از همینجا شریک غمتان هستیم

به گزارش ایرنا حضور دوستان و آشنایان هنگام فوت عزیزی از خانواده برای داغدیدگان بسیار ضروری و در همدردی با آنان لازم است؛ در همه دنیا هم آیین های مختلفی هنگام درگذشت یکی از افراد وجود دارد که جمع شدن دیگران برای تسلی دادن و حضور داشتن در کنار خانواده فرد درگذشته از جمله مهمترین آنهاست.

کسی نمی تواند منکر ضرورت برگزاری مراسم حضوری و حضور افراد و نزدیکان در کنار داغدیدگان شود و با مراجعه به نقاط مختلف کشور، انواع آیین های سنتی و محلی را نیز می‌بینیم که هرکدام این آیین ها، بخشی از هویت و فرهنگ ماست و درصورتی که روند مناسب خود را بدون مزاحمت برای دیگران یا هرگونه آسیب دیگری طی کنند، ضرورت ادامه و پاسداشت آنها وجود دارد.

اما برگزاری آیین‌هایی به این مناسبت با تجملات سنگین یا به طوری که خانواده داغدیده متحمل زحمات و گرفتاری های زیادی برای پذیرایی از مهمانان شود از یک سو و وجود همه گیری کرونا از سوی دیگر که خطر ابتلا با شرکت در چنین آیین هایی را زیاد می کند، خیلی ها را برآن داشته تا این روزها یک مراسم حضوری محدود با اعضای نزدیک فامیل برگزار و برای حضور سایر افراد، از طریق فضای مجازی و مراسم ختم مجازی اقدام کنند؛ اقدامی که موافقان بسیاری طی ماه های اخیر پیدا کرده است.

همچنان اصرار برخی به حضور پر ازدحام

هرچند باید گفت باوجود نمایان بودن ضرورت پرهیز از اجتماع و دورهمی های شلوغ به بهانه برپایی هرنوع مراسم بویژه در این شرایط کرونا، هنوز هستند خانواده هایی که ترجیح می دهند مراسم شادی یا ترحیم خود را به صورت کاملا حضوری برگزار کنند و حضور تعداد زیاد افراد در مراسم خود را با اهداف مشخصی تحلیل می کنند و به همان علت، هم توقع دارند دیگران در مراسمشان حاضر شوند و اگر نشوند، نشان می دهند که ناراحت می شوند و در عمل هم وقعی به ضرورت های پرهیز از مراسم حضوری نمی نهند.

ابزارهایی که هنوز کامل جا نیفتاده‌اند

کارشناسان اما در این زمینه نقطه نظرات مختلف و مهمی دارند؛ صرفنظر از دیدگاه های جامعه شناختی در باب دلایل اصرار برخی شهروندان به تشکیل مراسم حضوری که در این گزارش به تفصیل به آن پرداخته شده، موضوع از ابعاد دیگری نیز قابل تحلیل است. نخست اینکه هنوز برای طیف هایی از جامعه بویژه سالمندان، مشارکت در آیین های مجازی هنوز میسر نیست؛ همه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها به گوشی های هوشمند دسترسی ندارند.

نکته دیگر اینکه مراسم مجازی هنوز آنچنان که باید اطلاع رسانی و فراگیر نشده و درباره ابعاد و مزایای آن، آن هم در شرایط همه گیری کرونا به قدر کفایت تولیدمحتوای اثرمند و حرفه ای که به اقناع مخاطب بینجامد انجام نشده یا اگر کاری هم شده، مستند به اصول کارشناسی و اثربخش کافی نبوده است.

در این گزارش به بهانه برگزاری آیین های ختم مجازی در استان کرمان که این روزها درحال رایج شدن است، به این موضوع مهم پرداخته شده و گریزی هم به دلایل جامعه شناختی امتناع برخی خانواده ها و اصرارشان بر دعوت حضوری از دیگران و جمع کردن آنان در کنار هم زده شده است؛ موضوعی که جامعه شناسان توصیه هایی در این زمینه پیشنهاد می کنند.

مراسم شلوغ و اصالت خانوادگی؟

از آنجا که گفته می شود بیشتر خانواده های میزبان مراسم ختم یا شادی که اصرار بر حضور یافتن فامیل و آشنایان در مراسمشان دارند، به این علت است که این حضور را به شانیت خانوادگی و اصالت خود و خانواده گره می زنند و آن را ضروری می دانند، این مهم از منظر جامعه شناختی و بررسی این مفاهیم قابل تحلیل است.

