فین جهانی کاشان، عروس باغ‌های ایرانی

به گزارش ایرنا، باغ‌ یکی از عناصر ذاتی فرهنگ سکونت ایرانیان است که پیوند عمیقی با اعتقادات مذهبی مردم قبل و پس از اسلام و مردم کنونی ایران دارد.

باغ ایرانی به باغ‌هایی گفته می‌شود که پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک به‌طور عمده در فلات ایران و مناطق پیرامونی متأثر از فرهنگ آن رواج داشته است.

باغ فین و مجموعه بناهای آن در کاشان، ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ۲۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و چند سالی است که به لحاظ داشتن ارزش‌های برجسته جهانی سال ۲۰۱۱ (تیرماه ۱۳۹۰) در قالب پرونده زنجیره‌ای ۹ باغ ایرانی، دو باغ در هند و یک باغ در پاکستان با شماره ثبت ۱۳۷۲ در یونسکو ثبت شد.

۹ باغ ثبت شده (در هفت استان کشور) به ترتیب پاسارگاد و ارم در شیراز، چهل ستوان اصفهان، باغ فین کاشان، باغ عباس آباد بهشهر در استان مازندران، باغ شازده کرمان، باغ دولت‌آباد و پهلوان‌پور در یزد، باغ اکبریه بیرجند در خراسان جنوبی و سه باغ تاج محل در آگرا در هندوستان، آرامگاه همایون در دهلی نو و باغ شالیمار در لاهور پاکستان است.

به گفته علی‌اکبر مرتضایی فرماندار ویژه کاشان، باغ تاریخی فین پیش از شیوع ویروس کرونا رتبه نخست بازدید گردشگران در کشور را به خود اختصاص داده بود.

باغ فین کاشان با وسعت افزون بر ۲۳ هزار مترمربع شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله دیوار، بارو و برجهای استوانه شکل محصور شده‌ و آب اساسی‌ترین عنصر در آن بوده‌است.

شاه‌نشین، خلوت کریمخانی، کوشک، حوض خانه صفوی، حمام صفویه و قاجاریه، حوض جوش، شترگلوی فتحعلی شاه، جوی‌ها، بنای سر در و موزه ملی از جمله بخش‌های باغ فین کاشان است.

سامانه آبرسانی بعد از تقسیم به چند صورت (راکد، روان، جوششی و فورانی) باغ دقیق و منحصر به فرد و نحوه تنظیم فوران فواره‌های جوی‌های آن بسیار زیبا و مهندسی‌شده است.

طرح علمی ساماندهی حفاظت باغ و حریم آن

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اجرای طرح ساماندهی حفاظت و مدیریت باغ و حریم آن از ۶ ماه گذشته گفت: این طرح با همکاری ۲ نفر از استادان دانشگاه علم و صنعت به منظور طراحی و ساماندهی پیرامون باغ و  داخل آن در حال اجرا است.

پرویز سعادتی با اشاره به ارایه گزارش کار این استادان پس از شرکت در نشست هیات باغبانی افزود: طرح ساماندهی باغ و حریم آن با اعمال تذکرهای هیات راهبردی در مورد برخی موضوع‌ها تا ۲ ماه آینده تکمیل می‌شود.

وی، اجرای این طرح را فتح باب جدیدی در ارتباط با همکاری و تعامل دانشگاه‌ها و علمی کردن فضاهای میراث فرهنگی دانست و اظهار داشت: تحقیق بر روی تمامی پلاک‌های مالکان و کاربری آن در اطراف باغ فین، باغ کهنه و باغ پایین در وسعت حریم و عرصه باغ انجام شده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی با اشاره به مدت فعالیت خود در این مدیریت از سه سال قبل تاکنون گفت: موضوع حفاظت باغ‌ها افزون بر حفاظت از بنا حفاظت از درختان و فضای سبز آن نیز است که هر سال بر طبق روال با اولویت‌بندی نگهداری از فضای سبز و درختان باغ‌ها انجام‌می‌شود.

سعادتی با بیان اینکه برای انجام اقدام‌های حفاظتی از فضای سبز و درختان باغ‌ها برنامه‌ای با زمان‌بندی مشخص تهیه و اجرا می‌شود خاطر نشان کرد: این برنامه در مورد باغ‌فین کاشان بویژه با توجه به مشکلاتی که برای درختان آن در گذشته بر اثر یکسری اشتباه‌ها پیش آمده انجام شد.

