خراسان، مهد زبان و ادب فارسی

هرچند ۲۷ شهریور ماه مصادف با سالروز درگذشت "محمدحسین بهجت تبریزی" متخلص به "شهریار" در سالنامه جمهوری اسلامی ایران به یاد آن شاعر بزرگ معاصر ایران زمین که اهل خطه آذربایجان بود به عنوان روز "شعر و ادب فارسی" سند خورده است اما نباید از نقش خراسان بزرگ و ادیبانش در پرورش شاعرانی چون شهریار و تقویت زبان فارسی غافل شد.

بر همین اساس محمدحسین شهریار، نخستین دفتر شعر خود را در سال ۱۳۱۰ با مقدمه ای از اشعار "ملک الشعرای بهار"، که از شعرای نام‌آور خراسانی بود، آغاز و منتشر کرد، که این خود نشان از تاثیرپذیری این شاعر از شاعران خراسان و بزرگان شعر و ادب فارسی این سرزمین دارد.

خراسان بزرگ که امروزه خراسان رضوی به عنوان هسته مرکزی، بخش مهمی از آن را شامل می شود، زادگاه بسیاری از مشاهیر شعر و ادب فارسی است، چنانکه کمتر کسی در زیر این گنبد گردون نام "حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی" بزرگ حماسه سرای ایران و سراینده شاهنامه ارجمند را نشنیده و از نقش بی بدیل آن شاعر سترگ در غنی سازی زبان فارسی کلامی بی‌خبر است.

شاهنامه نتیجه سی سال تلاش حکیم توس برای سرودن این شاهکار ادبیات کهن پارسی است، علاقه این شاعر بزرگ به قصه ها و افسانه های کهن این سرزمین او را به نگارش شاهنامه واداشت و کتابی بی نظیر از داستانها و افسانه های این دیار را برای جاودان ساختن آنها در همیشه تاریخ به وجود آورد، آرامگاه این شاعر بزرگ در شهر توس، سالانه با پذیرایی از خیل ارادتمندان، ادب دوستان و گردشگران داخلی و خارجی، از مهمترین جاذبه های گردشگری خراسان رضوی به شمار می رود.

حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به «خیام» فیلسوف، ریاضیدان، منجم و شاعر بزرگ ایرانی است که در نیشابور زاده شد. وی اشعاری به زبان پارسی و تازی و کتابهایی نیز به هر دو زبان دارد که از آن میان رباعیاتش شهرت جهانی پیدا کرده است. او علاوه بر شعر آثاری در ریاضی و جبر و مقابله مانند "رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما، و لوازم الامکنه" را نیز از خود به جای گذاشته است. مقبره وی در نیشابور قرار دارد.

فریدالدین عطار نیشابوری، شاعر و عارف دیگر خراسانی و سراینده منظومه عرفانی "منطق الطیر" نیز اهل نیشابور است که با علوم مختلفی مانند قرآن، حدیث، فقه، تفسیر، ‌طب، نجوم و کلام آشنایی داشت و اشعار بسیاری در فضیلت حضرت علی(ع) سرود. آرامگاه وی در نیشابور واقع است.

"ابوجعفر محمد بن حسن توسی" ملقب به "شیخ طوسی" از دیگر شخصیت ها و ادبای معروف خراسان بویژه جهان تشیع است، این عالم برجسته علاوه بر اینکه موسس حوزه علمیه نجف اشرف بوده، کتاب معروف "التبیان" را در تفسیر قرآن کریم نوشته که از تألیفات مهم وی به شمار می رود. محل دفن وی تبدیل به مسجدی در کنار حرم حضرت علی (ع) در نجف اشرف شده است.

از دیگر مشاهیر خراسان رضوی "عبدالجواد بجنگردی" معروف به ادیب نیشابوری است، وی در روستای "بیژن‌گرد" از توابع نیشابور به دنیا آمد، او به سبک‌های قرآنی، خراسانی و عراقی شعر می‌گفت و بنیان‌گذار انجمن ادبی خراسان بود، ادیب نیشابوری در جوار حرم مطهر رضوی آرمیده است.

کسی نیست که نام "محمدتقی بهار" را نشنیده و شعرهای او را یکبار نخوانده باشد. او در شهر مشهد به دنیا آمد و به "ملک الشعرای بهار" در عصر معاصر مشهور گشت، بهار علاوه بر شاعری، روزنامه‌ نگار و سیاستمداری برجسته‌ نیز بود، استاد بهار در آرامگاه ظهیرالدوله شمیران به خاک سپرده شده است.

و اما "مهدی اخوان ثالث" از شاعران مشهدی سبک نو در عصر معاصر است که در دو سبک کلاسیک و نو شعر سروده است، از آثار وی می‌ توان "زمستان، ارغنون، آخر شاهنامه، منظومه، پاییز در زندان" را نام برد، این شاعر که "م.امید" تخلص می کرد در سال ۱۳۶۹ در تهران از دنیا رفت ولی پیکرش به مشهد آورده شد و در جوار آرامگاه فردوسی آرام گرفت.