شهروندان می گویند بسیار دیده اند برخی از خانواده ها ضمن اینکه اصرار دارند دیگران را اطراف خودشان در مراسم جمع کنند و بعد بگویند ببینید چقدر آمده بودند، تلاش زیادی هم دارند که با نحوه سرو انواع غذا و دیگر خوراکی ها و تشریفات آنچنانی مراسم پذیرایی، به نوعی، کارکردی از نوع خانواده شان را نیز به رخ بکشند که جامعه‌شناسان موضوع که به اینجا می رسد وارد مقوله چشم و هم چشمی و تظاهر به نشان دادن را پیش می کشند و در وصف دلایل هم مسائل مختلفی را بیان می کنند که در ادامه گزارش به آنها می پردازیم.

قابلیت های ختم مجازی

خبرنگار ایرنا که خود تا قبل از پیگیری تهیه این گزارش اطلاع کاملی از همه جزییات و ویژگی های نرم افزارهایی که طی ماه های اخیر در حوزه مراسم مجازی ایجاد شده نداشت، پس از بررسی در این زمینه با وضعیتی مواجه شد که قابل توجه است.

اطلاعیه ختم مجازی را که باز می کنیم به صفحه‌ای وارد می شویم که شاید برای خیلی ها تازگی داشته باشد اما دارای قابلیت ها و امکانات زیادی است که هم کمک می کند روح و فلسفه برگزاری مراسم ترحیم به همان شکل حضوری محقق شود و هم شاهد حضور پرشمار مردم در کنار هم نباشیم.

در بسیاری از این سایت های ختم مجازی امکاناتی تعبیه شده که تقریبا تمامی آنچه در مراسم ختم حقیقی و حضوری وجود دارد را دارد؛ ابتکاری که بخش قابل توجه آن مرهون و رهاورد فناوری ها، ابزارها و تجهیزات است و برای موفقیت بیشتر البته به فرهنگ سازی نیاز دارد.

شیوع ویروس کرونا در یک سال و نیم گذشته نیز باعث شده است تا اغلب مراسم ختم به شکل عمومی برگزار نشود یا برگزاری آن برای خانواده متوفی با سختی و چالش همراه باشد، به طوری که بسیاری از افراد تنها به یک مراسم با جمعیت محدود بسنده می کنند.

اولویت با ختم حضوری یا مجازی؟

حضور در مراسم ختم در استان کرمان به نوعی از واجبات برای بستگان و آشنایان محسوب می شود و در این مسیر خانواده درگذشتگان دچار زحمات برگزاری مراسم و بعضا هزینه های سنگینی نیز می شوند که در شرایط روحی و روانی سخت پس از فقدان عزیزانشان باری اضافه بر دوش آنان است.

در این شرایط که برگزاری ختم مجازی مدتی است رایج شده اما هنوز به عمومیت مورد انتظار نرسیده، قاطبه کارشناسان و برگزارکنندگان که این نوع مراسم را تجربه کرده اند نه تنها از فواید این شکل از مراسم راضی هستند بلکه آن را توصیه می کنند و در مجموع می گویند که فواید آن زیاد است.

سایت های ختم در فضای مجازی

سایت های متعددی برای ارائه خدمات و برگزاری مراسم ختم در فضای مجازی در حال فعالیت هستند که هر کدام سعی کرده اند در خدمات رسانی به بازماندگان ابتکار و خلاقیتی نشان دهند و مخاطبان بیشتری را جذب کنند.

از جمله سایت های مرتبط با این موضوع به مواردی همچون  iporse ، raftegan.com  ، https://ekhatm.com/ و https://yaadbood.com/ می توان اشاره کرد. اگر سایت دیگری هم فعالیت دارد و نامی از آن در این گزارش نیامده علت خاصی ندارد، خبرنگار ایرنا در جست و جو این تعداد سایت را توانست احصا کند.

این سایت ها با فراهم کردن شرایطی شبیه به آنچه که در مراسم عمومی می گذرد، تلاش می کنند رضایت سفارش دهندگان را فراهم کنند؛ امکاناتی نظیر فاتحه خوانی آنلاین، صلوات، ختم و پخش قرآن و ادعیه و زیارات، نواختن نی و پیانو و قرار دادن عکس های مرحوم و سنگ مزار و نمایش آنلاین شرکت کنندگان در صحنه از جمله امکانات سایت های ختم مجازی است.

در سایت های مجازی بسته به امکانات درخواستی، هزینه ها نیز از حدود ۵۰ هزارتومان یا ۱۰۰ هزارتومان تا چندین میلیون تومان متفاوت است که به نوع خدمات یا فیلمبرداری آنلاین، صحنه آرایی، مداح و .... بستگی دارد. بعضی سایت ها البته خدمات ساده و عمومی خود را بدون امکانات جانبی به صورت رایگان نیز ارائه می کنند.

برخی سایت های ختم مجازی برای آگهی دهندگان مجلس ترحیم، پیشینه ای از زندگینامه، شجره نامه، آلبوم عکس، موقعیت مکانی مزار متوفی را ارائه می کنند و حتی امکان تقدیم گل هم به صورت مجازی به بازماندگان وجود دارد.