وی با تقدیر از زحمات و خدمات فرهادی مدیر پایگاه باغ فین و همکاران وی در این مدیریت برای نجات‌بخشی و حفاظت درختان باغ یادآورشد: یک هیات راهبردی متشکل از کارشناسان مختلف در زمینه‌های گیاه‌شناسی، گیاه‌پزشکی، مهندسی معماری و مهندسی مرمت آثار برای هر باغ از جمله باغ فین کاشان تشکیل شده است که موارد را تصمیم‌گیری و از سوی مدیر پایگاه اجرا می‌کند.

به گفته وی، هیات راهبردی باغ فین از طریق امضای قرارداد با دانشگاه کاشان یک نقشه مکان‌یابی کاشت درختان در بخش‌هایی از باغ به ویژه کاشت درختان مثمر باتوجه به وجود این درختان در سابقه و تاریخچه باغ اجرا کرد که در یکی ۲ سال اخیر فضای باغ را بسیار بهتر کرد اما تا رسیدن به وضعیت ایده‌آل فاصله دارد.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی با تاکید بر اینکه برای پرونده ثبت جهانی یک اثر مدیریت پنج ساله آینده آن تدوین و تصویب می‌شود که باید به آن عمل شود، اظهار داشت: اگر خارج از این برنامه، طرح پیشنهادی یونسکو و سند تصویب شده برای آن اثر ثبت جهانی عمل و دچار مخاطره شود، افزون بر ثبت در گزارش نماینده یونسکو باید آن تخلف ایجاد شده متضاد با مفاد سند رفع شود که در مورد باغ‌ها از جمله باغ فین مشکل نداریم.

سعادتی با اشاره به ارسال سالانه گزارش مکتوب به یونسکو و بازدید هر ۲ سال یکبار ناظر یونسکو از هر اثر ثبت جهانی افزود: برخی نهادها حد و حدود قانونی را درک و رعایت نمی‌کنند.

وی، میراث فرهنگی را نماینده قانونی نظام در ارتباط با آثار ثبت جهانی و حفاظت از آن دانست و گفت: حفاظت ما از آثار جهانی نگهداری از یک سرمایه ملی با حریم و عرصه تعیین شده برای آن است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی تصریح کرد: در صورت تجاوز به حریم‌ یک اثر جهانی احتمال خارج شدن از ثبت جهانی وجود دارد، به همین دلیل تلاش ما حفظ حریم‌های درجه یک،۲ و سه و عرصه اثر منطبق با رعایت ضوابط مصوب یونسکو است.

سعادتی با بیان اینکه ایجاد هر نوع ساخت و ساز در حریم هر اثر جهانی بویژه حریم درجه یک آن ممنوع است، اضافه کرد: ساخت و ساز در عرصه و حریم هر اثر جهانی یکسری رعایت ضوابط خاص از جمله ارتفاع، خط آسمان و گودبرداری با کسب مجوز از وزارت میراث فرهنگی یا اداره متبوع در شهرستان دارد.

وی با اشاره به اینکه برخی نهادها انجام بعضی اقدام‌های خود را در عرصه باغ مفید تلقی‌ می‌کنند و برخی دنبال رزومه در دوره مدیریت خود هستند افزود: باید دید این خدمات چقدر اصولی و به نفع مردم بوده است.

به گفته وی، حفاظت پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی از آثار جهانی از جمله باغ فین کاشان حفاظت از منافع ملی است، چرا که این اثر متعلق به کاشانی‌ها یا ایران ‌نیست، بلکه متعلق به تمامی ملت‌های جهان است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی ادامه داد: بعضی وقت‌ها که نهادها ضوابط را در چارچوب رعایت نمی‌کنند ناچار به شکایت می‌شویم اما اگر نهادها و دستگاه‌های دیگر موارد را رعایت کنند با همه همکاری می‌کنیم.

سعادتی با تاکید بر اینکه خود مردم باید به درک رعایت حفظ حریم آثار تاریخی و نگهداری از آن برسند گفت: کمک مردم به میراث در حفظ حریم آثار تاریخی افزون بر نگهداری و حفظ آن برای نسل آینده، رونق گردشگری و چرخش اقتصاد این صنعت را به همراه دارد.

وی با تاکید بر همکاری خوب یزدی‌ها در بافت تاریخی با میراث فرهنگی در حفظ آثار تاریخی و رعایت حریم آن افزود: مردم یزد ثمره همکاری خود را با تبدیل مکان‌های سنتی و قدیمی به میهمانسرا در گردش اقتصادی و منافع آن دیدند.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ‌های ایرانی تصریح کرد: حفاظت از آثار تاریخی مساوی با گردش اقتصاد صنعت گردشگری، افزایش ورود گردشگر و رشد زمان اقامت ساعتی به روزانه است.

