در نشست «بهره‌وری آب در کشاورزی» که با حضور تنی چند از مسوولان و کارشناسان حوزه آب و خاک و به همت انجمن بهره وری ایران در کلاب هاوس برگزار شد، ضمن بررسی چالش های موجود و پیش روی کشاوزی، مدیریت منابع آب و بهره وری آب در کشاورزی، راهکار ها و پیشنهادهای علمی و عملی ارائه شد.
در ابتدای این نشست سید "حمید کلانتری"، مدیرعامل این انجمن با اشاره به موضوع بهره‌وری درحوزه آب کشاورزی گفت: عددهای مختلفی در خصوص میزان مصرف آب در بخش کشاورزی عنوان می‌شود که بین ۷۰ الی ۹۰ درصد متغیر است و با توجه به اینکه بیشترین میزان مصرف آب مرتبط با این حوزه است، اگر بتوانیم با راهکارهایی درست، تنها ۱۰ درصد از این میزان مصرف را کاهش دهیم، می‌توانیم ۱۰ تا ۱۵ میلیارد مترمکعب آب یعنی معادل آب ۵ سد را صرفه‌جویی کنیم که این امر مستلزم مدیریت بهره‌وری آب در بخش مزرعه، بهره‌برداران، مسیل، کنترل تبخیر آب، استفاده از راهکار های پیشگیرانه برای تبدیل سیلاب ها به سفره های زیرزمینی و جلوگیری از هدررفت این منابع است.
وی روش‌های آبیاری، تکنولوژی آبیاری و سیاست کشت درآب کشاورزی را سه موضوع اصلی این نشست اعلام کرد و افزود: باید چالش‌های نظام آبیاری کشور، میزان هدررفت آب، آبیاری تحت فشار و سیاست کشت از جمله نوع محصولی که زیر کشت می‌رود و همخوانی و هماهنگی نوع محصول با محصولات کم آبخواه و همچنین تامین مایحتاج عمومی مورد بحث و بررسی قرار بگیرد تا کارشناسان این حوزه نظرات و راهکارهای خود را ارئه کنند.
کلانتری اظهار کرد: مفهومی که در بهره‌وری آب کشاورزی دنبال می‌کنیم، افزایش سطح سفره ها، پایدارتر شدن منابع آب کشور، جلوگیری از آسیب های خشکسالی و مدیریت منابع جهت استفاده حداکثری به ویژه در مناطق کم آب کشور است تا بتوانیم بیلان برداشت از منابع را هر ساله بهبود بخشیم و به پایداری آب مورد نظر برسیم.
بهره‌وری آب و کشاورزی صنعتی
پروفسور "محمدحسین پاپلی یزدی"، استاد بازنشسته دانشگاه تربیت مدرس در این نشست گفت: اگر بهره‌وری کامل آب اتفاق هم بیفتد، باز هم نتیجه‌ای برای کشور ندارد. واقعیت این است که در حال حاضر کشاورزی در کشور هایی سودآور و پایدار شده که به‌صورت کاملا صنعتی درآمده و تمامی زنجیره هایی که یک سیستم را تشکیل می‌دهند کاملا فعال شده است.
وی با اشاره به صرف هزینه‌های هنگفت دولت برای بهره‌وری در ایران تصریح کرد: تلاش‌های متعددی برای کشت گلخانه‌ای و آبیاری تحت فشار با محوریت بهره‌وری آب در هر دو بخش دولتی و خصوصی صورت گرفته است اما کیفیت و کمیت آب در بسیاری از مناطق کاهش یافته و تولیدکنندگان اذعان دارند میزان برداشت محصولات خود در بسیاری از موارد به دلیل کمبود آب به یک سوم کاهش یافته است، از جمله برداشت پسته در رفسنجان. هرچند تولیدکنندگان بزرگ کشور نهایت تلاش خود را به‌کار بسته اند تا با کمترین میزان مصرف آب کشت محصولات خود را انجام دهند، اما باوجود کاهش مصرف، تقاضا کاهش پیدا نکرده است.
