منطقه خوش آب و هوای «ریجاب» قربانی سودجویی‌ها و نبود مدیریت شده است

به گزارش ایرنا، ریجاب (ریژاو به معنی محل ریزش آب) نام یکی از شهرهای استان کرمانشاه می‌باشد و در ۱۲۰ کیلومتری شمال غرب کرمانشاه، در شهرستان دالاهو و در مسیر کرند به سرپل ذهاب واقع است.

منطقه ریجاب با وسعت ۱۲۰ کیلومتر مربع در غرب استان کرمانشاه واقع شده‌است که از نظر تقسیمات سیاسی، جزء شهرستان دالاهو می‌باشد. این منطقه از سمت شمال به شهرستان ثلاث باباجانی، از شرق به شهر کرندغرب، از جنوب و غرب به شهرستان سرپل ذهاب محدود می‌شود. 

ریجاب یکی از ۵۰ منطقه نمونه گردشگردی استان کرمانشاه است.

تنها رودخانه ریجاب از ارتفاعات سیاوانه (سیاهانه) واقع در کوه‌های دالاهو سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیر پر پیچ و خم باغ‌های گردو، وارد شهرهای مرزی سرپل زهاب و قصرشیرین و سپس وارد کشور همسایه، عراق می‌شود.

این رودخانه در انتهای دالاهو و مرز ورود به سرپل ذهاب یکی از بلندترین آبشارهای ایران(آبشار ریجاب یا آبشار پیران) را خلق کرده است. در قسمت بالای این آبشار روستایی با نام ژالکه و قسمت پایین این آبشار با عبور از دره هونه به روستای پیران منتهی می‌شود. 

در سال‌های اخیر اما به‌دلیل سوء استفاده صاحبان باغات و اراضی و همچنین ضعف مدیریت سازمان‌های محیط زیست و شیلات و به‌علت ساخت مزارع و استخرهای بیش از حد پرورش ماهی نه‌تنها کیفیت آب رودخانه ریجاب به‌شدت کاهش یافته؛ بلکه محیط زیست منطقه نیز به نابودی مطلق کشانده شده است.

به گفته استاد تمام گروه مهندسی َآب دانشگاه رازی، هم اکنون آب زلال رودخانه ریجاب به‌دلایل ذکر شده نه‌تنها دیگر برای پرورش ماهی صرفه اقتصادی ندارد بلکه منطقه، ماهیت توریستی و تولیدی میوه‌های باکیفیت خود را نیز از دست داده و به لجنگاه تبدیل شده است.

دکتر قمرنیا؛ استاد دانشگاه رازی کرمانشاه

دکتر هوشنگ قمرنیا افزود: ساخت استخرهای پرورش ماهی غیراستاندارد و خارج از پتانسیل منطقه در نواحی بالادست، کیفیت و میزان آب و نیز سلامت تولید در مزارع پایین‌دست را  به‌شدت کاهش و تحت تاثیر قرار داده است.

او اظهار کرد: بررسی‌ها و نتایج حاصله نشانگر آن است که نه‌تنها در مناطق کم‌آب؛ بلکه در مناطق پرآب نیز سوء مدیریت و  بهره‌برداری نامناسب، استفاده بهینه  از منابع آب را غیر ممکن می‌سازد.

این در حالی است که به اعتقاد قمرنیا، با توجه به پتانسیل‌های موجود در صورت مدیریت صحیح منابع آب و محیط زیست، منطقه مورد مطالعه (ریجاب) می‌توانست به یکی از قطب‌های گردشگردی استان مبدل شود نه به لجنگاه منطقه. مشروح گفت و گوی ایرنا با هوشنگ قمرنیا، استاد تمام گروه مهندسی َآب دانشگاه رازی درباره وضعیت اسف بار رودخانه ریجاب را در ادامه بخوانید:

