بیم و امید تداوم صیادی در خزر

به گزارش ایرنا ، کارشناسان شیلاتی می گویند عملیات تکثیر مصنوعی ،نیمه مصنوعی و کمک به تکثیر طبیعی بچه ماهیان استخوانی بویژه ماهی سفید طی یک دهه اخیر به تنها امید و پشتیبان صیادان مازندرانی برای تداوم درآمد و رونق صید تبدیل شده است.

به اعتقاد این کارشناسان از آن جایی که ۹۰ درصد ماهیان مولد استخوانی دریای خزر « رود کوچ » هستند و باید برای تخم گذاری وارد رودخانه های منتهی به دریا  شوند ، به خاطر از بین رفتن شرایط زیست در این رودخانه ها عملا قدرت زادآوری خود را از دست داده اند و به همین دلیل هم هر ساله صید و صیادی در خزر بیشتر و بیشتر به تکثیر مصنوعی و نیمه مصنوعی بچه ماهیان وابسته می شود.

تحقیقات مراکز علمی و نظارتی هم نشان می دهد که از دو دهه پیش تاکنون وضعیت رودخانه های شمال برای زیست ماهیان مولد استخوانی هر ساله وخیم تر می شود ؛ معضلی که معیشت صیادان شمالی را به صورت جدی به مخاطره انداخته است.

ماهیان استخوانی در فصل تخم ریزی به دهانه رودخانه ها وارد می شوند و پس از تخم ریزی هم این منطقه را ترک می کنند ، اما بررس ها نشان می دهد که آلودگی های مختلف زیست محیطی در دهانه رودخانه ها بیشتر از سایر نقاط شده است و به همین دلیل نیز تقریبا مهاجرت ماهیان مولد به سمت رودخانه های شمالی منتهی به خزر به صفر رسیده است.

کارشناسان می گویند وقتی ماهی مولد نتواند در موعد مقرر برای تخم ریزی به سمت رودخانه ها برود ، در تور ماهیگیران قرار می گیرد و به این ترتیب دور باطلی برای پایان دادن به زادآوری طبیعی ماهیان در دریای خزر شکل می گیرد. گذشته از این ، تعداد اندکی از ماهیان که موفق به مهاجرت به رودخانه ها برای تخم ریزی می شوند در نبود نظارت کافی توسط صیادان غیرمجاز صید می شوند تا اندک امید باقی مانده برای تدام زادآوری ماهیان استخوانی از بین برود.

به اعتقاد کارشناسان شیلات ، اگر شرایط مهاجرت ماهیان استخوانی به سمت آب های شیرین برای تغذیه و تخم ریزی مهیا باشد، صید انواع ماهی در دریا خزر به هیچ عنوان کم نمی شود، چرا که هر ماهی مولد ۲۰ تا ۷۰ هزار تخم ریزی انجام می دهد و به هیچ عنوان ماهیگیران شرکت های تعاونی صیادی پره در شمال که تحت پوشش شیلات قرار دارند، دچار مشکل نخواهند شد ، اما آلودگی رودخانه ها به حدی بالا است که اکنون مهاجرت ماهیان مولد به سمت رودخانه ها به صفر رسیده است.

تنفس مصنوعی 

شاید این پرسش مطرح شود که اگر وضعیت زادآوری طبیعی ماهیان استخوانی در خزر تا این حد وخیم است پس هزاران تن صید اینگونه ماهیان در استان های شمالی طی فصل صید از کجا تامین می شود ؟

واقعیت این است که چرخه صید و صیادی در خزر طی یک دهه گذشته هر چه بیشتر به تکثیر مصنوعی بچه ماهیان استخوانی وابسته شده است . این کار را شیلات ایران با هدف حفظ ذخایر دریای خزر و توجه به معیشت ماهیگران شمال همه ساله انجام می دهد. در استان مازندران این کار را مرکز تکثیر، پرورش و بازسازی ذخایر آبزیان شهیدی رجایی ساری با سابقه حدود نیم قرن انجام می دهد. این مرکز از ۱۰ سال پیش تکثیر مصنوعی و نیمه مصنوعی بچه ماهیان و رهاسازی آنها در دریا را به صورت جدی در دست اجرا دارد ، اقدامی که حاصل آن طبق اظهارات رسمی مسئولان و صیادان عضو شرکت تعاونی پره استان مازندران ، تداوم صید و صیادی بوده است.

آنچه در حال حاضر مشخص است ، این که روند کاهشی صید ماهیان استخوانی در تنها دریای داخلی جهان از حدود دو دهه پیش آغاز شد به طوری که طبق آمار شیلات ایران ، صید در استان مازندران از حدود ۱۲ هزار تن در اوایل دهه ۸۰  به ۲ هزار و ۳۰۰ تن و کمترین میزان در سال ۹۴ رسید ، اما در پنج سال اخیر با به بار نشستن طرح های تکثیر مصنوعی ، نیمه مصنوعی و کمک به تکثیر طبیعی بچه ماهی و رها سازی در خزر ، میزان صید افزایشی شد.

