در باب آداب نوحه‌خوانی و به خصوص رعایت دستگاه موسیقایی نوحه‌خوانی، دیدگاه‌ها متفاوت و متنوع است اما در عین حال در عالم واقعیت عشق به امام حسین(ع) در ایران آن قدر زیاد و عمیق است که بسیاری به فوت و فن و اسباب و لوازم درست نوحه‌خوانی زیاد توجه نمی کنند.
ولی همین عشق عمیق اگر با چاشنی کم‌توجهی از سوی برخی مداحان اهل بیت(ع) درهم آمیخته شود به جای آن که خروجی منبر حضرت سیدالشهدا (ع) یک مجلس عارفانه و آگاهی بخش همراه با سوز و گداز و حزن و اندوه باشد در نهایت خوراک شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های معاند خواهد شد.
اهمیت این موضوع زمانی بیشتر مشخص می‌شود که همگان و به خصوص مداحان اهل بیت(ع) بدانند الفبای موسیقی، یک زبان واحد جهانی و چه بهتر که از این زبان واحد برای معرفی حماسه عاشورا بهره گیرند.
دستگاه‌های موسیقی مناسب برای نوحه‌خوانی
رییس انجمن موسیقی تربت‌حیدریه معتقد است: موسیقی معمولاً یک سیر حرکتی دارد یعنی ابتدا پیش درآمدها شروع می‌شود، سپس به گوشه‌های گوناگون می‌رسد، اوج می‌گیرد، در ادامه دوباره سیر نزولی پیدا می‌کند که ما به آن فرود می‌گوییم و باز دوباره به آغاز برمی‌گردد و لذا بسیاری از استادان بر نوحه‌خوانی در دستگاه همایون تاکید دارند، زیرا اوج دستگاه همایون خیلی برای موسیقی نوحه‌خوانی و بیشتر برای سینه‌زنی مناسب است زیرا دستگاه همایون با داد آغاز شده و در اوج به بیداد می‌رسد.
سید حسین بهشتی افزود: مرحوم شجریان نیز یک آلبوم بیداد خوانده و خیلی خوب هم اجرا کرده زیرا به اصطلاح از نعمت ۶ دانگ صدا برخوردار بود و لذا اگر کسی صدای رسایی داشته‌باشد می‌تواند آن شور لازم را در دستگاه همایون اجرا کند و مردم را به وجد و شور در بیاورد.
وی ادامه داد: دستگاه موسیقی دیگری داریم به نام ابوعطا که اوج آن را حجاز می‌گویند و ابوعطا نیز برای مداحی بسیار مناسب است و مداحان با این دستگاه واقعا اشک عزاداران را در می‌آورند.
این کارشناس موسیقی گفت: دستگاه دیگری که برای نوحه‌خوانی بسیار مناسب است دستگاه دشتی است که در آن نیز گوشه‌ای داریم به نام گوشه دشتستانی که بسیار غم‌انگیز و برای مداحی مناسب است.
جایگاه ساز در موسیقی عاشورایی
در باب آداب و ادب نوحه‌خوانی، یک پژوهشگر تاریخ موسیقی ایران اهل تربت‌حیدریه در مقاله‌ای با نام "موسیقی مذهبی در سوگواری و عزاداری" می‌گوید: هر صوت و نغمه و آوا که از تقارن، توازن، تجانس و تطابق برخوردار باشد رنگ و بویی از نغمه‌های الهی دارد و هر آنچه این‌گونه باشد به طور قطع و مستدل مذهبی و دینی خواهد بود.
کیوان نواری می‌افزاید: موسیقی مذهبی منطبق و معادل با موسیقی عزاداری و سوگواری نیست زیرا موسیقی مذهبی، جغرافیایی فراتر و گسترده‌تر و شمولی بسیار بیشتر از موسیقی عزاداری دارد و موسیقی سوگ و عزا در بهترین و صحیح‌ترین شکل خود (مثل موسیقی محرم و رمضان) بخشی از کلیت موسیقی است.