ایرنا: آقای دکتر وضعیت جغرافیایی منطقه گردشگری ریجاب را تشریح کنید و بگویید چرا این منطقه و منابع آبی آن اهمیت ویژه ای برای استان دارد؟
دکتر قمرنیا: منطقه ریجاب بین دو شهر اسلام‌آباد و سرپل ذهاب واقع شده است که یکی از مناطق پرآب و خوش آب و هوا در استان کرمانشاه می‌باشد. این منطقه در سالیان گذشته به منطقه‌ای توریستی با پتانسیل تولید انواع  میوه‌های مختلفی مانند: انار ، انجیر و گردو مشهور بوده است. منطقه دارای آب فراوان و باغات بسیار زیادی بوده است. ریجاب از شمال به شهرستان جوانرود و از جنوب به منطقه پاطاق و سپس گیلانغرب و از غرب به سرپل ذهاب و از شرق به منطقه کرند غرب در ارتباط است. رودخانه ریجاب نیز در ۳۶ کیلومتری شهرستان دالاهو و در شمال دهستان ریجاب و روستای شالان قرار داشته و سرچشمه اصلی آن سراب کنار است. این رودخانه همچنین از چشمه‌های دیگری همچون اسکندر، کانی کول تال ، هشانه، چشمه‌سفید و سراب سیاوانه نیز تغذیه و آب‌گیری کرده و در طول مسیر باغات گردو، انجیر، انار و باقی‌مانده را سیراب می‌کند. با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه، سراب ریجاب در استان کرمانشاه شرایط ویژه‌ای داشته به‌طوریکه آب‌دهی آن حداقل ۴/۱و حداکثر بیش از ۴/۳ متر مکعب در ثانیه با دمای ۱۳ الی ۲۰ درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شده است. این رودخانه در منطقه پیران به‌صورت آبشار درآمده و از سرپل‌ذهاب گذشته و پس از الحاق به چند منبع آبی دیگر، رودخانه الوند را تشکیل داده که پس از عبور از قصرشیرین وارد خاک عراق می‌شود.

ایرنا: هم اکنون چه تعداد استخر پرورش ماهی مجاز و غیرمجاز در منطقه ایجاد شده است؟

قمرنیا: تعداد استخرهای ساخته‌شده در منطقه بر اساس آخرین آمار تهیه شده معادل ۲۳۷ مورد می‌باشند که مساحت آن در حدود ۱۰۰ هزار متر مربع محاسبه شده است. البته از این تعداد استخرها، فقط تعداد ۱۹ باب آن دارای مجوز امور آب و محیط زیست بوده و بقیه به‌صورت غیرمجاز با تخریب باغ‌ها و محیط زیست منطقه با تراکم بسیار زیاد و غیراستاندارد توسط صاحبان باغ‌های منطقه ساخته شده است.

ایرنا: ساخت تعداد مزارع غیراستاندارد و بدون مجوز چه تبعاتی برای منطقه داشته است؟

قمرنیا: ساخت تعداد بیش از حد، بدون مجوز و غیراستاندارد استخرهای پرورش ماهی نه تنها باعث از بین رفتن باغات و تخریب محیط زیست منطقه شده؛ بلکه کیفیت آب رودخانه ریجاب را نیز به‌شدت تحت تاثیرقرار داده و آب را به‌ویژه در مناطق میانی و پایین‌دست غیر قابل استفاده نموده است. از عوامل مختلف کیفی آب که در زندگی ماهی‌ها اثرات متقابلی دارند، می‌توان به دما، اکسیژن، TDS (کل جامدات محلول)، هیدروژن سولفید و گاز کربنیک موجود در آب اشاره نمود. به دلایل ذکرشده حد و حدود پارامترهای مطرح‌شده در آب استخرهای پرورش ماهی ریجاب ( به‌ویژه استخرهای میان‌راهی و پایین دست، بالاتر از حد استاندارد می‌باشد). دمای مناسب برای زیست ماهی‌ها متفاوت است. به‌عنوان مثال مناسب‌ترین دمای آب برای ماهیان گرم‌آبی مانند کپور حدود ۳۰-۱۶درجه سانتی‌گراد و برای ماهیان سردآبی مانند قزل‌آلا که در منطقه ریجاب پرورش داده می‌شود حدود ۱۷-۹ درجه سانتی‌گراد است. اکسیژن کمتر از شش میلی‌گرم در لیتر برای بیشتر ماهی‌ها غیرقابل تحمل است. اکسیژن از هشت میلی‌گرم در لیتر به بالا، نشان دهنده اکسیداسیون شدید (مخصوصا در دمای بالا) می‌باشد که نتیجه رشد سریع فیتوپلانکتون‌هاست. در طول شب به‌دلیل مصرف زیاد اکسیژن توسط پلانکتون‌ها و ماهی‌ها میزان اکسیژن در نزدیکی‌های صبح بسیار کم‌شده و ماهی‌ها با کمبود اکسیژن روبرو می‌شوند. ازاین‌رو. T.D.S مناسب آب برای پرورش ماهی قزل آلا در حدود ۲۰۰ میلی گرم در لیتر است. همچنین میزان گاز هیدروژن سولفید در استخرهای پرورش ماهی باید صفرباشد. از آنجاییکه میزان گاز کربنیک موجود در استخرها بر روی میزان PH آب موثر است میزان آن باید در حد مطلوبی باشد.گازکربنیک اضافی در استخرهای پرورش ماهی باعث کاهش پی اج می‌شود. همچنین پی اج مناسب آب برای استخرهای پرورش ماهی در حدود ۷ است.