آمار شیلات مازندران نشان می دهد که میزان صید در سال ۹۵ به  سه هزار و ۵۴۵ تن ،سال ۹۶ به  سه هزارو ۸۱۹ تن ، سال ۹۷ به  ۹ هزارو ۲۵۸ تن ، سال ۹۸ به پنج هزار و ۳۲۲ تن و در سال گذشته یعنی سال ۱۳۹۹ به  چهار هزارو ۵۹۶ تن رسید.

کارشناسان شیلات و صیادان می گویند نه تنها افزایش صید پس از سال ۹۴ بلکه تداوم صید در دریای خزر در پنج سال اخیر تا حدود ۹۰ درصد به تکثیر مصنوعی وابسته بوده است.

طبق گزارش شیلات مازندران ، هر ساله مرکز تکثیر ، پرورش و باز سازی ذخایر آبزیان شهید رجایی ساری که مسئولیت تکثیر بچه ماهیان را بر عهده دارد، لارو های ماهی را پس از پرورش به وزن ۸ تا ۹ گرم ، با هماهنگی اتحادیه صیادی پره ،یگان حفاظت آبزیان شیلات و حفاظت محیط زیست استان در ۳۱ رودخانه شیلاتی منتهی به دریای خزر استان رها می کند.
بر اساس آمارهای رسمی ، مرکز تکثیر ، پرورش و باز سازی ذخایر آبزیان شهید رجایی ساری هر ساله ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون قطعه انواع بچه ماهی بویژه سفید و کپور را تولید می کند که در رودخانه های شیلاتی سازی می شود تا معیشت بیش از ۱۱هزار ماهیگیر در قالب حدود ۱۵۰ شرکت تعاونی صیادی پره در استان های شمالی گیلان، مازندران و گلستان به خطر نیفتند.

تنوع بخشی به شیوه تکثیر 

با توجه به وابسته شدن صید و صیادی به تکثیر مصنوعی بچه ماهیان استخوانی در دریای خزر ، شیلات مازندران از یک دهه پیش و به صورت ویژه از پنج سال پیش در کنار تکثیر مصنوعی و رها سازی بچه ماهی ، با کمک و همراهی جامعه صیادی استان تکثیر طبیعی بچه ماهی سفید به دو روش شیل گذاری یعنی ایجاد استخرهای کنار ساحل و رودخانه‌های  را نیز آغاز کرده است و طبق اعلام رسمی شیلات مازندران تعداد رودخانه های استان برای اجرای شیل گذاری از ۱۱ رشته سال ۱۳۹۵ امسال به ۱۳ رشته رسیده است.

شیل سازه ای است مرکب از چوب ، فلز، نی بافته شده جهت محصور نمودن دوطرف بالا دست و پایین دست رودخانه شکل می گیرد.شیل گذاری فرایندی است متشکل از چند عملیات که در زمان و مکان مشخص اجرا می گردد. در نتیجه این فرایند، بخشی از مسیر رودخانه به طول ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر که دارای شرایط مناسب(بستر ،عرض،عمق،کیفیت آب ودبی مناسب ) برای تکثیر طبیعی بوده در بالادست وپایین دست محدوده مورد نظر شیل استقرار می یابد. هدف از این کار ایجاد شرایط مطلوب جهت تکثیر طبیعی گونه های هدف مانند ماهی سفید می باشد. 

روش دوم شیل گذاری که با همکاری جامعه صیادی صورت می گیرد ایجاد استخرهای تکثیر طبیعی ماهیان است به این روش که ماهی های مولد پس از صید با مقررات فنی به استخر های کنار ساحل که تحت مراقبت شرکت های تعاونی صیادی پره  است،منتقل شده و پس از رسیدن به وزن مناسب حدود ۶گرم در دریا رها می شوند . بر اساس آمار شیلات استان امسال تعداد استخر های تکثیر طبیعی ماهی در کنار ساحل به ۴۲ استخر با ظرفیت تولید و رها سازی ۳۰ میلیون قطعه رسید.

همه ساله از اواخر اسفند ماه مهاجرت ماهیان استخوانی بویژه ماهی سفید از آب های دریای خزر به سمت رودخانه ها برای تخم ریزی آغاز می شود و تا اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد ماه ادامه می یابد.

