سهم بسیار کشاورزی خراسان رضوی از آب و ضرورت مصرف بهینه آن

بخش کشاورزی، تنها منبع تامین معیشت افزون بر نیمی از جمعیت یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفری روستایی استان خراسان رضوی است. ۳۶۳ هزار بهره‌بردار در بخش کشاورزی این استان فعالیت دارند و تولید سالانه انواع محصولات باغی، زراعی و دامی خراسان رضوی هشت میلیون تن است. همچنین سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار زمین در این استان زیر کشت ۸۳ نوع محصول می‌رود.

۹۰۰ هزار هکتار از این سطح مربوط به زراعت و ۳۰۰ هزار هکتار آن باغ است. بخش کشاورزی ۲۸ درصد اشتغال و ۳۰ درصد صادرات غیرنفتی استان ۶ میلیون و ۸۷۰ هزار نفری خراسان رضوی را به خود اختصاص داده است.

طبق مطالعات دفتر پژوهش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، سرانه آب تجدیدشونده در کره زمین از سال ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۵ نشان می دهد ایران در مرکز بحران وضعیت خشکسالی و کم آبی قرار گرفته است.

در این راستا از ۳۷ دشت خراسان رضوی، ۳۴ دشت در وضعیت ممنوعه و بحرانی قرار دارند، خراسان رضوی با متوسط کسری مخازن یک میلیارد مترمکعب در بلندمدت بیشترین کسری مخازن را در بین استانهای کشور دارد.

بر اساس آخرین آمار، الگوی مصرف آب در خراسان رضوی ۸۴.۴ درصد در بخش کشاورزی، ۱۰ درصد در بخش شرب و بهداشت، ۱.۴ درصد در بخش صنعت، ۳.۸ درصد در بخش خدمات است، از این منابع آب ۶۲ درصد مربوط به چاه‌ها، ۱۹ درصد مربوط به قنات‌ها و ۱۸ درصد مربوط به چشمه‌ها  است.

از مهمترین مشکلات خراسان رضوی، آب و هوای خشک، ناهمخوانی توسعه استان با ظرفیتهای زیست محیطی و آبی، بیشتر بودن حجم برداشت آب نسبت به منابع تجدیدپذیر آن، بدمصرف کردن و اسراف در مصرف منابع آب است.

از آنجا که ۸۵ درصد از منابع آب در بخش کشاورزی مصرف می شود، تعادل بخشی در مصرف این بخش از طریق افزایش بهره وری آب کشاوری ضروری است، اطلاعات مربوط به سند سازگاری آب در استان که آخرین آمار آن مربوط به سالهای ۹۸ و ۹۹ است، نشان می دهد پارسال ۳۶۹ میلیون مترمکعب صرفه جویی در منابع آب زیرزمینی انجام شده است.

بدمصرف کردن و اسراف، روند فزاینده مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به مشهد، نبود توجیه اقتصادی برای مدیریت رفتار مصرف کنندگان، ضعف انگیزه سرمایه گذاران در این حوزه از دیگر مشکلاتی هستند که وضعیت منابع را به بحران دچار کرده است.

سند سازگاری با کم آبی خراسان رضوی در سال زراعی گذشته نشان می دهد که در این سال ۳۶۹ میلیون مترمکعب صرفه جویی در منابع آب زیرزمینی صورت گرفته است اما این سند سازگاری باید بهره وری آب کشاورزی را ارتقا دهد زیرا تا زمانی که این ارتقا صورت نگیرد، مصرف آب همچنان زیاد است.

توسعه سامانه های نوین آبیاری، اصلاح و بهبود روش های آبیاری سطحی و سنتی، به‌زراعی و به‌باغی، تجارت و بازار، توسعه کشاورزی حفاظتی، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی از طریق افزایش فرآوری محصولات، بهبود و توسعه مکانیزاسیون، اصلاح الگوی کشت برای دستیابی به حداکثر بهره وری آب، مصرف بهینه نهاده ها در حوزه دام و طیور و توسعه آبزی پروری از جمله برنامه هایی است که باید به آنها توجه ویژه داشت.