جایگزین یا مکمل؟

​ برای اطلاع از کم و کیف فعالیت سایت های ختم مجازی به سراغ مدیر سایت آی پُرسه رفتیم. کلمه پرسه در زبان پهلوی مترادف با ختم امروزی هست و هنوز در مناطق شرقی و جنوب شرقی کشور به آیین یادبود درگذشتگان پرسه یا پرسه خوانی می گویند. سایت پرسه از سایت های فعال در زمینه ختم مجازی است که روزانه تعدادزیادی مراسم برگزار می کند و خدمات رسانی آن متنوع است.

سیدعلیرضا حسینی، فرهنگی اهل شهرستان بیرجند طراح، ایده پرداز و بنیانگذار بزرگترین تسبیح اینترنتی جهان که در یک سال زمینه ساز فرستادن  نزدیک به ۶۰۰  میلیون صلوات و ده ها میلیون فاتحه و ادعیه دیگر برای حدود ۲۲۰ هزار متوفی در سراسر جهان شده است از داستان شکل گیری سایت آی پرسه می گوید: سال ۷۹ از دانشگاه شهید باهنر کرمان در رشته مهندسی کامپیوتر فارغ التحصیل شدم و به صورت تخصصی در حوزه وب سایت های اینترنتی و سیستم های آنلاین فعالیت دارم؛ چند سالی می شود به دلیل تمرکز اکثر قریب به اتفاق پروژه های موفق در پایتخت مجبور به مهاجرت به تهران شده ام.

وی می افزاید: در سال ۱۳۹۳ همزمان با نمایشگاه کام سیت (کامپیوتر، موبایل و شهر الکترونیک) در بیرجند ایده قبرستان مجازی را با راه اندازی بستری شامل تصویر سنگ قبر متوفیان و یک دکمه صلوات شمار برای شهرستان بیرجند، عملی و در یکی از بیلبورد های شهر این موضوع را اطلاع رسانی کردم که کمتر از ۴۸ ساعت با برخورد منفی شهرداری مواجه شدم و این بیلبورد جمع آوری و پروژه متوقف شد.

حسینی اظهار داشت: بعد از گذشت ۶ سال و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹ درست در شرایط همه‌گیری کرونا یکی از همکارانم را از دست دادم و برای تسلی بازماندگان به جای مجلس ختم حضوری، به ‌جمع شدن در گروهی در یک شبکه اجتماعی بسنده کردیم.

 وی تصریح کرد: آن روز حالم خوب نبود و برای اینکه بانی ختم صلوات و فاتحه و زنده نگه‌داشتن یاد دوست از دست رفته‌ ام باشم، از ساعت ۱۰ شب تا ۴ صبح یکسره مشغول کدنویسی و طراحی صفحه ای بودم که فقط شامل یک تصویر از دوست مرحومم به همراه یک سری توضیحات بودم که ۲ دکمه صلوات و فاتحه داشت و مشخص می کرد چند بار در این صفحه صلوات و فاتحه خواند شده است.

حسینی بیان کرد:  بررسی ها و ارزیابی نهایی انجام شد، همزمان با برگزاری مراسم در یک گروه در واتساپ لینک این صفحه را منتشر کردم که خوشبختانه با استقبال بسیار خوب کاربران همان گروه مواجه شد اما در آن زمان سایت iPorse.ir هنوز ثبت نشده بود لذا صفحه یادبود را در سایت دیگری بارگذاری کردم.

بنیانگذار سایت آی پرسه ادامه داد:  بعد از گذشت چند روز چند نفر دیگر از همکاران که در همان گروه حضور داشتند درخواست راه اندازی صفحه ای مشابه برای آشنایان خود داشتند که برای آنها نیز به صورت موقت ساختم اما با زیاد شدن تماس ها برای ساخت صفحات یادبود به فکر ایجاد بستری مستقل برای این کار شدم که در اولین گام سایت iPorse.ir را ثبت کردم.

وی تاکید کرد: یادبود، فاتحه و ختم مجازی، صلوات و غیره از قسمت های اصلی این سایت است که کابران می توانند با وارد شدن به هر قسمت برای درگذشتگان دعا و فاتحه نثار کنند و ما امکانات سایت را رایگان کردیم و پرداخت مبلغ را به عهده خود بازماندگان گذاشتیم تا اگر تمایل داشتند وجهی را بپردازند.

مدیر سایت آی پرسه گفت: در زمان سالگرد شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی قسمت ویژه ای برای ختم قرآن برای روح این شهید بزرگوار طراحی و حدود ۱۲ هزار ختم قرآن توسط افراد برای شهید سلمانی انجام شد.