دست و پاگیر بودن روال اداری
این استاد دانشگاه، چالش اصلی را نبود صنایع بعد از برداشت محصولات کشاورزی در ایران برشمرد و گفت: زنجیره قوانین و ساختارها، نیروی انسانی و همچنین بروکراسی‌های پیچیده حاکم در ایران در هیچ جای دنیا وجود ندارد، مثلا در کشور هلند مدت زمان اخذ مجوز احداث یک گلخانه و اخذ مجوز، یک ماه زمان می‌برد؛ در حالی‌که در ایران این روال اداری بسیار پیچیده و دست و پاگیراست.
پاپلی ادامه داد: به عنوان مثال در بخش پنبه، صنایع بعد ازکشت و برداشت وجود دارد و به کارخانجات ریسندگی و بافندگی می‌رسد؛ اما طبق تحقیات یک پایان نامه کارشناسی ارشد، در سال روی بیش از ۳۲۰ میلیون مترمربع پارچه شعار نوشته می شود! با این شرایط چگونه باید آب را بهره‌وری کرد؟ چون محصولات و صنعتی که باید نه تنها تبدیل به ارز می‌شد، بلکه باید جلوی خروج ارز را هم می‌گرفت، تبدیل به تابلونوشته‌های تبریک و تسلیت می‌شود.
وی تصریح کرد: کشوری که توانسته به بهره‌وری آب برسد، کشاورز را در کنار جریان‌های بعد از برداشت محصول سهیم کرده است. مثال روشن، نبود صنایع و سود های پس از آن برای کشاورز ایرانی، کشت توت فرنگی است که ۸۰ درصد آن در کردستان انجام می‌شود، در حالی‌که ظرفیت سردخانه این استان برای تمامی محصولات کمتر از ۵ درصد است و این محصولی است که سه روزه فاسد می‌شود. در اینجاست که مساله حمل و نقل محصول هم باید مدنظر قرار گیرد. این محصول در این زنجیره زمانی برای کشاورز سودآورمی‌شود که علاوه بر تبدیل محصول به مواد خوراکی بتوان ازآن دارو نیز تهیه کرد.
قسمت اعظم سوددهی آب در بخش بعد از کشاورزی است
وی ادامه داد: چنانجه بهره‌وری را به حد کمال هم برسانیم، تا زمانی که کشاورزی را به صنعت فراوری متصل نکنیم، با وجود صرف هزینه و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت هیچ نتیجه مثبتی برای کشوردر برنخواهد داشت.
پاپلی همچنین عنوان کرد: کشاورزان با هدف سودآوری سرمایه گذاری می‌کنند، اگر امروز در بسیاری از کشورها شاهد پایداری کشاورزی هستیم، علت آن وجود صنایع بعد از کشاورزی و سهیم شدن کشاورزان در کارخانجات است و این حلقه مفقود در کشور ماست و قسمت اعظم سوددهی آب در همان بخش بعد از کشاورزی است.
نابهره‌وری آب، نتیجه سلب مالکیت مردم
این استاد دانشگاه همچنین گفت: چند هزار سال آب متعلق به مردم بوده. سال ۱۳۴۷ دولت شاهنشاهی آن را ملی کرده و تا سال ۱۳۵۷ آب متعلق به دولت بود، پس از انقلاب طبق اصل ۴۵ قانون اساسی آب را به عنوان انفال متعلق به خدا اعلام کردند و همه اموال کشور اعم از مراتع، منابع آب و... در اختیار حکومت قرار گرفت و نه حتی دولت، بنابر قانون توزیع عادلانه، آب نیز جزو مشترکات است و مردم در مالکیت آن هیچ کاره هستند.
وی تاکید کرد: تا زمانی که اموال مردم را به خودشان واگذار نکنیم، وضعیت ساماندهی نخواهد شد. ایران تنها کشوری است که نه کمونیستی و نه سرمایه‌داری است، اما قانونی دارد که اموال مردم را به خودشان بازنمی‌گرداند و منشا تمام این مسایل همان قانونی است که مالکیت را از مردم سلب کرده است.