وی همچنین به موسیقی عاشورا و محرم پرداخته و اظهار می‌دارد: موسیقی عاشورا و محرم سرشار از لحن‌های سوزناک، نغمه‌های اندوه‌زا، ریتم‌های سنگین و کم‌تحرک و مناسب‌ترین مکان و جایگاه برای بیان داغ و درد کهنه انسانی به وسیله سازهای کششی است.
این پژوهشگر همچنین می‌نویسد: بی‌دلیل نیست که در موسیقی عزا و سوگ هرگز سازهای مضرابی کاربرد جدی و اصلی نداشته و در مقابل سازهای کوبه‌ای برای ترسیم آن ضربه دهشتناک و سازهای کششی (به ویژه بادی) برای تصویر آن نفیر و صفیر و نفس و دم آتشناک، استفاده می‌شوند.
نواری در بخش دیگری از دست نوشته خویش، به بیان دلایل افت کیفی موسیقی مذهبی پرداخته و اظهار داشته است: فقدان یا کمبود عنصر اساسی صداقت، صفا و خلوص در غالب مجریان، عاملان و تولیدکنندگان آثار موسیقی مذهبی (در این جا عزاداری) از جمله دلایلی است که باعث شده کمتر شاهد خلق و ارایه آثار ارزشمند و گرانقدر باشیم.
وی می‌افزاید: نبود مهارت و تسلط فنّی و نیز جوهره و قریحه هنری در میان پردازندگان این حوزه، غیبت موجّه یا ناموجّه هنرمندان استخوان‌دار و اصیل موسیقی و نپرداختن بسیاری از استادان به این بخش و نیز سیطره و سلطه موارد غیرموسیقایی بر کل موسیقی نظیر کلیپ‌ها در اندازه‌هایی کوچکتر بر موسیقی عزاداری، از دیگر دلایل این رکود است.
وی بیان می‌دارد: با این اوصاف، تغییر و تحولات منطقی و بدیهی که هر حرکتی در روند تاریخی خویش دچار می‌شود از یک سو و در مقابل، رواج ناروا و رونق ناسزای تولیدات موسیقی ماهواره‌ای را هم اگر بدان اضافه کنیم، موسیقی عزاداری در روزگار ما چنین وضعیتی را داراست و این شرایط را باید بحرانی دانست.
خانواده‌ای که عشق به امام حسین(ع) در بینشان موروثی است
در بین مداحان اهل بیت(ع) تربت‌حیدریه، خانواده واعظی شامل حاج کاظم و ۲ پسرش احمد و عباس از شهرت و محبوبیت خاصی برخوردار هستند به خصوص فرزندانش که در سطح کشور مجری برنامه‌های متعدد عزاداری اند.
حاج کاظم واعظی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: ۸۳ ساله‌ام و از هشت سالگی مفتخر به غلامی اهل بیت(ع) شده ام و به خاطر دارم از دوران کودکی چند روز مانده به آغاز دهه نخست محرم در کوچه‌ها راه افتاده و با نوحه‌سرایی مردم را مهیای این ماه می‌کردم.
وی ادامه داد: در قدیم غالب متن‌های نوحه خوانی مربوط به شاعری مشهدی به نام "آذر" بود و تا قبل انقلاب رویه غالب آن بود که مردم بیشتر در عزاداری‌ها شیون می‌کردند و تحت تاثیر قرار می‌گرفتند زیرا هم نوحه‌خوانی و هم تعزیه‌خوانی در روح و روان مردم تاثیر عمیق از خود به جای می‌گذاشت.
این پیر غلام اهل بیت (ع) گفت: هم اکنون این گونه نیست اما در هیات‌های اصیل تربت‌حیدریه نظیر هیات حسینی، هیات علی‌اکبری و هیات ابوالفضلی آن پاکی و رهبانیت مراسم عزاداری هنوز حفظ شده است و مردم اجازه نداده‌اند سبک‌های جدید، شیوه‌های سنتی نوحه‌خوانی که نزد مردم حرمت دارند را تحت‌الشعاع قرار دهد و به تبع آن زمینه وازدگی در باورهای اعتقادی مردم به وجود آید.