وابستگی ۹۰ درصدی

واقعیت این است که صید و صیادی در دریای خزر هر ساله بیشتر از سال قبل به تکثیر مصنوعی ماهیان وابسته می شود. کارشناسان شیلات مهم ترین مشکل در این زمینه را آلودگی رودخانه ها می دانند که سبب شده است تا توان زادآوری ماهیان استخوانی بشدت کاهش یابد. معاون صیدو بنادر ماهیگیری شیلات مازندران از جمله این کارشناسان است که دلیل اصلی کاهش صید ماهبان استخوانی را آلودگی رودخانه ناشی از ورود انواع فاضلاب های صنعتی و کشاورزی ، برداشت بی رویه شن و ماسه ، تجاوز به بستر رودخانه ها دانست و گفت : ۹۰ درصد ماهیان  استخوانی خزر رودگوچ هستند و برای تکثیر طبیعی باید به دهانه های رودخانه ها مهاجرت کنند ،اما معضل آلودگی این فرایند را تقریبا به صورت کامل مختل کرده است.

قاسم کریم زاده در گفت و گو با ایرنا ، به گونه مهاجر ماهی سفید به عنوان مهم ترین گونه دریای خزر که بیشترین آمار فراوانی صید صیادان شمالی را تشکیل می هد ،اشاره کرد و افزود : با از بین رفتن محل تخم ریزی ماهیان بویژه گونه سفید در بستر رودخانه های شیلاتی منتهی به دریای خزر ،  تنها راه حفظ ذخایر و رونق صید تکثیر مصنوعی ، نیمه مصنوعی و کمک به تکثیر طبیعی بوده است که مورد حمایت جدی شیلات ایران یز قرار گرفت.

وی با توضیح این نکته که طبق بررسی های صورت گرفته ضریب بازگشت شیلاتی در تکثیر مصنوعی  ۵ تا ۱۰ و در تکثیر طبیعی  ۱۰ تا ۱۵ درصد است، بیان داشت: بررسی ها نشان می دهد که با بازگشت این ضریب علاوه بر تقویت ذخایر دریای خزر برای جامعه صیادان نیز رضایت بخش است.

کریم زاده گفت: ۸۰ درصد از بچه ماهیان رها سازی شده که باید هفت تا ۱۰ روز در رفت و برگشت بین آب شیرین رودخانه و آب شور خزر آدابته شوند ، به دلایل فیزیولوژی یا دچار مرگ  میر طبیعی می شوند و یا غذای ماهیان در قالب زنجیره مواد غذایی دیگر آبزیان از بین می روند ، اما به صورت میانگین حدود ۱۵ درصد از این ماهیان در سبد جامعه صیادی قرار می گیرند که ۹۰ درصد صید آنان را تشکیل می دهد.

وی گفت : به همین دلیل سالانه با هدف اهمیت تقویت حفظ ذخایر دریای خزر و  توجه به اقتصاد و معیشت صیادان سالانه ۷۰ تا ۱۰۰ میلیون قطعه انواع گونه بویژه ماهی سفید و کپور به روش های مصنوعی و نیمه مصنوعی تکثیر و رها سازی می شود.

کریم زاده با ذکر این نکته به طور متوسط  بچه ماهیان با تکثیر مصنوعی و نیمه مصنوعی با وزن ۲کیلو گرم پس از ۲ تا سه سال به ترتیب بستگی به جنسیت نر و ماده به سبد جامعه صیادان بر می گردند، گفت: بررسی ها نشان می دهد بچه ماهیان رها سازی شده که در همان منطقه از رودخانه و سواحل دریای خزر رها سازی شدند خو گرفته و پس از رسیدن به رشد کامل در تور ماهیگیران قرار می گیرند.

این مسئول شیلاتی مازندران با اشاره به این که امسال نیز از دهم خرداد رها سازی ۷۰ میلیون قطعه بچه ماهی سفید در ۳۱ رودخانه شیلاتی منتهی به دریای مازندران در دستور کار قرار گرفت، گفت : برای رها سازی طبق برنامه ریزی و با هماهنگی تشکل های صیادی و اتحادیه تعاونی صیادی پره استان به وسیله خودروهای مخصوص به ۳۱ رشته رودخانه‌ها شامل ۴۰ درصد در شرق ، ۳۰ درصد در مناطق مرکز و ۳۰ درصد در منطقه غرب انتقال یافتند.

وی با اشاره به رودکوچ بودن ۹۰ درصد آبزیان دریایی و افزایش ۴۵ درصدی فعالیت های تکثیرطبیعی ماهیان درجامعه صیادی تعاونی های پره استان توضیح داد: احداث استخرتکثیر طبیعی دراراضی جایگاه های صیدپره از۲ واحد سال ۱۳۹۵  اکنون به ۴۲ واحد, ایجاد شیل در رودخانه‌ها از یک به ۲۰ رشته ونیز طرح حفاظت ازمهاجرت ماهیان مولد به مناطق بالا دست از یک رشته به سه رشته رودخانه ای افزایش یافت.

