از سال سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶) که کانال دیپلماتیک بین ایران و عربستان قطع شد، تا پارسال که «دونالد ترامپ» بازی سیاسی را به رقیب دموکرات واگذار کرد، روابط این دو کشور بسیار تیره بود. با ورود «جو بایدن» به کاخ سفید و تغییر رویکرد خاورمیانه ای آمریکا همچون کاهش شمار نظامیان این کشور در غرب آسیا و نیز پیشرفت در مذاکرات هسته ای، مقامات ریاض چاره را در تغییر بازی یافتند.
لحن آشتی جویانه آل سعود برخلاف مواضع قبلی مقامات ریاض از این تغییر رویکرد نشان داشت. نخستین مواضع نرم و آشتی جویانه عربستان را «محمد بن‌سلمان» ولیعهد سعودی اتخاذ کرد. وی روز چهارشنبه هشتم اردیبهشت در گفت و گویی، در پاسخ به پرسشی پیرامون احتمال برقراری روابط بین ریاض و تهران گفت: در نهایت، ایران یک کشور همسایه است، همه ما امیدواریم که رابطه خوب و متمایزی با ایران برقرار کنیم. وی تصریح کرد که دو کشور منافع مشترک و متقابلی برای پیشرفت و بهبود منطقه و جهان دارند.
اظهارات شفاف ولیعهد سعودی برای میل به بهبود روابط با تهران با استقبال مقام های جمهوری اسلامی ایران مواجه شد و همان زمان «سعید خطیب زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به سوالی در خصوص اظهارات ولیعهد عربستان، اظهار داشت: با دیدگاه های سازنده و روش گفتگو محور، این دو کشور مهم منطقه و جهان اسلام می توانند با پشت سر گذاشتن اختلافات، وارد فصل تازه ای از تعامل و همکاری برای نیل به صلح و ثبات و توسعه منطقه ای شوند.
البته این رفتار مسالمت آمیز که بعدها نیز ادامه یافت، بی ارتباط با تلاش های میانجیگرانه برخی کشورهای دوست نبوده است که نام برخی بازیگران همچون پاکستان، عراق، عمان و قطر در این فهرست به چشم می خورند.
یکی از کشورهایی که نقش میانجی را به خوبی ایفا کرد، پاکستان بود. «عمران‌خان» نخست‌وزیر این کشور تکاپوی قابل توجهی برای بهبود روابط ایران و عربستان داشته است. او مردادماه پارسال در مصاحبه‌ای با «الجزیره» گفت که «ما تمام تلاشمان را می‌کنیم تا از رویارویی نظامی بین ایران و عربستان سعودی جلوگیری کنیم و تلاش‌های ما نیز موفقیت‌آمیز بوده است». عمران خان ادامه داد: میانجیگری ما میان ایران و عربستان متوقف نشده، پیشرفت‌ها به صورت کند و آرام ادامه دارد.
عمران خان با هدف تنش زدایی در روابط تهران و ریاض تنها در سال ۱۳۹۸ دو بار به ایران سفر کرده بود. سفر نخست وزیر پاکستان به ایران در اردیبهشت آن سال انجام شد. عمران خان مجددا مهرماه همان سال، پس از سفر به آمریکا و دیدار با ترامپ به ایران رفت. لازم به ذکر است که وی پیشتر به عربستان سعودی رفته بود.
قطر از دیگر کشورهایی است که از از ایفای نقش میانجی میان ایران و عربستان سعودی استقبال می کند و «لؤلؤة الخاطر» سخنگو و معاون وزارت امورخارجه قطر خردادماه امسال در گفت‌وگو با خبرگزاری «اسپوتنیک» تاکید کرد که دوحه آماده ایفای نقش میانجیگری میان قدرت‌های منطقه‌ای برای برقراری صلح و ثبات در خاورمیانه است. الخاطر همچنین در پاسخ به سوالی درباره احتمال میانجی گری دوحه میان ایران و ریاض گفت که «تاکنون چنین درخواستی از قطر مطرح نشده است اما ما از این مسئله استقبال می‌کنیم.»
همچنین دی ماه پارسال بود که «محمد بن عبدالرحمن آل ثانی» وزیر خارجه قطر از کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس خواست که با ایران گفت و گو کنند. او همچنین از آمادگی کشورش برای میانجیگری در راستای برگزاری نشستی میان ایران و اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس خبر داد.
تا به امروز اما پربازده ترین و کارامدترین تلاش های میانجیگرانه در کارنامه دولت عراق ثبت شده است. فروردین ماه امسال روزنامه انگلیسی «فایننشال تایمز» از مذاکرات مستقیم مقام های ارشد ایران و عربستان سعودی برای اصلاح روابط بین آنها در عراق خبر داد؛ خبری که متعاقبا از سوی مقام های تهران و ریاض تایید شد. این منبع اضافه کرد که روند برگزاری مذاکرات ایران و عربستان از سوی «مصطفی الکاظمی» نخست وزیر عراق که ماه گذشته در ریاض با ولیعهد عربستان دیدار داشت، تسهیل شده است.
برخی منابع آگاه بر این باورند که میانجیگری نخست‌وزیر عراق در روابط ایران و عربستان با دعوت عربستان انجام گرفته است. اردیبهشت ماه پارسال پایگاه خبری «میدل ایست آی» به نقل از منابع آگاه، مدعی شد که «اولین تماس تلفنی که مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر جدید عراق پس از انتخاب شدندش دریافت کرد از محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی بوده است و بن سلمان از الکاظمی خواسته است میانجیگری میان ایران و عربستان سعودی را آغاز کند.»
در مجموع بسیاری از ناظران برگزاری ۲ نشست در بغداد را مفید ارزیابی می کنند و «علی ربیعی» سخنگوی رییس جمهوری در کنفرانس خبری روز سه‌شنبه ۱۵ تیرماه از پیشرفت در مذاکرات ابراز رضایت کرد اما گفت که برخی مسائل پیچیده هستند و حل آن زمان خواهد برد.
اینک برخی رسانه ها از احتمال انتقال دور بعدی مذاکرات ایران و عربستان از بغداد به مسقط پایتخت عمان خبر می دهند. عمان کشوری است که بر حسب سنت، همواره برای اقدامات میانجیگرانه می کوشد و پیشتر میزبان مذاکرات هسته ای ایران نیز بوده است.
ماه گذشته (تیرماه) شاهد سفر «هیثم بن طارق» سلطان عمان به عربستان بودیم. از نگاه ناظران، ایران یکی از محورهای این گفت وگوها بوده و مسقط به دنبال نزدیک کردن رویکردهای تهران و ریاض است زیرا اکنون مذاکراتی میان ایران و عربستان در حال برگزاری و توافق نهایی در خصوص پرونده هسته‌ای ایران نیز همچنان مهم‌ترین مساله است.
حال باید منتظر فرارسیدن ۱۴ مردادماه و روی کار آمدن دولت جدید در ایران باشیم تا ببینیم در دولت رئیسی روند تنش زدایی به چه نحوی پیش خواهد رفت. پس از پیروزی رئیسی در رقابت های انتخاباتی، هر چند «فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان تاکید کرد که ریاض روابط خود را با تهران بر اساس واقعیات تنظیم می کند، اما ناظران پیش بینی کردند که همین روند تدریجی تنش زدایی در آینده ادامه خواهد یافت.
نظر شما