بهره‌وری آب، تنها راه برون‌رفت از بحران
عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکزملی تحقیات راهبردی کشاورزی آب اتاق ایران در ادامه این نشست آنلاین با بیان اینکه بهره‌وری در معنای لغت رابطه ستانده به داده است، اظهارکرد: موضوع بهره‌وری آب درمحصولات کشاورزی ناشی از آب آبی و آب سبز است و معنی دقیق این واژه از نسبت تولید کالای قابل مبادله به آب مصرفی نشات می‌گیرد. این تعاریف اولیه در سنجش بهره‌وری، به نسبت تولید دلار به مترمکعب آب یا نسبت ارزش به مترمکعب آب گسترش پیدا کرد و حتی طرفداران امنیت غدایی از آن با عنوان تولید به کالری یاد می‌کنند.
وی گفت: اگر روش‌های محاسبه نیاز آبی یا مصرف آبی را ملاک قراردهیم، رابطه عملکرد با مصرف آب یک منحنی را نشان می‌دهد که نسبت تولید به نسبت مصرف آب بیشتر از همه است، اما این بالاترین عملکرد نیست .
کشاورز ادامه داد: در تولید محصولات طی ۸ سال اخیربا توجه به محدودیت شدید منابع آب برای بخش کشاورزی و کاهش تقاضای مصرف آب این حوزه برای پایداری سرزمین تنها راه برون‌رفت ما، رویکرد بهره‌وری آب است.
تدوین برنامه جامع بهره‌وری آب در بخش کشاورزی
وی از تدوین و نهایی شدن برنامه جامع در حوزه بهره‌وری آب در بخش کشاورزی خبر داد و گفت: براساس این برنامه، میزان بهره‌وری محصولات مختلف در نقاط مختلف کشور به‌طور دقیق مشخص و احصا شده که بخشی از این مساله به عرض جغرافیای، بخشی به میزان تبخیر و تحرک گیاه، بخشی به تکنولوژی آبیاری و مهم‌تر از همه به هوشمندسازی آبیاری بر می‌گردد، چراکه حجم آب مصرفی دلیل یک آبیاری خوب نیست.
بزرگ‌ترین مشکل آب کشور باور سیاسیون است
معاون پژوهشی مرکز ملی تحقیات راهبردی کشاورزی آب اتاق ایران خاطرنشان کرد: با ملاک قراردادن این رویکرد باید موزاییک بهره‌وری را در مناطق کشور برای محصولات مختلف تهیه کنیم و چنانچه این موضوع مورد تایید سیاسیون قرار گیرد، امکان استمرار کشت برای محصولات آب‌بر به مصلحت کشور نیست، چرا که بزرگ‌ترین مشکل آب کشور باور سیاسیون است. لذا کشور باید به سمتی حرکت کند که از کشت محصولات کم آب‌بر و تولیدات بهتر و بیشتر حمایت کند و این حمایت مستلزم روش‌ها و راهکارهای متعددی است که ابتدا باید به قبول این سیاست کلان برسیم.
لزوم تجدیدنظر در تجارت کشور
وی، دومین نتیجه این برنامه جامع را تجدید نظر در تجارت کشور عنوان و تاکید کرد: باید کالاهایی صادر شود که در تولید آن آب کمتری مصرف شده و کالاهایی را وارد کنیم که آب بیشتری برای تولید آن صرف شده باشد. به‌عنوان مثال گوشت قرمز مزیت تولید در کشور ندارد، برنج در اغلب نقاط کشور شامل همین مساله است و نیشکر حتی در خوزستان نیز دارای مزیت تولید نیست و همچنین یونجه که استمرار کشت آن کشور را با مشکلات جدی و حتی تهدید آب مواجه خواهد کرد.
کشاورز تصریح کرد: این برنامه رویکرد دیگری را برای کشاورزی کشور به‌وجود خواهد آورد، البته این رویکرد به معنی ضعف امنیت غدایی، کاهش تولید و نگرانی از کاهش اشتغال نیست بلکه رویکردی جدید و اجتناب ناپذیر و برای پایداری سرزمین و آینده کشاورزی ایران مهم و حیاتی است.
میزان تولید و تقاضا هم‌مرز نیست
در ادامه حسین دهقانی سانیچ، عضو هیات علمی و رییس موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی در این نشست گفت: بخش کشاورزی در حال حاضر بهره‌ور است، اما می‌تواند بهره‌ورتر نیز باشد و آمار ۷۰ الی ۹۰ درصدی مصرف درحوزه کشاورزی دارای ابهاماتی است.