وی افزود: ختم مجازی نیز به عنوان پدیده جدید باید اطلاع رسانی شود و ما اصلا قصد جایگزینی آن را با مراسم ترحیم عمومی و حضوری نداریم اما این امکانی برای برگزاری ختم متوفیان کسانی است که شرایط برگزاری ختم حضوری ندارند است و استقبال از آن هر روز بویژه در شرایط کرونا بیشتر می شود.

پای صحبت یک برگزارکننده 

​عباس تقی زاده مدیرکل روابط عمومی استانداری کرمان که بتازگی در سوگ فوت مادر نشسته است یکی از افرادی است که به جای برگزاری مراسم ختم و ترحیم حضوری عمومی ترجیح داد از بستر مجازی برای برگزاری ختم استفاده کند و از تجربه موفقش در این زمینه می گوید.

وی اظهار داشت: با توجه به اینکه کرونا شرایط خوبی در کرمان نداشت و در اوج پیک بود و سلامت مردم در اولویت مان قرار داشت سعی کردیم احساساتی عمل نکنیم و طی یک تصمیم منطقی با خانواده آیین ترحیم مادر را به صورت مجازی برگزار کردیم.

تقی زاده تاکید کرد: هر چند فضای مجازی، همه ویژگی های فضای حقیقی را ندارد اما تحت شرایطی می تواند جایگزین برخی از مراسم باشد، بطور مثال در شرایطی که امکان ایاب و ذهاب برای آشنایان و بستگان متوفی وجود نداشته باشد، فضای مجازی جایگزین بسیار مناسبی برای حضور افراد در ختم مجازی است.

افراد بیشتری در مراسم مجازی شرکت کردند

وی با اشاره به تجربه موفق از برگزاری ختم مجازی تاکید کرد: زمانی که تصمیم به برگزاری مراسم ترحیم مادرمان در فضای مجازی گرفتیم تصور نمی کردیم تعداد افراد بیشتری حتی از استان های دیگر در این مراسم شرکت کنند که با توجه به شرایط کرونایی قطعا امکان حضور افراد زیادی وجود نداشت.

تقی زاده تصریح کرد: معمولا افراد در برگزاری ختم مراسم حضوری را ترجیح می دهند، اما شیوع کرونا دورهمی ها و تجمع ها را محدود کرده است و اصرار بر برگزاری مراسم حضوری نتیجه ای جز در خطر قرار دادن جان افراد نداشت.

سیل تشکرها از برگزاری مجازی 

وی با اشاره به اینکه برخی افراد برای شرکت در مراسم در معذوریت و سختی قرار می گیرند بیان کرد: در روزهای پس از ختم مجازی بسیاری از دوستان و آشنایان با تماس تلفنی و ارسال پیامک از اینکه راه ساده تری برای حضور آنها در مراسم ختم فراهم شده بود،  تشکر کردند.

تقی زاده ادامه داد: ضمن اینکه با برگزاری مراسم ختم مجازی از تجمع در شرایط گستردگی کرونا جلوگیری کردیم، هزینه مراسم ختم نیز صرف امور خیریه شد.

مدیرکل روابط عمومی استانداری کرمان با بیان اینکه برگزاری مراسمی نظیر ختم مجازی احتیاج به فرهنگ سازی در جامعه دارد تصریح کرد: روحانیون، مراجع تقلید و دستگاه های فرهنگی برای این عمل پسندیده پیشگام شوند تا هم امور معنوی اجرا شود و هم شرایط سهلی برای افراد ایجاد کنیم.

مزایای ختم مجازی بسیار بیشتر است

وقتی پای صحبت یک کارشنانس فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی استان کرمان نیز می نشینیم می گوید که مزایای ختم مجازی از معایبش بیشتر است.

حجت الاسلام محمد حسین افضلی گفت: به طور کلی استفاده از ابزار و امکانات روز در مسائل دینی و مناسک مذهبی و امور معنوی بین افراد و تفکرات محل بحث است و برخی نظرشان این است که استفاده از ابزار جدید در مسائل معنوی ممنوع باشد، زیرا معتقدند تکنولوژی های جدید ابزار شیطانی هستند و سازندگان آنها ضربه زدن به دین را دنیال می کنند.

وی افزود: به طور مثال این افراد اظهار می دارند استفاده از تکنولوژی جدید برای مجالس ترحیم باعث هتک حرمت میت می شود و به طور کلی به نظر من، نگاه مخالفان به آن ساده انگارانه و عامیانه است.

افضلی ادامه داد: در مقابل برخی نیز به طور مطلق موافق استفاده از تکنولوژی های جدید در مراسمی مثل ختم اموات هستند و اعتقاد دارند که محیط مجازی می تواند جایگزین آیین های مذهبی شود و ابزار رسانه وسیله مناسبی برای پوشش مناسک دینی هستند که این نگاه معایب و عوارض زیادی دارد.