حاج کاظم در خصوص آشنایی اش با دستگاه موسیقی نوحه‌خوانی نیز گفت: نه تنها من شناختی از این حوزه ندارم، بلکه غالب نوحه‌خوان‌های قدیمی این خطه نیز با این اصول آشنایی ندارند و مداحان قدیمی تنها با ۲ سلاح "اخلاص" و "محفوظات ذهنی" عشق خود را به حضرت سیدالشهدا(ع) نشان می‌دادند.
عباس واعظی فرزند حاج کاظم واعظی نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: هیات‌ها از قدیم در تربت‌حیدریه نوحه‌ای را تمرین کرده و می‌خواندند و کسی به موسیقی نوحه توجه نداشت و در واقع نقاط قوت و ضعف و توان نوحه‌خوان در جلسات مشخص می‌شد و من نیز خودم به همین شکل شروع کردم.
وی افزود: به تدریج نوحه‌خوانی حالت حرفه‌ای به خود گرفت و افرادی چون من که قصد داشتند به صورت تخصصی کار را دنبال کنیم به فراگیری دستگاه‌های موسیقی نیز مشغول شدیم.
وی ادامه داد: امروزه غالب مداحان کشور روی دستگاه‌های موسیقی کار می‌کنند و نتیجه آن شده است که جلسات مداحی به صورت سیستماتیک و قانونمندتر ارایه می‌شود.
این مداح اهل بیت در خصوص ارتباط سبک با دستگاه موسیقی نیز گفت: به مداحان توصیه شده زمانی که می‌خواهند در دستگاهی نوحه‌خوانی کنند ابتدا نوحه را در سبک خاصی اجرا کنند. مثلا کسی که می‌خواهد دستگاه شور را بیاموزد بهتر است ابتدا در سبک موسیقی سریال امام علی(ع) بخواند یا کسی که می‌خواهد در دستگاه افشاری اجرا کند به وی توصیه می‌شود آهنگ "ای ایران" را زمزمه کند تا به این دستگاه برسد.
واعظی در خصوص مفهوم "میان‌دار" و "علمدار" و جایگاه این ۲ در مجلس عزاداری اظهار کرد: در آداب نوحه‌خوانی، میان‌دار کسی است که سینه‌زنی را مدیریت می‌کند و در واقع نگاه سینه‌زن‌ها به حرکات دست اوست، این‌که ملایم بر سینه بکوبد یا محکم و این‌که ترتیب نشستن در جلسه را نظم داده و ساماندهی کند و یا جایگاه افراد پیر و جوان را مشخص کند از جمله وظایف میان‌دار است.
وی در معرفی علمدار نیز گفت: وظیفه علمدار آن است که انتهای مداحی را از نوحه‌خوان اصلی تحویل گرفته و کلمات آخر را می‌کشد و به عبارت بهتر نوحه خوان با اشاره چشم، کار را به علمدار می‌سپارد.
این مداح اهل بیت(ع) در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است مداحان با خود همراهانی را به جلسات ببرند تا در لا به لای جمعیت نشسته و چنانچه عزاداران، تحت تاثیر مداح قرار نگرفتند و او در ایجاد شور و هیجان ناکام ماند این همراهان با شیون و زاری جلسه را به شور برسانند گفت: من هم چنین چیزی را شنیده‌ام اما تاکنون به چشم خود ندیده ام و در جلسات خود از وجود چنین افرادی هم کمک نگرفته‌ام زیرا معتقدم نباید روی کمک این افراد حساب باز کرد و شایسته است روی صاحب اصلی مجلس یعنی حضرت سیدالشهدا(ع) حساب باز کرد.
واعظی در خصوص حق‌الزحمه مداحی یا به اصطلاح "مبلغ پاکت" نیز اظهار کرد: خودم تاکنون هیچ‌گاه برای شرکت در جلسات از مبلغ پاکت صحبتی به میان نیاورده‌ام زیرا اولویت مهم برایم، عشق به امام حسین(ع) است.