وی با تاکید بر اینکه بهره‌وری آب به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی شرایط حاضر بوده و شفافیت ایجاد کند، افزود: وقتی این مساله در مقیاس‌های مختلفی مطرح می‌شود، به دنبال آن انتظارات متفاوتی نیز شکل می‌گیرد. اگر انتظار صرفه‌جویی آب در مقیاس کشور مورد بحث است که اتفاق نخواهد افتاد، چرا که میزان تولید و تقاضا هم مرز نیست. لذا باید هدف از بهره‌وری آب اعم از احیای منابع آب‌های زیرزمینی، صرفه‌جویی و غیره مشخص شود.
دهقانی سانیچ گفت: در حال حاضر با توجه به شرایط کشور نیارمند تعیین محورهای اهداف مصرف هستیم و باید از تکنیک‌های کاهش مصرف جهت احیای منابع آب، به تاخیر انداختن نابودی منطقه و تبیین آینده مناسب برای منطقه یا دشت مورد نظر استفاده کنیم.
بهره‌وری آب، فرابخشی است
وی شاخص بهره‌وری آب را یک شاخص فرابخشی برشمرد و عنوان کرد: هر نوع تصمیم‌گیری برای این حوزه باید در کنار بخش‌های صنعت، سیاست، بخش خصوصی و بازار صورت گیرد تا بهره‌وری آب به‌معنای واقعی به بار بنشیند، در غیر این صورت ممکن است به صورت لحظه‌ای و یا نقطه‌ای، هدف موردنظر برای مدت کوتاهی شکل بگیرد.
علی نظری، کارآفرین نمونه در حوزه کشاورزی نیز در ادامه این نشست، کشاورزی ایران را نابهره‌ور خواند وگفت: مقدار آب مصرفی در حوزه کشاورزی در مقایسه با تولیدات کشور حتی با همین تکنولوژی موجود قابل قبول نیست و با انتظارات ما فاصله زیادی دارد.
وی تصریح کرد: با ۱۵ الی ۲۰ درصد آبی که برای تولید مصرف می‌شود، می‌توان به همین رقم تولید فعلی رسید و چنانچه الگوی کشت را رعایت کنیم، با عدد کمتر از ۱۵ نیز امکان همین قدر تولید را داریم.
نبود حساسیت نسبت به مساله آب
نظری با انتقاد از سیاست‌گذاری‌های ۴۰ سال اخیر متولیان و عدم حساسیت نسبت به مساله آب گفت: کشاوزران عدد و رقم مصرف آب را ندارند و حتی این عدد و رقم در وزارت جهاد کشاورزی نیز مطرح نیست تا این حساسیت را به کشاوزران نیز منتقل کنند که به عدد ۸۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی آگاه و حساس باشند.
وی گفت: برای دانش آبیاری هزینه‌ای صورت نگرفته، لذا با وجود اینکه کشاورزان بیشترین آب کشور را مصرف می‌کنند، اما نسبت به آن آگاهی و حساسیت ندارند چون سازوکار آن برای کشاورز تعربف نشده است. به عنوان مثال اگر کشاورزی هم بخواهد صرفه‌جویی کند، سیستمی برای آن تعریف نشده است. لذا چون آب منبع مشترکی است، هر کشاورزی هر میزان بخواهد مصرف می‌کند.
کم کاری همه نهادهای مرتبط با مصرف آب
این کارآفرین گفت: این کم کاری از سوی همه نهادهای مرتبط با مصرف آب صورت گرفته است و بیش از ۹۹ درصد کشاورزان با تکنولوژی‌های جدید دنیا، تنظیم آبیاری، مساله تبخیر و تعرق که در تمام دنیا هواشناسی به‌صورت رایگان در اختیارهمگان قرار می‌دهد و سایر مباحث آشنایی ندارند و به دانش‌های روز کشاورزی ناآگاه هستند.
وی ادامه داد: تقسیم کاری که به لحاظ قانونی بین وزارت نیرو، جهاد کشارزی و حتی کشاوزران صورت گرفته، به درستی تعریف نشده و کشاورزان همواره انگشت اتهام را به سمت وزارت نیرو گرفته‌اند؛ درحالی‌که خود کشاوزران هرگز به دنبال کاهش میزان آب مصرف خود نبودند و البته به لحاظ افزایش هزینه‌ها، انگیزه‌ای برای کار نیز ندارند، هرچند دولت تلاش کرده نابهره‌وری کشاورزان را در بخش‌هایی با یارانه جبران کند اما شاهدیم که به تعداد چاه‌های مجاز، چاه غیرمجاز در کشور داریم وهمه این چاه‌ها با گازوییل کار می‌کنند و فعالند.