کریم زاده با بیان این که این فعالیت ها فقط در قالب طرح تکثیر طبیعی و رها سازی شیلات است، اظهار داشت: به طو ریقین با دائمی شدن روان آب و استقرار یگان حفاظت آبزیان و محیط زیست در کنار همکاری دستگاه قضایی شرایط برای مهاجرت ماهیان در همه رودخانه ها مهیاتر می شود .

وی هدف از اقدام را کمک به تکثیر طبیعی و بازسازی ذخایرآبزیان دریایی, تثبیت اشتغال واشتغال زایی جدید, درآمدزایی, تامین بحشی از پروتیین جامعه برشمرد و تصریح کرد: امیدواریم باتلاش کارشناسان شیلات و نیز همت و همدلی جامعه صیادی باتکثیرطبیعی ورهاسازی بچه ماهیان به دریا ، بتوانیم رونق صیدو صیادی و جهش تولید را محقق سازیم.

نوستالژی سال‌های پربرکت

صید و صیادی با تورهای انباشته از ماهی برای بسیاری از صیادان مازندران که بازنشسته شده و تا سال های پایانی فعالیتشان را سپری می کنند ، تبدیل به نوستالژی شده است. یکی از ماهیگیران پیشکوست و بازنشسته عضو شرکت تعاونی صیادی پره مازندران با اشاره به صید فراوان انواع تا دهه ۸۰ ، به خبرنگار ایرنا گفت: مشکل آلودگی رودخانه های منتهی به دریا ه طور کل فرایند مهاجرت ماهیان مولد را مختل کرده است.

ناصر حسینی توضیح داد: گونه های مختلف ماهی دریای خزر دارای چراگاه و مسیر حرکتی خاصی هستند و از آستارا تا گرگان هر گونه از ماهیان از جمله سفید، کپور و کفال مسیر حرکتی و چراگاه های ویژه ای دارند، اما متاسفانه این چراگاه ها سال به سال در حال تخریب است و اکنون برای ماهی کفال به صفر رسید.

حسینی که ۳۰ سال سابقه ماهیگیری دارد، گفت : هر گونه از ماهیان وقتی چراگاه و مسیر حرکتی خود را پیدا کنند تا ۱۰۰ سال نسبت به آن مسیر و محل تغذیه عادت می کنند، ولی متاسفانه در سال های اخیر  آرامش ماهیان به دلایل مختلف از جمله اجرای برخی طرح های گردشگری مانند راه اندازی جت اسکی از بین رفته و آبزیان مسیر حرکتی خود را فراموش کردند و یا تغییر دادند.

وی افزود: ماهی کفال، ماهی منحصر دریای خزر و لجن خوار است. ماهی آزاد دیگر گونه انحصاری خزر نیز فقط روی سنگ فرش های رودخانه ای منتهی به سواحل دریا تخم ریزی می کند. اکنون همه این شرایط از بین رفته است.

حسینی با بیان این نکته که بستر و عمق آب دریای خزر برای ماهیگیری نیاز به نقشه دارد، توضیح داد: تجربه نشان داده است که علاه بر وجود مسیر ورود آب شیرین از طریق رودخانه ها، در برحی از مناطق سواحل چشمه های آب شیرین در داخل آب دریا وجود دارد. یکی از دلایل افزایش صید در گذشته وجود مسیر شناخته شده برای انبوه ماهیان در این مناطق و در نتیجه در تور رس قرار گرفتن آبزیان و پر باری سبد صیادان بوده است.

او افزود: البته گسترش فعالیت صیادان غیر مجاز و صید قاچاق در دریای خزر نیز تا حدودی مشکلات ماهیگیران شرکت های تعاونی صیادی پره در شمال را تحت تاثیر قرار داده است. برداشت بی رویه شن و ماسه از بستر رودخانه ها و صید ماهیان تخمگذار در فصل تخم ریزی در رودخانه ها توسط صیادان متخلف و سودجویان محلی از دیگر معضلات جدی در کاهش ذخایر آبزیان است.

این ماهیگیر بازنشسته مازندرانی ورود آلودگی به سواحل دریای خزر را چشم گیر توصیف کرد و  گفت: علاوه بر آلودگی رودخانه ها ؛طی سال های گذشته کم آبی و عمق کم آب در رودخانه ها سبب شد تا علاوه بر برداشت بی رویه شن و ماسه، آلودگی های صنعتی و کشاورزی نیز بیشتر از گذشته خود را نشان بدهد و این مساله موجب کاهش مهاجرت ماهیان مولد به رودخانه ها شد.

گونه های کفال، ماهی سفید و کپور عمده ترین ماهیان استخوانی دریای خزر هستند که توسط ماهیگران صید و در بازار عرضه می شود.صید ماهیان استخوانی در دریای خزر در مازندران هر ساله از بیستم مهر آغاز می شود و تا اواخر فروردین سال بعد ادامه می یابد.