این کارشناس فرهنگی تصریح می کند  اما نظر سوم در این میان استفاده توامان از تکنولوژی های روز همراه با شرکت در مراسم حضوری به صورت ترکیبی و تلفیقی است، که به نظر می رسد این دیدگاه مناسب تر باشد.

وی با بیان اینکه برگزاری مراسم ختم و ترحیم در بستر مجازی مزایا و معایبی دارد که باید به آن توجه کنیم تاکید می کند: در شرایط اضطرار و ویژه مثل امروز که در همه گیری کرونا قرار داریم، برگزار مراسم ترحیم غیرحضوری و مجازی به دلیل پیشگیری از انتقال بیماری  و رعایت دستورالعمل های بهداشتی بسیار موثر و خوب است.

حسینی اظهارداشت: سهولت شرکت در مراسم ترحیم برای افرادی که در فاصله های دور و شهرهای دیگر ساکن هستند و محدودیت های مختلفی برای سفر دارند از مزایای مفید مجالس مجازی ترحیم محسوب می شود؛ معمولا برگزاری مراسم مجازی ختم دارای محدودیت های مکانی هستند اما با توجه به اینکه فضای مجازی مخاطبان گسترده ای دارد، دایره وسیع تری از افراد در آن می توانند شرکت کنند.

این کارشناس فرهنگی و مذهبی تصریح کرد: خانواده های داغدیده پس از مرگ عزایزانشان علاوه بر جراحت های روحی هزینه های مادی که متاسفانه این روزها سنگین هم هستند را متحمل می شوند که برگزاری مراسم غیرحضوری باعث کاهش هزینه ها می شود و همچنین اطلاع رسانی وسیع تر نیز از دیگر مزایای ختم مجازی است.

وی با اشاره به اینکه اکتفا کردن به ختم مجازی نیز اشتباه است ادامه داد: حضور فیزیکی افراد تسلی بخش بازماندگان و نزدیکان فرد فوت شده است و کاهش بار غم از طریق فضای مجازی شاید آنچنان که باید تاثیری نداشته باشد و انتقال انرژی مثبت برای آرامش و تسکین غم بازماندگان نیاز به حضور برخی افراد و نزدیکان دارد.

حسینی گفت: اما در بحث استفاده از فضای مجازی برای بزرگداشت و ترحیم فوت شدگان نباید هیچ هتک حرمت نسبت به میت و خانواده اش شود و گاهی کلام نامناسب و تمسخری می تواند ضربه روحی به بازماندگان متوفی بزند که حتما باید رعایت شود.

وی تاکید کرد: به نظر می رسد در مجموع در بحث ترحیم مجازی استفاده از فضای مجازی در بسترهای جدید با تکنولوژی روز مزایای بیشتری نسبت به معایب دارد، مشروط بر اینکه مراسم مذهبی و آیینی اینچنینی از قوائد و چارچوب های مذهبی و عرفی خود خارج نشود.

شیوه مناسک و فهم ما از دین

اما از آنجا که یکی از علت های مهم اقدام بعضی خانواده ها بر برگزاری حضوری مراسم و اصرار زیادشان مبنی بر ضرورت حضور افراد در این آیین ها آن هم در دوره کرونا به نوع نگرش آنان بر می گردد، این پدیده را از منظر جامعه شناختی نیز تحلیل کردیم.

برای غالب این دسته از خانواده ها، تعداد زیاد حاضران خود یک امتیاز خانوادگی به شمار می رود که بعدها هم به آن استناد خواهند کرد؛ حال آنکه ضمن بررسی دلایل این نگرش، این موضوع از زاویه مجازی نیز قابل تحلیل است زیرا تعداد حضور افراد در مراسم مجازی خود می تواند به جایگزینی برای حضور افراد تبدیل شود.

نوع نگاه به کیفیت برگزاری مناسک دینی یا غیردینی و ارتباط آن با مفاهیم جامعه شناختی و رفتارشناسی انسان ها از جمله مسائل مهمی است که باید از زوایای مختلف مورد توجه قرار گیرد.

برای این مهم با یکی از جامعه شناسان که در حوزه جامعه شناسی تفسیری سال ها کار کرده و حتی او را به عنوان پدر جامعه شناسی تفسیری ایران می شناسند به گفت وگو نشسته ایم.

ارتباط فناوری و فرهنگ سازی

دکتر حسین ابوالحسن تنهایی در ابتدای مصاحبه در پاسخ به این پرسش خبرنگار ایرنا که برای آن دسته از خانواده ها که دنبال جمع کردن آدم ها اطرافشان در هنگام ترحیم می گردند تا بگویند خانواده مهمی بوده اند که اینهمه آدم جمع شده اند، آیا نمی توان تعداد افراد در سایت هنگام مراسم مجازی را جایگزین این پدیده کرد، می گوید: بله می شود و نیاز به کار فرهنگی، اطلاع رسانی و البته تامین تجهیزات و دسترس پذیر کردن فناوری ها کرد.

