نکات جالبی که باید از هیروگلیف مصری بدانید

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا از تارنمای هیستوری (History)، در کنار اهرام، مجسمه‌های ابولهول و مومیایی‌ها، دیگر اکتشاف جذاب از تمدن باستانی مصر یک سیستم نوشتاری است که در آن از تصاویر سبک‌وار از انسانها، حیوانات و اشیاء برای انتقال پیام استفاده می‌شد، یعنی خط هیروگلیف. خط هیروگلیف که نامش را از لغت یونانی hieroglyphikos به معنی حکاکی مقدس می‌گیرد، در قدیمی‌ترین حالت، روی دیوارهای سنگی که بیش از ۵ هزار سال قدمت دارند کشف شد و تا قرن چهارم میلادی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. مصریان باستان داخل معابد، بناهای یادبود و مقبره‌های خود را به الفبای هیروگلیف مزین می‌کردند و یا آن‌ها را روی پاپیروس می‌نوشتند. پاپیروس نوعی کاغذ باستانی است که با استفاده از گیاهی به همین نام ساخته می‌شد. در ادامه به ۸ نکته جالب درباره هیروگلیف مصری می‌پردازیم:

۱. اگرچه در سیستم نوشتاری هیروگلیف برای انتقال پیام از تصاویر استفاده می‌شود اما، برخلاف باور عموم، این خط یک خط تصویری نیست

از آنجایی که نمادهای به کار رفته در خط هیروگلیف شبیه انسان‌ها، حیوانات و اشیا هستند، تصور این که هیروگلیف‌ها به معنای تصویر متناظر خود دلالت دارند کار ساده‌ای است اما اینطور نیست. برخی هیروگلیف‌ها در زبان مصر باستان نماد اصوات هستند درست مثل کاراکترهای الفبای رومی. دیگر هیروگلیف‌ها نیز ایدئوگرام‌هایی هستند که مفاهیم را نمایش می‌دهند و هیچ آوایی ضمیمه‌شان نیست.  

۲. خط هیروگلیف به مقبره‌های از ما بهتران و نخبگان جامعه مصر باستان پیوند خورده است

پیتر اف. دورمن از اساتید بازنشسته موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو می‌گوید: نمونه‌های اولیه خط هیروگلیف عموما از مقبره‌های سلطنتی ابیدوس مصر کشف شدند. از آنجایی که خط هیروگلیف مبتنی بر ترسیم تصاویر بود پیوند آن با هنر رسمی ناگسستنی است، به ویژه برای اشاره به پادشاه که تصویر آن را می‌توان در مجسمه‌های یادبودی دید که در معابد اولیه قرار داده می‌شدند. 

به گفته دورمن، اگرچه این سیستم نگارش در نهایت در انواع دیگر نوشتار مورد استفاده قرار گرفت اما هیروگلیف‌ها هیچگاه پیوند اولیه خود با محیط‌های متعلق به نخبگان جامعه مثل معابد و مقبره‌ها را از دست ندارند. مردم عادی که عضو خاندان سلطنتی نبودند نیز گاهی از هیروگلیف‌ها در مقبره‌ها و مجسمه‌های یادبود شخصی خود استفاده می‌کردند البته این امتیاز هم فقط مخصوص افرادی بود که پول کافی برای پرداخت اجرت سنگ تراشان را داشتند.

۳. هیروگلیف چندان رایج نبود و مصریان باستان بیشتر از دیگر روش‌های نوشتاری استفاده می‌کردند

از آنجایی که خط هیروگلیف خیلی پیچیده بود، مردمان مصر باستان انواع ساده‌تری از خط را ابداع کردند. خط هیراتیک یا کاهنی یکی از این نوع خطوط بود؛ یک خط شکسته که با قلم روی پاپیروس یا اُستراکون نوشته می‌شد اما هیچوقت به بناهای رسمی راه پیدا نکرد. سیستم نوشتاری دموتیک که در سده ۸۰۰ پیش از میلاد ابداع شد نیز برای نگارش اسناد روزمره و آثار ادبی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

۴. خواندن متون نوشته شده به خط هیروگلیف گاو نر می‌خواهد و مرد کهن!