مدارا با کشاورزان در مساله آب

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی در این باره گفت: تلاش ما این است که نگذاریم تنش اجتماعی در زمینه مصرف آب بوجود آید، با فرستادن کشاورزان به دادگاه مساله حل نمی شود، باید به شیوه اجتماعی مشکلات را رفع کرد.

محمد علایی افزود: خشکسالی کنونی در خراسان رضوی کم سابقه و میزان گرما و تبخیر آب به شدت زیاد است، میزان کسری مخزن آب به ۶۶۲ میلیون مترمکعب رسیده که افزایش نیز خواهد یافت، هم اینک رودخانه هریرود که طی ۸۵ سال گذشته بیشترین آورد آب آن به میزان ۱۶ میلیون مترمکعب آب بوده، امسال ۴.۲ میلیون مترمکعب آورد آب داشته است. 

وی ادامه داد: نمی توان مانع از برداشت آب کشاورز از چاه شد و صدور پروانه ها را کاهش داد، با این حال پارسال جابه‌جایی چاه های بخش کشاورزی خراسان رضوی ۹.۶ درصد، مصرف برق چاه های کشاورزی ۲۶۶ میلیون کیلووات و نارضایتی و شکایات کشاورزی در این استان ۵۰ درصد کاهش یافت.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: میزان بارندگی امسال در استان دستکم ۵۰ درصد کاهش یافته است لذا از هم اکنون برای کشت پاییزه کشاورزان باید تدبیر کرد، شاید سال آینده برای تامین آب مشهد با مشکل مواجه نشویم، اما به طور قطع مشهد در سال ۱۴۰۲ با مشکل کمبود آب مواجه خواهد شد.

وی افزود: آیین نامه ها و قوانین، مشکلات کشور را حل نمی کند، در صورتی که سند سازگاری با شرایط کم آبی که برای هر دشت استان تدوین شده، اجرایی شود می توان تا حدی بر مشکلات این بخش فائق آمد.

سید امیر مرتضوی، معاون پیشگیری از وقوع جرم دادگستری کل خراسان رضوی نیز در این باره گفت: شعب ویژه رسیدگی به شکایات و تخلفات در حوزه آب در این استان ایجاد شده و به دادستان ها ماموریت داده شده که در برخی موارد خاص بنا بر مقتضیات هر شهرستانی، مشکل را در حوزه آب بدون تشکیل پرونده قضایی حل کنند.

ضعف سرمایه گذاری در حوزه آب

رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز در گفتگو با خبرنگار ایرنا یکی از مشکلات بخش کشاورزی را کمبود سرمایه گذاری دانست و گفت: در حوزه توسعه سامانه های نوین آبیاری از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۱ حدود ۱۱۰ هزار هکتار در استان مجهز به این سامانه شده اما از سال ۱۳۹۲ تا پایان سال ۱۳۹۹ فقط ۷۰ هزار هکتار به این بخش افزوده شده است.

محمدرضا اورانی با بیان اینکه ۹۰ درصد اقلیم کشور خشک و نیمه خشک است، افزود: باید شرایط اقلیمی کشور را در تولید محصولات کشاورزی مد نظر قرار دارد و کشت‌های جایگزین و کم آب طلب را رواج داد.

وی ادامه داد: طی ۲ سفر رییس جمهوری به خراسان رضوی ۲۰۰ میلیارد تومان به اصلاح و بهبود شیوه های آبیاری سطحی و سنتی اختصاص یافت که از این محل ۲ هزار کیلومتر کانال انتقال آب با لوله ایجاد شد، پارسال هم با مساعدت استاندار و مجمع نمایندگان استان در مجلس شورای اسلامی، ۱۰۰ میلیارد تومان صرف انتقال آب به بخش کشاورزی شد و طول این مسیر را افزایش داد.

رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: در بخش توسعه مکانیزاسیون، از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲، کل اعتباری که به این بخش اختصاص یافته است، پنج میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان بوده اما از سال ۱۳۹۲ تا پارسال ۶۵۰ میلیارد تومان تسهیلات و از ۲۰ فروردین ماه تاکنون نیز ۲۴۰ میلیارد تومان تسهیلات به بخش مکانیزاسیون کشاورزی استان اختصاص یافته است.

دبیر شورای هماهنگی بانکهای خراسان رضوی نیز به افزایش سهم بخش کشاورزی از تسهیلات بانکی اشاره کرد و گفت: پارسال ۹ درصد از تسهیلات پرداختی استان به بخش کشاورزی اختصاص یافت اما از ابتدای امسال تاکنون درصد پرداختی تسهیلات به بخش کشاورزی به ۱۴ درصد معادل ۱۸ هزار میلیارد تومان تا پایان خرداد ماه رسید و هدفگذاری امسال رساندن این میزان به ۱۵ درصد و معادل ۷۲ هزار میلیارد تومان است.

حمید صفایی نیکو افزود: امسال حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان تسهیلات دیگر نیز به بخش کشاورزی بویژه دامداران ۲۹ شهرستان این استان از سوی ۹ بانک پرداخت می شود.

۱۴ پیشنهاد برای افزایش بهره وری بخش کشاورزی

اتاق بازرگانی خراسان رضوی به عنوان اتاق فکر بخش خصوصی پیشنهادات خود برای افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی را ارایه کرده است که هر یک از این بندها برنامه اجرایی جداگانه دارد و مورد توافق بخش دولتی و بخش خصوصی قرار گرفته است.

براین اساس، تعادل بخشی آبهای زیرزمینی به عنوان یکی از این راهکارها برای افزایش بهره وری آب است که این موضوع مستلزم توجه به برنامه های هر دشت است تا اولویت ها برای هر دشت مشخص شود و می‌توان با حضور کشاورزان و تشکل ها و دستگاه های ذیربط اولویتها را تعیین کرد.

موضوع آب مجازی یکی دیگر از راهکارهاست که باید فرهنگ کشت را تغییر داد، میزان آبی که برای کشت و برداشت هندوانه مصرف می شود با صادرات و سود این محصول تعادل ندارد، موضوع دیپلماسی آب و سرمایه گذاری مشترک با کشورهای همسایه نیز در زمره راهکارهایی است که به ویژه در ارتباط با افغانستان می توان به آن توجه کرد.

تهیه برنامه‌های توسعه کشاورزی شامل الگوی کشت با در نظر گرفتن صنایع تبدیلی و تکمیلی با محوریت هر دشت و طرح خرید آب از مالکان یا تشویق در قبال کاهش برداشت آب به عنوان برخی دیگر از راهکارها مطرح است.

توسعه صنایع باید بر اساس شرایط اقلیمی استان باشد، به عبارت دیگر استقرار صنایع باید با توجه به میزان آب موجود در آن منطقه انجام گیرد، به طوری که برای تامین آب آن نیاز به استفاده از حق‌آبه های سایر صنایع در آن مناطق یا حقابه های کشاورزی نباشد.

تهیه و تصویب قوانینی برای تشدید مجازات متخلفان در مصرف آب و رسیدگی خارج از نوبت در دادگستری به دعاوی علیه برداشت کنندگان غیر مجاز، اصلاح تعرفه های آب برای رسیدن به بهای واقعی در یک دوره پنج ساله، خرید و فروش شارژ آب‌های کشاورزی برای تمامی مصارف در همان محدوده مطالعاتی و سرمایه گذاری به منظور بازچرخانی آب و استفاده از آب‌های نامتعارف در صنعت، خدمات و کشاورزی و شیرین کردن آبهای شور نیز دیگر راهکارهایی هستند که باید به آنها توجه شود.