وی توضیح داد: نمایش تعداد شرکت کنندگان در مراسم مجازی ختم خود می تواند جایگزین تعداد حضور افراد در مراسم حضوری شود و همان حس را تداعی کند؛ کما اینکه در مراسم مجازی دانشگاه ها و سایر سخنرانی ها هم این اتفاق افتاده است.

به گفته تنهایی، نداشتن ابزارهای ارتباطی به قدر کفایت برای نسلی از جامعه بویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها که گوشی هوشمند ندارند از جمله مولفه های مهم است که برای آنان باید فکر دیگری کرد، مثل نمایش برنامه ضبط شده و بازپخش یا پخش آنلاین با ظرفیت های ارتباطی مناسب دیگر برای این دسته از افراد جامعه.

وی با بیان اینکه کمک گرفتن از ابزارها و تجهیزات برای ترویج و جا انداختن این نوع مراسم مهم است تاکید کرد: در تولید محتوای رسانه ها باید درباره محاسن چنین برنامه هایی کار هدفمند و علمی شود.

به فهم انسان ارتباط دارد نه سواد و مدرک

این جامعه شناس در ادامه با انتقاد از اینکه مشاهده کرده حتی بعضی تحصیلکردگان در این مناسبت ها و در این شرایط کرونا اصرار به برگزاری مراسم حضوری داشته اند گفت: متاسفانه بعضی افراد که سنتی تعریف نمی شوند و از قشر تحصیلکرده و جدید هم هستند اصرار بر حضور فیزیکی و برگزاری مراسم و حضور یافتن دیگران دارند؛ نه فقط مراسم ختم و عزاداری بلکه مراسم شادی و عروسی نیز همینطور است؛ این افراد توقع دارند حتی افراد بیمار هم به مراسمشان بیایند که این واقعا مصیبت بار است.

وی با بیان اینکه این نوع رفتار به سواد، دانش یا مدرک تحصیلی ارتباط زیادی ندارد بلکه به فهم و توجه مرتبط است تصریح کرد: درک آدم ها را باید در رسانه ها نقد کرد؛ مشاهده می شود بعضی روشنفکران، حتی برخی مسئولان و تحصیلکردگان به این مقوله ها توجه نمی کنند اما بعضی سالمندان و طبقه طیف سنتی به این مسائل توجه می کنند؛ به تصویر کشیدن این درک و نمایش مصداق های موفق در این زمینه می تواند انگیزه تشویقی برای مخاطبان  ایجاد کند.

چرایی اصرار برخی خانواده ها

این جامعه شناس تفسیری و استاد دانشگاه در ادامه در پاسخ به اینکه چرا برخی اصرار دارند نشان دهند دیگران در حجم و انبوه زیاد به مراسمشان آمده اند و خانواده ای دارای ریشه و با اصالت هستند، گفت: بواقع در شرایطی که کرونا غوغا می کند و حضور مردم جان آنان را به خطر می اندازد، چنین اصرار و درخواستی غیرمعقول و غیرمنطقی است و ریشه های این پدیده و این نوع نگاه به کمبودهای خانوادگی، چشم و هم چشمی و رقابت های خانوادگی بر می گردد.

وی در عین حال افزود: البته بخشی از مشکل هم به عملکرد بعضی مسئولان بر می گردد که سبب ترویج این انگاره ها می شوند؛ مثلا وقتی در سطح کلان در کشور در مورد برخی آیین ها که می تواند به صورت مجازی هم برگزار شود و ضرورت برگزاری حضوری آن چندان نیست اما تلاش می کنند برگزاری حضوری مراسم را به نوعی به شکل واهی ، به اعتبار کشور گره بزنند، این می تواند تاثیرگذار باشد.

نگاه دین چیست؟

تنهایی افزود: اما ما در آموزه های دینی و قرآنی داریم که اگر انجام کاری سبب بروز ضربه و زیانی به شما شود، انجام آن کار حرام است؛ به طور مثال اگر روزه گرفتن سبب آسیب رساندن و آزار بدن شما شود، حرام است.

وی تصریح کرد: متن دین این است و حتی در بعضی روایات نقل شده که در شرایطی خاص که جان انسان در خطر باشد و مهلتی برای اقامه نماز نیست، با اشاره سر هم فرد می تواند نمازش را بخواند؛ مهم نیت و فهم موضوع است.

حرکت از مناسک به مفاهیم

این جامعه شناس که تاکید دارد در رسانه باید نشان داد که به لحاظ مفهومی در دین این رویکرد مورد توجه قرار گرفته است پیشنهاد کرد: باید در تبلیغات و اطلاع رسانی در این زمینه راهی پیدا کرد که از مناسک به طرف مفاهیم حرکت کنیم.