در خط هیروگلیف بین کلمات فاصله وجود ندارد و خبری از علائمی چون ویرگول و نقطه هم نیست. این بدان معناست که برای خواندن آنچه به هیروگلیف نوشته شده، باید کاملا به دستورزبان مصر باستان مسلط بوده و درباره پیام نوشته شده پیش زمینه داشته باشید تا بتوانید کلمات، عبارات، جملات، پاراگراف ها و فصل ها را از هم تفکیک کنید. به علاوه، خط هیروگلیف برخلاف زبان انگلیسی مدرن، الزاما از چپ به راست خوانده نمی‌شود؛ هیروگلیف‌ها ممکن است به صورت افقی از چپ به راست/ از راست به چپ و یا حتی به صورت عمودی نوشته شده باشند!

۵. تنها تعداد محدودی از مصریان باستان سواد خواندن خط هیروگلیف را داشتند

آن طور که در کتاب مصری میانه: درآمدی بر زبان و فرهنگ هیروگلیف‌ها نوشته جیمز پی. آلن آمده است، در دوره متاخر مصر باستان، فقط کاهنان می‌توانستند خط هیروگلیف را بخوانند. به نقل از این کتاب، متون و نوشته‌هایی که بنا بود مخاطبان گسترده‌تری داشته باشند به جای هیروگلیف به خط دموتیک نوشته می‌شدند.

۶. سیستم نوشتاری هیروگلیف به تدریج و پله پله منسوخ شد

در سده ۳۰۰ قبل از میلاد، وقتی دودمان بطلمیوس که از نژاد مقدونی بودند در مصر روی کار آمدند، یونانی جای زبان مصری را به عنوان زبان دربار گرفت. حدود ۶۰۰ سال بعد، در سال ۳۸۴ میلادی، تئودوسیوس امپراطور مسیحی روم با صدور حکمی بت پرستی را در مصر ممنوع کرد و این آغازی بر پایان استفاده از هیروگلیف‌ها بود.

به نقل از کتاب درک هیروگلیف‌: راهنمای مقدماتی کامل نوشته هیلاری ویلسون، در زمانی که آخرین نوشته‌های مبتنی بر خط هیروگلیف در سال ۳۹۴ میلادی در معبد فیله مصر حک شدند، احتمالا تنها تعداد کمی مجسمه‌ساز مصری باقی مانده بودند که معنی چیزی که حک می‌کردند را متوجه می‌شدند!

۷. کشف سنگ رُزِتا مقدمه یک پیشرفت بزرگ در درک هیروگلیف‌ها شد

سربازان فرانسوی تحت امر ناپلئون در مصر، در سال ۱۷۹۹ میلادی، حین تعمیر یک دژ در شهر رشید یا رزتا یک سنگ نبشته پیدا کردند که به سنگ رزتا معروف شد. این سنگ با نوشته‌هایی به سه خط مختلف هیروگلیف، دموتیک و یونانی باستان پوشانده شده بود. این که هر سه خط روی یک سنگ حک شده بودند، به پژوهشگران شانس آن را داد که از خط هیروگلیف رمزگشایی کنند.

توماس یانگ، دانشمند انگلیسی که در سال ۱۸۱۴ مطالعه روی این سنگ نبشه را آغاز کرد، به این نتیجه رسید که برخی از نمادهای هیروگلیف آن، هجی آوای اسامی سلطنتی هستند. اما ژان فرانسوا شامپولیون در سال ۱۸۲۲ اثبات کرد هیروگلیف‌ها ترکیبی از نمادهای آوایی و ایدئوگرافیک هستند. او به همین روش موفق به رمزگشایی متن هیروگلیف روی سنگ رزتا شد که پیامی از کاهنان مصری خطاب به بطلمیوس پنجم بود.  

۸. رمزگشایی از خط هیروگلیف هنوز هم چالش برانگیز است

فهمیدن معنی متونی که به هیروگلیف نوشته شده‌اند، هنوز هم یک چالش بزرگ برای دانشمندان است و به کلی تعبیر ذهنی نیاز دارد. حتی بلند خواندن این نمادها هم کار ساده‌ای نیست.

دورمن می‌گوید: استفاده زیاد از علائم آوایی نیست که ترجمه این خط را سخت می‌کند، بلکه مشکل آن است که تلفظ صوتی زبان مصر باستانی در این خط به طور کامل نوشته نمی‌شود و همین امر تلفظ کلمات، و به ویژه پیچیدگی‌های سیستم زبان مصری، را به موضوعی متکی بر حدس و گمان تبدیل کرده است.