وی ادامه داد: این را نیز قبول دارم که یکی از آسیب‌های مهم در مجالس نوحه‌خوانی همین بحث چانه زنی برخی مداحان در باب مبلغ پاکت است چون معتقدم این رویه علاوه بر آن‌که به حیثیت مداح لطمه وارد می‌کند، در مردم عاشق به چنین مجالسی، ذهنیت منفی ایجاد می‌کند.
نگاهی به آسیب‌شناسی مجالس عزاداری
یک مداح اهل بیت(ع) در تربت حیدریه که معلم بازنشسته آموزش و پرورش نیز هست در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: یکی از آسیب‌هایی که به مجالس نوحه‌خوانی ما در ایران وارد است این است که بسیاری از مداحان ما از شیوه‌های مرسوم سنتی فاصله گرفته و برنامه‌های خود را با شیوه‌های نوینی اجرا می‌کنند که مورد پسند غالب مردم نیست.
عبدالرحیم اسکندری افزود: مثلا در شبکه‌های اجتماعی یک مراسم عزاداری را دیدم که در آن مداح با موسیقی متن فیلم هندی "شعله" به اجرای برنامه می‌پرداخت که چنین شیوه‌هایی نه تنها با فرهنگ عاشورایی سنخیتی ندارد بلکه حتی به باروهای اعتقادی مردم نیز لطمه وارد می‌کند.
وی ادامه داد: آسیب دومی که در مجالس نوحه‌خوانی ما مشهود است، تکیه بر اشک و ماتم و گریاندن عزاداران است در حالی که مطالعه زندگی ائمه(ع) نشان می‌دهد محور فکری این بزرگواران حرکت در مسیر توحید و آگاه کردن مردم بوده است اما در غالب مجالس عزاداری، نشانی از آگاهی بخشی مخاطبان نمی‌بینم.
این مداح اهل بیت(ع) گفت: آسیب سوم اغراق و بزرگ‌سازی‌های کاذب و ساختگی است اما من به عنوان کسی که هم در خصوص تاریخ ائمه(ع) مطالعه کرده ام و هم در مجالس مداحی که خود اجرا می‌کنم از قله‌های ادب فارسی نظیر سعدی، حافظ و صائب تبریزی کمک می‌گیرم پیشنهاد می‌کنم مداحان کتاب "مقتل جامع سیدالشهدا(ع)" به قلم مرحوم حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی و همچنین کتاب "تحریفات در واقعه تاریخی کربلا" نوشته شهید مرتضی مطهری را حتما مطالعه کنند همچنین قلم فرسایی‌های مرحوم غلامرضا شکوهی در ارتباط با شخصیت امام حسین (ع) بسیار زیباست.
مداحی شغل نیست
یکی از نوحه‌خوان‌های با سابقه و از مداحان اهل بیت(ع) تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: نوحه‌سرایی و مداحی شغل نیست و غالب کسانی که در این خطه پا به این میدان گذاشته‌اند، شغل اصلی و محل کسب درآمدشان از جایی دیگر است.
حمیدرضا عیدی افزود: به همین خاطر است که در شبکه‌های اجتماعی محلی و حتی کشوری، هیچ رد و نشانی منفی از مداحان اهل تربت‌حیدریه به چشم نمی‌خورد.
وی ادامه داد: در جلسات آموزشی هم بارها گفته‌ام اساس کار ما یک امر مستحب و در حکم یک سیم رابط محکمی است بین مردم و منبع پرفیض ائمه(ع) و لذا اگر کسی برای این کار، کیسه دوخته، بهتر است به دنبال مطربی برود.
تلاشها برای ساماندهی نوحه خوانان در تربت حیدریه
یکی دیگر از نوحه‌خوان‌های معروف تربت‌حیدریه که علاوه بر تدریس، مولف کتاب نیز هست در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: با همکاری سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۶۴ کانون مداحان تربت‌حیدریه را با حضور ۱۵ نفر راه‌اندازی کردیم و محور کار آموزشی من در این کانون آشنا کردن مداحان با دستگاه‌های موسیقی و نغمه‌هاست .