وی توضیح داد: در توجیه ضرورت نداشتن زدن ماسک برای عزاداری ها یا ضرورت برگزاری مراسم حضوری با حضور تعداد زیاد عزاداران آن هم در کرونا، گاه می بینیم بعضی افراد حتی برخی کارشناسان مذهبی استدلال های نامعقولی می آورند و می گویند، عده ای به جنگ می روند شهید می شوند، پس نروند و شهید نشوند؟.

تنهایی افزود: این درحالی است که این آقایان دقت نمی کنند که این افرادی که به جنگ می روند نیت رفتن به جنگ علیه کفار و شهادت می کنند که برای آن کار بروند و حتی می دانند شاید شهید شوند و نیتش می کنند اما کسی که به مجلس عزاداری می آید یا مراسم ختم آیا به قصد شهادت یا ابتلای خودش می رود؟ خیر، او برای عزاداری نیت می کند و می رود، این شهادت محسوب نمی شود.

فلسفه مجلس ترحیم چیست؟

وی در ادامه با طرح پرسشی گفت: منظور از مراسم روضه خوانی و عزاداری ختم چیست؟ غیر از اینکه همدردی و نوعی مشارکت کردن در عواطف و احساسات مردم است؟ اما شما بارها دیده اید که در بسیاری از این مراسم جمعی چه عزاداری چه شادی، به شکلی شاهد درگیری و اختلافات و دعوای خانوادگی نیز بوده ایم که اگر مراسم به سمت مجازی شدن گرایش پیدا کند، این نوع آسیب هایش نیز کم می شود.

هم‌کنشی مردم و هم‌کنشی ما و تصویر

این استاد دانشگاه گفت: در جامعه شناسی، دو پدیده هم‌کنشی بین مردم و هم‌کنشی بین خودمان و تصویر داریم؛ در  هم‌کنشی بین مردم گاهی حتی اتفاقات نامناسبی مثل همان دعواهای خانوادگی رخ می دهد اما هم‌کنشی بین ما و تصویر، کینه ها را بر نمی تابد.

وی توضیح داد: اینکه برخی اصرار دارند در مراسم، اطرافشان را شلوغ کنند تا چیزی را به زعم خودشان نشان دهند، بیشتر به علت کمبودهای شخصیتی درون خودشان است.

کسانی که دین را نفهمیده اند

تنهایی با اشاره به چنین رویکردهایی برای مراسم مذهبی افزود: بعضی از افراد که با تابلو دین چنین رفتارهایی که به دیگران آسیب می زند را ترویج می دهند، دین را نفهمیده اند. مفهوم تعظیم شعائر عاطفی برای پدران و مادران را نفهمیده اند؛ در صورتی که فکر کردن در دین بسیار تاکید شده است؛ تعظیم، تنها علم و کتل بزرگ حمل کردن به هر قیمتی از جمله مبتلا کردن یا مرگ دیگران نیست.

دین شناسنامه‌ای؟

به گفته وی، مشکلی که داریم برخی از افراد در همه جوامع و ادیان، دینشان شناسنامه ای است؛ یعنی چون در آن خانواده دینی متولد شده اند، تابع آن دین هستند وگرنه شما چند سوال تخصصی از همان دین بپرسید اطلاع ندارند یا مناسک را با فهم مناسب ادا نمی کنند. این مشکل در دیگر ادیان مسیحی و یهودی و .... نیز وجود دارد؛ درحالی که اگر از مناسک صرف به سمت مفاهیم حرکت کنیم و همه حرکات و رفتارهای ما با توجه به فهم مساله و تفکر باشد، بسیاری از مشکلات حل می شود.

آداب خوب است اما مبتنی بر فهم

این جامعه شناس گفت: عبادت و زیارت نباید کلیشه ای شود اما متاسفانه تصویر بخش قابل ملاحظه ای از توده همواره مناسک گرایی و آداب گرایی است بدون اینکه بدانند چرا؛ آداب خوب است و لازم اما اگر مبتنی بر فهم باشد.

وی ادامه داد: آداب لازم است برای اینکه نظم اجتماعی می دهد، اگر آداب نداشته باشید نمی توانید نماز جماعت به جا آورید اما اگر فلسفه نمازجماعت را بدانید، ارزش آن نماز بهتر، کامل تر و بسیار تاثیرگذار تر است؛ اگر فهم نباشد آداب هم به درد نمی خورد.

گفتن این مسائل توهین به مردم نیست

این جامعه شناس در پاسخ به این پرسش که چطور می توان این مفاهیم را به مردم منتقل کرد که اثربخش باشد و آنان نیز تصور نکنند به آنان، باورهایشان یا حتی به دین اهانت شده، تصریح کرد: اگر این مسائل را به مردم گوشزد کنیم، به آنان و اعتقاداتشان توهین نکرده ایم؛ دین کاملا با عقل سازگار است؛ البته خیلی مهم است که این حرف و توصیه را چه کسی می گوید؛ باید از ظرفیت ائمه و پیامبران کمک گرفت، زندگی ائمه و پیامبران را در تولیدمحتوا و رسانه الگو کنید و نشان دهید که چطور رفتار می کردند.