بر اساس اشکال ارائه‌شده، کیفیت آب استخرهای میان‌راهی و پایین‌دست به‌شدت کاهش پیدا نموده و شفافیت خود را از دست داده است (این شفافیت باید حداکثر معادل ۳۵ سانتی‌متر باشد).

ایرنا: نحوه بررسی کیفیت آب این رودخانه چگونه بوده است؟

قمرنیا: برای بررسی کیفی آب رودخانه، ۴ ایستگاه نمونه‌برداری در نظر گرفته شده است. تاریخ نمونه برداری از آب در ایستگاه‌های مورد نظر در طی دو سال صورت‌گرفته و نمونه برداری‌ها در ابتدا، اواسط و اواخر هر ماه انجام پذیرفته است. موقعیت ایستگاه‌های اندازه‌گیری‌شده عبارت‌اند از: ایستگاه۱، روستای ابودوجانه (در موقعیت جغرافیایی۳۴۲۸۳۱- ۴۵۵۸۲۷)، ایستگاه۲، پل دروازه (در موقعیت جغرافیایی ۳۴۲۸۵۰- ۴۶۰۰۱۸)، ایستگاه۳، مزرعه گلینی (در موقعیت جغرافیایی۳۴۲۸۴۶-۴۶۰۰۵۱) و ایستگاه۴: سرچشمه (در موقعیت جغرافیایی۳۴۲۸۳۲- ۴۶۰۱۲۷).

ایرنا: نتایج بررسی کیفیت آب رودخانه ریجاب چگونه بوده است؟ 

قمرنیا: به‌طور خلاصه، نتایج نشانگر آن بوده است که به‌دلایل ذکرشده در ماه‌های گرم سال در ایستگاه‌های پایین‌دست رودخانه ریجاب افزایش دما وجود داشته و در این مورد درجه حرارت در بعضی از ماه‌های سال بین ۲۲ تا ۲۵ درجه در نوسان بوده است. pH آب در ایستگاه‌های اندازه‌گیری‌شده در رودخانه ریجاب بین ۵۰/۶ تا ۵۰/۸ در نوسان بوده است. با توجه به مطالعات انجام‌شده در ماه‌های گرم سال در ایستگاه‌های پایین‌دست کمبود اکسیژن وجود داشته و در این مورد در بعضی از ماه‌های گرم سال میزان اکسیژن محلول به زیر ۵ میلی‌گرم در لیتر رسیده بود. همچنین میزان دی‌اکسیدکربن اندازه‌گیری‌شده در ایستگاه‌های مختلف بین ۵ الی ۱۶ میلی‌گرم در لیتر در نوسان بوده است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده،  میزان آمونیاک به‌جز در سرچشمۀ سراب ریجاب، در دیگر ایستگاه‌ها بالاتر از حد مجاز بوده و با نزدیک‌شدن به فصول گرم میزان آن افزایش یافته بود که این موضوعباعث بروز مشکلاتی برای مزارع پرورش ماهی است.

