به ایرنا گفت: چند هزار سال در این مملکت زندگی و در اثر آن، ذوق و سلیقه خاصی پیدا کرده‌ایم که در میراث فرهنگی‌ مان نهفته است. مراجعه کردن به میراث فرهنگی یعنی مراجعه به کتابی که وقتی آن را قرائت می‌کنیم، به ما نشان می‌دهد که کی هستیم و چگونه باید زندگی کنیم، کدام نقاط قوت و کدام  نقاط ضعف را داریم. واقعیت این است، کسی که می‌خواهد رییس جمهوری بشود، اگر این چیزها را نداند، هرگز در آن چیزهایی که امروز می‌گوید می خواهد درست کند، موفق نخواهد بود.

وی یادآور شد: اول انقلاب گفتیم نه شرقی، نه غربی، منظورمان این بود که نمی‌خواهیم شکل شرق و غرب زندگی کنیم. این شکل زندگی از داخل میراث فرهنگی بیرون می‌آید. مراجعه کردن به میراث فرهنگی یعنی مراجعه کردن به ریشه‌های فرهنگی یک ملت که نشان می‌دهد سبک زندگی آنها چگونه باید باشد.

به باور حجت اگرکسی  بخواهد مملکتی را اداره بکند، باید به طور دقیق بفهمد که سیاق زندگی در آن مملکت چه بوده ؛آبش، اقتصادش، کشاورزی‌اش ، سیاست خارجی، جنگ و صلحش چگونه بوده است. همه اینها از نگاه حجت و هم اندیشانش در میراث فرهنگی نهفته و غفلت جدی نسبت به این موضوع پررنگ است.

وی به ایرنا گفت: به میراث فرهنگی تنها برای شغل درست کردن و پول درآوردن نگاه نکنند. فقط نگویند میراث فرهنگی یعنی گردشگری و اگر گردشگر آمد، ما پول درمی آوریم. با میراث فرهنگی نمی‌شود پول درآورد بلکه با میراث فرهنگی می‌توان ریشه و عقل پیدا کرد. اینکه رهبر معظم انقلاب می فرمایند، ما باید به درون مراجعه کنیم و به ریشه‌های خودمان برگردیم، باید منابع را در دورن خودمان پیدا کنیم  و این در حوزه میراث فرهنگی است  که باید اتفاق بیفتد.

سیزدهمین دوره انتخابات رییس جمهوری و ششمین دوره شوراهای اسلامی شهر، روستا و عشایری و میاندوره ای پنجمین دوره خبرگان رهبری و یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی روز جمعه ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ برگزار می‌شود.