غلامرضا فقفوریان افزود: هر چند امروزه شاهدیم برخی مداحان با دستگاه موسیقی پاپ می‌خوانند اما واقعیت آن است که غالب مردم نوای مداحی را با موسیقی سنتی آمیخته با سوز و گداز بیشتر می‌پسندند و نوحه ای که ضرب‌آهنگ تندی داشته‌باشد هنوز برای خیلی‌ها جا نیفتاده است.
وی ادامه داد: صداهای ماندگار برای مردم ما دارای ارزش و قداست است و به عنوان نمونه در بخش موسیقی مذهبی و نوحه‌سرایی، صدای "خورشیدی" ، "احمدیان" یا استادان مرحومی چون "امامی"، "ذبیحی"، "موذن‌زاده اردبیلی" و "شجریان" صداهای جاودانی است که مردم با طنین صدای آنها خو گرفته و عجین شده‌اند.
این نوحه خوان در خصوص ریشه‌های ایجاد علاقه به نوحه‌خوانی در خود نیز گفت: علاوه بر شرکت در مجالس پرده‌خوانی از دوران کودکی، بر حسب اتفاق با کتاب "۵۰ سال ترانه‌های اصیل ایرانی" برخورد کرده و تصمیم گرفتم به تبع از این کتاب، برای معرفی دستگاه‌های موسیقی برای نوحه‌خوانی، کتابی را تالیف کنم که حاصل آن انتشار کتاب "نغمه های عاشورایی" شد.
فقفوریان افزود: به اعتقاد من هر چیز تابع قانون خاص خودش است و از آنجا که خیلی از مداحان با قوانین نوحه‌خوانی آشنایی ندارند این کتاب می‌تواند برای علاقه‌مندان، در حکم یک شیوه‌نامه علمی قلمداد شود.
وی اضافه کرد: یکی از شیوه‌های نوحه‌سرایی، "مرکب‌خوانی" است و شخص باید خیلی مهارت داشته باشد تا بتواند از یک دستگاه به یک دستگاه دیگر حرکت کند و تنها کسی که در ایران مرکب‌خوانی اش بی‌نظیر بود زنده یاد استاد شجریان است زیرا می‌دانست مثلا چگونه از گوشه هفتم بیات ترک به گوشه اصفهان برود.
این نوحه خوان پیشکسوت گفت: البته تمام دستگاه‌های موسیقی لذت خودشان را دارند منتهی برخی موسیقی‌ها رنگ حزن و برخی دیگر رنگ غنا دارند و لذا برخی مداحان از همین وحشت دارند که مبادا موسیقی نوحه‌خوانی‌شان به غنا تبدیل شود و یکی از موارد مهم آموزشی نوحه خوانی و نوحه سرایی، تبیین مرزبندی بین موسیقی حزن و غناست.
فقفوریان از جدا شدن برخی جوانان نوحه‌خوان از هیات‌های عزاداری انتقاد کرد و افزود: اداره تبلیغات اسلامی نباید برای جوانان علاقه‌مند به نوحه‌خوانی، مجوزی صادر و به حال خود رهایشان کند تا به صورت مستقل بخوانند چون متاسفانه برخی از این جوانان سر از فعالیت‌های زیرزمینی درآوردند.
در پاسخ به این اظهارات رییس اداره تبلیغات اسلامی شهرستان تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: اظهارات ایشان را نه رد و نه تایید می‌کنم، زیرا ۷۰ امتیاز ارزیابی این مداحان جوان توسط خود آقای فقفوریان صادر می‌شود و سهم ما در صدور مجوز، فقط ۳۰ امتیاز است.
حجت‌الاسلام محمدعلی فاطمیان افزود: البته این را نیز باید در نظر داشت که عشق به دستگاه ائمه و به خصوص امام حسین(ع) در طول تاریخ نیاز به مجوز ندارد.
وی در خصوص تعداد مداحان شهرستان تربت حیدریه اظهار کرد: هم اکنون ۳۱۳ مداح مرد در سامانه این اداره ثبت نام کرده اند و علاوه بر اینها، ۸۰ مداح زن هم داریم که هنوز اسامی شان در سامانه به ثبت نرسیده است چون این سامانه تاکنون به شکلی طراحی شده که تنها ویژه مردان بوده است.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
نظر شما