داشتن پنج معیار میراث جهانی

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان نیز با بیان اینکه هر بنای ثبت جهانی دارای یکسری معیارها و ارزش‌های برجسته جهانی است، افزود: داشتن پنج معیار از ۶ معیار میراث جهانی، حاکی از خلاقیت‌های بی‌نظیر در باغ‌های ایرانی است که ایرانیان در طول تاریخ به دلیل عشق به طبیعت ارایه کردند.

مهران سرمدیان خاطر نشان کرد: شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی، تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری،  برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز، دارای گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته، نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر و مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی به طور مستقیم یا ملموس و دارای اهمیت عالی جهانی افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی پنج آیتم باغ فین کاشان از جمله پنج معیار فرهنگی است.

به‌ گفته‌ وی، باغ‌های اروپایی و ژاپنی با طبعیت مناسب آن قبل از باغ‌های ایرانی ثبت جهانی شده بود اما در مورد باغ‌هایی ایرانی چون فلات ایران در منطقه گرم و خشک بوده و توانسته چنین باغهایی به عنوان نمود عینی باغ‌های بهشت بر روی زمین را بیاورد قابل اهمیت و پدیده است.

قدمت باغ‌های ایرانی از پاسارگاد

مدیر مجموعه جهانی باغ تاریخی فین، گفت: در خصوص اهمیت باغ‌های ایرانی با طبیعت خشک و گرم فلات ایران با اشاره به اینکه پرونده ۹ باغ ایرانی نخستین پرونده زنجیره ای ایران است که به ثبت جهانی رسید افزود: ایجاد باغ‌ها، خلق باشکوه انسان در تعامل با طبیعت است.

سمیه فرهادی با بیان اینکه باغ‌ها یکی از عناصر ذاتی فرهنگ سکونت ایرانیان از همان ابتدای پدیده باغ‌ها از ۲۵۰۰ سال قبل در پاسارگاد است تصریح کرد: باغ‌ها از یکسری الگوهای باغ‌های چهاربخشی (چهار عنصر اصلی هستی یعنی هوا، آب، خاک و آتش) با دیدگاه‌های اساطیری الهام گرفتند.

وی با تاکید بر اینکه باغ‌های چهاربخشی مفهوم ایده و الگوی اصلی باغ‌های ایرانی است گفت: یکسری مفاهیم مقدس و اساطیری در دوره هخامنشیان وجود داشته که یکی از آنها چهار ارکان اصلی عالم و چهارباغ نیز برگرفته از چهار ارکان عالم است.

تمثیلی از باغ‌های بهشتی

این کارشناس ارشد مهندسی معماری، با یادآوری اینکه چهارباغ به‌عنوان مفهوم اصلی باغ ایرانی از زمان هخامنشی آمده و در هر دوره‌ای تکمیل شده تا به دوره اسلامی رسیده‌ است، اظهار داشت: باغ‌های ایرانی پس از رسیدن به دوره اسلامی با الهام از زیبایی شناسی و آن تفاسیری که ما از بهشت در قرآن و نهرهای جاری آب زیر درختان داریم و افزایش بُعد اسطوره‌ای به این شکل به عنوان نمود عینی بهشت و تمثیلی از باغ‌های بهشتی پدید آمد.

فرهادی با بیان اینکه بیشتر باغ‌های ایرانی به جز پاسارگاد بعد از دوره اسلامی پدید آمد، افزود: پدیده باغ ایرانی در مناطق سبز و خرم خلق نشده است، بلکه آنچه که باغ ایرانی را پدیده می‌کند متولد شدن آن مثل باغ فین و باغ شازده ماهان کرمان در طبیعت خشک و خشن است.

وی، ظهور پدیده‌ باغ‌های ایرانی را مستلزم برخورداری ایجادکنندگان آن از دانش گیاه، آب و هوا دانست و افزود: مهندسی خلاق برای رفع موانع و تهدیدات طبیعی و مسائل کاشت و برداشت گیاه و آبرسانی در طبیعت خشک یک ارزش برای باغ ایرانی است.

مسوول دفتر فنی اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان کاشان افزود: الگوی اولیه باغ ایرانی با قدمت زیاد از پاسارگاد شکل گرفته و پس از آن با رشد رو به جلو به وضعیت کنونی آن رسیده است.