میزان آمونیاک آب بین ۲۰/۰ تا ۴/۱ میلی‌گرم در لیتر متغیر است. با توجه به نتایج مطالعات به‌دست آمده در آخرین ایستگاه (ایستگاه ۱) میزان نیتریت افزایش‌یافته و بالاتر از میزان مطلوب و مورد نیاز اندازه‌گیری شده است. این مقدار تا ۴۵/۰ میلی گرم در لیتر نوسان داشته است. همچنین باتوجه به داده های به‌دست آمده میزان  BOD۵ آب رودخانه چندین برابر میزان مطلوب آن بوده که نشان‌دهنده وجود میزان بالای مواد آلی درآب است که توسط باکتری‌های هوازی در حال تجزیه و سبب کاهش اکسیژن آب و بروز مشکلات ثانویه برای ماهی‌های موجود در استخرهای پرورش ماهی شده است. این مقدار در طی ماه‌های مختلف از ۵ تا ۲۵ میلی گرم در لیتر نوسان داشته است.

ایرنا: چه مشکلات دیگری، کیفیت آب منطقه را نامطلوب کرده است؟

قمرنیا: به‌طور کلی و به صورت خیلی خلاصه عوامل مختلفی را که باعث بروز مشکلات و خصوصا پایین آمدن کیفیت آب رودخانه ریجاب شده را میتوان به عوامل ذیل خلاصه نمود:

رهاسازی زباله‌ها و فاضلاب‌های انسانی و حیوانی به داخل آب روخانه (شکل ۹)، برداشت‌های بیش از حد از آب رودخانه، رعایت‌نکردن حریم رودخانه توسط صاحبان استخرهای پرورش ماهی (شکل ۱۰)، غیراصولی ساخته‌شدن استخرها، نحوه آب‌گیری مزارع پرورش ماهی، تراکم بالا و غیر اصولی ماهی و در استخرها، استفاده از غذاهای بی‌کیفیت، میزان غذادهی نامناسب، نگهداری غیراصولی غذای ماهی‌ها، افزودن غیراصولی مکمل‌های غذایی و داروها به غذا، ساخت و سازها و گسترش روزافزون استخرهای پرورش ماهی و تخریب باغات و محیط زیست منطقه و رعایت‌نکردن اصول بهداشتی در کل محدوده را می‌توان نام برد که مجموعه این عوامل سبب پایین بودن کیفیت آب و نهایتا گوشت ماهیان قزل‌آلای پرورش‌یافته در منطقه ریجاب شده است.

ایرنا: پیش بینی شما از آینده وضعیت فعلی چیست؟

قمرنیا: در یک جمع‌بندی کلی می‌توان اعلام داشت که متاسفانه به‌علت عدم نظارت ادارات مختلفی نظیر محیط زیست و شیلات و همچنین سوءاستفاده صاحبان باغات منطقه ریجاب در تخریب محیط زیست و از بین‌بردن باغات موجود جهت ساخت استخرهای پرورش ماهی غیراستاندارد و خارج از ظرفیت موجود در منطقه، کیفیت آب و تولید در مزارع پایین‌دست بسیار کاهش‌یافته و موجب تلفات شدید پرورش ماهی شده و آن را غیر اقتصادی کرده است. هم اکنون استفاده از آب زلال ریجاب به‌دلیل سوء استفاده و ضعف مدیریت توسط بهره‌برداران و صاحبان استخرهای پرورش ماهی به فاضلاب تبدیل شده که نه تنها صرفه اقتصادی برای پرورش ماهی نداشته بلکه منطقه مورد نظر، ماهیت توریستی و تولیدی میوه‌های با کیفیت خود را نیز از دست داده و منطقه به لجن‌گاه مطلقی تبدیل شده است. این موضوع نشانگر آن است که نه تنها در مناطق کم‌آب بلکه در مناطق پر آب نیز سوء مدیریت و بهره‌برداری نامناسب، استفاده بهینه از منابع آب را غیرممکن ساخته و آب زلال را به فاضلاب تبدیل می‌سازد. در نهایت پیشنهاد می‌شود با ورود جدی ارگان‌های وابسته مسائل به‌وجودآمده در این منطقه سامان‌دهی شوند. این منطقه با توجه به پتانسیل‌های موجود و با لحاظ مدیریت صحیح می‌توانست به یکی از قطب‌های گردشگردی استان تبدیل شود نه لجنگاه منطقه.