وی افزود: اگر ائمه یا بزرگان دینی صرفا مناسک‌گرا، آن هم بدون توجه به فهم مسائل بودند، زینب در کربلا آن کار را نمی کرد؛ کاری که زینب در کربلا کرد، آیا صرفا مناسک گرایی و بدون فهم بود؟

عزاداری حسین لازم است اما چطور؟

این جامعه شناس در ادامه در پاسخ به پرسشی درباره ضرورت ادای برخی آداب مثل چرایی انجام برخی آیین ها از جمله عزاداری امام حسین(عه) گفت: من بشدت موافق عزاداری امام حسین هستم؛ چون فلسفه آن یادآوری، تذکرات و تنبهات است. اما نه اینکه فقط محکم به سینه بزنی که دیگران صدایت را بشنوند یا آنقدر فریاد بزنی که گلویت بگیرد و خفه شوی یا به خودت و دیگران آسیب بزنی. چقدر بارها علمای ما قمه زنی را منع کرده اند، چرا؟

مناسک متکی به فهم، لازم است

وی در ادامه با بیان اینکه مناسک متکی به فهم لازم است گفت: در روایات داریم که یک ساعت تفکر از نماز خواندن به اندازه ثقلین مهمتر است. اگر با فکر نماز نخوانیم چقدر ارزش دارد؟

چرا به به مراسم ختم می رویم؟

این کارشناس افزود: هنگام رفتن به مراسم فاتحه خوانی، اگر بفهمیم که مثلا می رویم فاتحه پدربزرگ یکی از فامیل، برای اینکه به او احترام بگذاریم و با خانواده او همدردی کنیم؛ این نشان دادن توجه و عاطفه است که باعث می شود زندگی گرم تر شود که اساس دین هم همین است. اما اگر برویم، درصورتی که می دانیم یا مریض می شویم یا دیگری را مریض می کنیم، درواقع به جای اینکه برویم تا به طرف احترام بگذاریم، رفته ایم که طرف را مریض کنیم یا بکشیم.

حرفی که مبانی عقلی نداشته باشد، دینی نیست

وی تاکید کرد: مقام معظم رهبری می گویند در بعضی موضوعات، نظر تخصصی ندارند و نظر نمی دهند؛ مثلا می گویند در فلان موضوع نظر تخصصی ندارم. در این شرایط می بینیم برخی به عنوان کارشناس می گویند اگر کسی برود در روضه امام حسین(ع)، کرونا نمی گیرد؛ این حرف مبانی عقلی ندارد، حرفی که مبانی عقلی نداشته باشد، دینی هم نیست.

تنهایی گفت: ما جامعه شناسان می گوییم که جامعه براساس فهم متقابل است؛ اگر درست انجام شود جامعه سالم است اما اگر کسانی که مثلا به مراسم ختم می آیند فهمشان این باشد که بخواهند بگویند ما امتیاز دادیم یا خیلی مهم هستیم که اینها آمده اند، این باعث می شود نوع روابطشان هم به هم بخورد؛ حتی غیر از مساله کرونا.

به گفته وی، گاهی آن رقابت ها و چشم و هم چشمی ها و تضادها در این آیین ها پیش می آید که خودش می تواند عامل بروز برخی مشکلات مانند همان دعواهای خانوادگی باشد. همانطور که تاکید شد باید به دنبال حرکت از مناسک به مفهوم و رشد فهم و مفهوم باشیم.

از ظرفیت زندگی ائمه و پیامبر کمک بگیریم

این جامعه شناس در ادامه درباره رویکردهای تولید محتوا در این زمینه گفت: اگر بشود به جای برخی شخصیت های سیاسی، از زندگی ائمه و پیامبران تولید محتوا کرد خیلی اثرگذار است چون برخی شخصیت ها جنبه سیاسی دارند و بعضی مردم ضدسیاست روز هستند و تمرکز بر آنها نتیجه بخش نخواهد بود؛ ضمن اینکه آن رسانه ممکن است متهم شود که دکان بازار سیاست روز شده است.

مد ختم مجازی خوب است، اما

وی در پاسخ به آخرین سوال خبرنگار ایرنا مبنی بر اینکه در مجموع اگر مراسم مجازی را بتوان به نوعی مد در جامعه تبدیل کرد که همراهی دیگران را داشته باشد، پس خوب است، گفت: اینکه مراسم ختم در جامعه مد شود، خوب است اما آن هم اگر با فهم باشد.