سابقه ۷۵۰۰ ساله

فرهادی، با تاکید بر نحوه مدیریت و نگهداری باغ ایرانی گفت: سابقه باغ فین به چشمه سلیمانیه به دوران طولانی قبل از اسلام یعنی هفت هزار و ۵۰۰ سال قبل بر می‌رسد و قدمت این چشمه با تمدن سیلک و شاید قبل از آن عجین بوده است.

وی، باغ فین را در این ۹ باغ ایرانی بهترین نمونه خلق فناوری مناسب طراحی بی‌نظیر و هندسی باغ و کاملترین فضاهای باغ ایرانی با رقم خوردن رویدادهای سیاسی و اجتماعی سرنوشت ساز دانست و گفت: شاه عباس و فتحعلی شاه قاجار دو پادشاهی بودند که افزون بر علاقه زیاد به تاثیر شگرف روی باغ مراسم خود را در این باغ می‌گرفتند.

مدیر مجموعه جهانی باغ تاریخی فین، خاطر نشان کرد: شاه عباس اول چند دفعه در باغ فین بار عام(میهمانی عمومی) داده و این باغ تا دوران فتحعلی شاه قاجار باغ بسیار مورد اقبال و توجه بوده است.

فرهادی رویداد شهادت امیر کبیر، ساخت خلوت کریمخانی کنار باغ، تخریب باغ فین با ۲ زلزله شدید کاشان که حمام های آن تخریب و بعد بازسازی شد را از دیگر رویدادهای قابل توجه در این باغ برشمرد و افزود: از آنجا که کریمخان زند خود را وکیل الرعایا نه پادشاه می‌دانست و مثل بقیه پادشاهان نیامد داخل باغ زندگی کند کنار باغ نه داخل آن خلوت کریمخانی را (خلوتی که امیر کبیر ۴۰ روز در دوران تبعید با خانواده‌اش در آن زندگی کرد) ساخت.

وی اضافه کرد: معماری باغ با نام حسن تسلط کاشانی در نقشه‌ای که سال ۱۳۱۵ هجری شمسی برای ثبت پرونده ملی باغ کشیده و مستند نگاری شده است.

فرهادی ادامه داد: سامانه آبیاری منحصر بفرد باغ فین در بین تمامی باغ‌های ایرانی را که از چشمه سلیمانیه سیراب می شود از دیگر از ارزش های این باغ برشمرد و گفت: سامانه آبیاری منحصر بفرد باغ فین شامل قنات چشمه سلیمانیه به طول یکهزار و ۲۰۰ با ۱۹ رشته چاه قنات است که از هفت کتل و دندانه سرچشمه می گیرد.

فرهادی، نوع درختان باغ فین کاشان و قدمت آن، نظام آبیاری و کاشت سرو از نوع گیاهان همیشه سبز را که نمود عینی بهشت در قرآن است از دیگر ارزش‌های باغ برشمرد و ادامه داد: این باغ غیر از ارزش‌های برجسته جهانی شامل پنج آیتم از ۶ آیتم فرهنگی دارای دو شاخص اصالت و سلامت مورد نیاز برای ثبت آثار جهانی یک اثر بسیار مهم است.

مدیر مجموعه جهانی باغ تاریخی فین اظهار داشت: شاخص اصالت بنا مهمترین ویژگی زیربنایی و مربوط به انتقال صادقانه و موثق اهمیت فرهنگی و تاریخی محوطه میراث جهانی است که شامل اصالت در فرم و ترکیب، اصالت در مواد و مصالح، اصالت در کاربری و عملکرد، اصالت در فناوری، اصالت در موقعیت جغرافیایی و محیط اطراف می‎‌شود.

فرهادی افزود: شاخص سلامت بنا که بر تمامیت و دست نخوردگی محوطه میراث جهانی دلالت دارد شامل سلامت بصری قابلیت دیده شدن بدون مانع فیزیکی و تسلط بصری آن بر بیننده از فاصله دور، سلامت سازهای در سلامت عملکردی در باغ ایرانی یعنی خلق با شکوه انسان در تعامل با طبیعت است.

به گفته وی، باغ فین دارای اصالت در فرم ، عملکرد، جانمایی، سلامت سازه، سلامت فرم و سلامت بصری با تزئینات سالم آن تاکنون است.

شهرستان کاشان با برخورداری از یک هزار و ۷۰۰ اثر دارای ارزش تاریخی، طبیعی و معنوی شامل ۳۲۵ اثر ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی، در فاصله نزدیک به ۲۰۰ کیلومتری شمال اصفهان واقع است.