بهره‌وری آب در کشاوزی ۲ برابرشده
محمدحسین عمادی، استاد دانشگاه و نماینده سابق ایران در فائو نیز در این نشست گفت: بر اساس بررسی‌های فائو که از سال ۱۹۶۰ الی ۲۰۰۱ انجام داده است، می‌توان گفت میزان بهره‌وری آب در کشاوزی ۲ برابرشده و یکی از دلایل این اتفاق اصلاح نژاد گیاهان بوده است، لذا اینکه عنوان کنیم کشاورزی به صورت کلی نابهره‌ور است، برداشت صحیحی نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: اگر طبق الگوریتم فائو بخواهیم بهره‌وری آب را در کشاورزی افزایش دهیم، از یک‌سو باید قدر مطلق تولید و ارزش تولید را به ازای آب افزایش دهیم، یعنی میزان و ارزش آن محصول را به ازای هر قطره آب بدست بیاوریم و از سوی دیگر از هرگونه اتلاف و برون‌رفت آب جلوگیری کنیم و در نهایت سومین راه‌حل رفتن به سمت استفاده از آب‌های نامتعارف است که این امر مستلزم مدیریت جامع منابع آب است.
وی با بیان اینکه این مساله باید به صورت یکپارچه دیده شود، گفت: موضوع مهم دیگری که فائو به آن تاکید دارد، موضوع تبخیر و تعرق آب است که در این زمینه هم باید در کشور کار کارشناسی صورت گیرد.
بهره‌وری آب در کشاورزی، وسیله‌ای برای نیل به توسعه پایدار
دکترحمیدرضا جانباز، مشاور معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی هم با بیان اینکه بهره‌وری آب در کشاورزی نه هدف، بلکه وسیله‌ای است برای رسیدن به توسعه پایدار کشاورزی اظهار کرد: قانون‌گذار پیش بینی کرده که با استفاده ازدو ابزار این امر محقق شود، براین اساس مدیریت آب مصرف کشاورزی به وزارت جهاد کشاورزی محول شده تا ازآب موجود حداکثر تولید را انجام دهد و تخصیص را نیز به‌عهده وزارت نیرو گذاشته است تا بتواند براساس اقلیم و منابع آب موجود مصرف بهینه را اعمال کند تا بتواند توسعه پایدار را حفظ کند.
وی با اعلام اینکه طبق نظر همه دست اندرکاران این حوزه ما بیشترین منابع آب استراتژیک را مصرف کرده‌ایم، گفت: وضعیت آب زیرزمینی اصلا مناسب نیست. با این وجود طبق بررسی‌ها از برنامه اول توسعه تا پایان برنامه ششم که در انتهای آن هستیم، بهره‌وری آب کشاورزی از هر نیم کیلو به ازای هر مترمکعب به یک و نیم کیلو رسیده به این معنا که بهره‌وری آب در کشاورزی ۲۰۰ درصد رشد داشته، همچنین راندمان آبیاری از ۳۱.۵ درصد به ۴۵ درصد افزایش یافته است.
وی با طرح این پرسش که چرا با وجود افزایش بهره‌وری و راندمان، توسعه اتفاق نیفتاده است، ادامه داد: این مساله نشان می‌دهد کشور در تخصیص آب مشکل اساسی دارد، لذا ضمن افزایش میزان بهره‌وری آب در کشاورزی و مدیریت این بخش باید تخصیص آب نیز اعمال شود. به‌عنوان مثال اگر به کشاورزی در سال ۳۰۰ هزار متر مکعب اجازه برداشت آب دادیم، نباید بیشتراز مقدار تعین شده آب بردارد تا بتوانیم بیلان آب را مثبت کنیم.
به گفته جانباز، طی ۲۰ سال گذشته راندمان آب در کشاورزی حدود ۵۰ درصد افزایش یافته اما بهره‌وری ۲۰۰ درصد بوده که این افزایش از یک سو نتیجه اصلاح ژنتیکی، روش‌های آبیاری، توسعه آبی تحت فشار، احداث شبکه‌های فرعی، تجهیز نوسازی و مجهزشدن اراضی سطحی به تجهیزات مدرن بوده و از سوی دیگر نتیجه تلاش کشاورزان و جهاد کشاورزی در به‌نژادی و به‌زراعی بوده است.
ضرورت ایجاد سامانه اطلاعات همه ذینفعان آب کشاورزی
سید حمید کلانتری، مدیرعامل انجمن بهره‌وری ایران در جمع بندی این نشست گفت: بهره‌وری آب باید در سه سطح ملی از جمله اتخاذ سیاست ها، قوانین و مقرراتی که موجب ارتقای بهره‌وری می‌شود، سطح حوضه ها از قبیل اجرای طرح های آبخیزداری، مدیریت دشت‌ها، صدور مجوزها، تخصیص‌ها و سطح مزرعه مورد توجه قرار گیرد.
وی افزود: برای ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی، از یک‌سو باید نسبت شاخص‌ها از جمله نسبت ارزش افزوده به میزان آب مصرفی، نسبت محصول تولید شده به آب مصرفی و نسبت ارزش محصولات تولید شده به آب مصرفی مورد نظر باشد. از سوی دیگر، توجه به همه سیاست‌ها و روش‌هایی که می‌تواند در افزایش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کارآمد کردن مدیریت منابع آب، حفظ محیط زیست، توسعه پایدار و استفاده بهینه از منابع باشد، ضرورت دارد.
به گفته وی، ایجاد سامانه اطلاعات همه ذینفعان حوزه آب کشاورزی اعم از تامین کنندگان و مصرف کنندگان و نحوه توزیع آن یکی از پیشنهادهای مناسب مطرح شده در این نشست بود که بر همین اساس طراحی حسابداری منابع آبی ضرورت دارد به این معنا که این منابع چگونه عرضه شده، به فروش رسیده و مصرف می‌شود.
لزوم طراحی موزاییک منطقه‌ای نوع کشت و محصول
رییس پیشین سازمان جنگلها و مراتع کشور، به تاکید بر اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست برای حفظ نزولات آسمانی و جلوگیری از حرکت سیلاب ها و پیشنهاد طراحی موزاییک منطقه‌ای نوع کشت و نوع محصول یا اطلس کشاورزی اشاره کرد که در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوایی آن چه نوع محصولی با چه میزان آب مصرفی، کشت شده و این کشت توسعه یابد. در حال حاضر کشت ها منظم، منضبط و بعضا منطبق با شرایط اقلیمی نیست.
به گفته وی، اعمال سیاست های قیمتی در حوزه آب کشاورزی از دیگر موضوعات بیان شده در این نشست بود. هر زمان قیمت‌ها مشخص و کارشناسی باشد، خود به خود از مصرف بی رویه جلوگیری می‌کند. چرا که اگر آب را گران بخرند، قطعا کمتر و بهینه مصرف می‌کنند.
کلانتری با بیان اینکه موضوع خُرده مالکی، زمین‌های کوچک و نظام بهره‌برداری از آنها از چالش‌هایی بود که در این نشست مطرح شد، گفت که از طریق یکپارچه سازی آنها و اصلاح نظام بهره‌برداری از آنها می‌توان بهره‌وری آب را افزایش یابد.
به گفته وی، اجرای قانون بهره‌وری کشاورزی سال‌های قبل به تصویب رسیده، ولی هنوز آثار اجرایی آن روشن و مشخص نیست که باید به آن توجه شود. صنایع تکمیلی و تبدیلی مرتبط با بخش کشاورزی در کنار مزارع شکل گیرد تا با کاهش مصرف آب بتوانند آن صنایع را ایجاد کنند و در آن صنایع کشاورزانی که آب کمتری مصرف می‌کنند، بتوانند سهامدار شوند.
در پایان این نشست مقرر شد موضوع بهره‌وری آب در بخش‌های مختلف به‌صورت جزیی‌تر در نشست‌های آتی انجمن بهره‌وری ایران مورد بحث و بررسی قرار گیرد و نتایج آن نیز به‌صورت مدون، منتشر شود.
نظر شما