اما خراسان رضوی و به ویژه مشهد مقدس همچنان بیرق سربلندی و شهرت خود در شعر و ادب فارسی را در اهتزاز دارد. بزرگان، ادیبان و شاعران مشهوری در این دیار پرورش یافته اند که افرادی چون "محمدرضا شفیعی کدکنی" همچنان برقرار و باعث افتخار این سرزمین هستند اما بزرگان شاعری چون "غلامرضا شکوهی، عماد خراسانی، ذبیح الله صاحبکار، غلامرضا قدسی، علی باقرزاده، احمد کمال پور و محمد قهرمان" دعوت حق را لبیک گفته اند و نامشان برای همیشه در تاریخ این سرزمین ثبت شده است.

یکی از استادان زبان و ادبیات فارسی و رییس هیات مدیره بنیاد فردوسی توس در توصیف این شاعران می گوید: شاعران بنام خراسانی چون مهدی اخواث ثالث، محمد قهرمان، ذبیح الله صاحبکار، غلامرضا شکوهی، غلامرضا قدسی، عماد خراسانی، علی باقرزاده و احمد کمال پور هرچند چشم از جهان فروبسته اند اما همواره ستاره‌های درخشان آسمان شعر و ادب این سرزمین به شمار می‌روند.

دکتر عباس خیرآبادی افزوده است: شعر خراسان در ۱۰۰ سال گذشته هفت راه یا رشته را پشت سر گذاشته است که هر کدام از شاعران مزبور به نام این سرزمین در یکی از این رشته‌ها شعر سرودند، هر کدام از آنان علاوه بر این در یکی از سبکهای شعری پرآوازه بودند و به عرصه فرهنگ و ادب این سرزمین خدمت کردند انسان‌هایی متواضع، بزرگ و پهلوان هم به شمار می‌رفتند، شاعری چون "عماد خراسانی" سنتی می سرود اما محتوای اشعارش نیمه مدرن بود، مرحوم باقرزاده "قطعه" را در نسل معاصر احیا کرد، مرحوم شکوهی شکوه شعر سنتی مدرن بود و مرحوم اخوان ثالث پادشاه شعر معاصر به شمار می رفت.

شاعران خراسان رضوی در تمام سبک های شعری به ویژه شعرهای آیینی صاحب نام هستند و شب های شعر در استان خراسان رضوی همواره پرشور برگزار شده است، رهبر معظم انقلاب اسلامی؛ که خود از دیار خراسان رضوی هستند، در مصرعی از اشعار خود سروده اند: "دلبسته یاران خراسانی خویشم"، که معظم له علاوه بر اظهار دلبستگی نسبت به شاعران نامدار خراسانی، بر ترغیب شاعران به دور هم جمع شدن و فعالیت در قالب انجمن های ادبی تاکید می کنند، انجمن های ادبی که در کشف، پرورش و طی مدارج کمال بزرگان شعر خراسان و پرورش شاعران مطرحی چون "محمدرضا شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث، نعمت میرزازاده، ذبیح الله صاحبکار، غلامرضا قدسی و احمد کمالپور" تاثیرگذار بوده است.

یکی از استادان بنام زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد در این باره می گوید: مشهد و خراسان رضوی همواره مرکز شعر و ادب بوده است اما تربیت شدگان این حوزه در این استان نمانده اند و این منطقه صادر کننده شعرا و ادبا بوده است زیرا آنچه کرده ایم تنها دافعه ای برای ادیبان و شاعران بوده است.

دکتر محمدجعفر یاحقی می افزاید: آنچه می تواند دلبستگی های سرزمینی را بیشتر کند، جاذبه های بومی است لذا در این زمینه باید ارتباطات فرهنگی و ادبی بیشتر شده و انجمن های ادبی سر و سامان یابند.

وی اظهار می دارد: خراسان رضوی فقط فردوسی، خیام و عطار نیست، هزاران هزار شخصیت ادبی و فرهنگی در این خطه رشد کرده اند که سزاوار بزرگداشت هستند، خراسان رضوی سرزمین زبان و ادب فارسی است و هر قدمی که در این خطه در حوزه فرهنگ و ادب برداشته شود، خدمتی به زبان مادری ماست.

یاحقی اضافه می کند: برخی از کشورها به دنبال اشخاص دسته سوم فرهنگ و هنر خود هستند که با بزرگ کردن آنها و زیر سایه آنان، کشور خود را معرفی کنند اما ما با این همه تاریخ و تمدن و شخصیت های برجسته از آنان غافلیم.

این عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی می گوید: زبان فارسی دارای مشترکاتی است که هنوز هم بین فارسی‌زبانان وجود دارد و کمک گرفتن از آن باعث می‌شود تا بسیاری از مشکلات سیاسی و جغرافیایی منطقه برطرف شود، ناهماهنگی‌های سیاسی ناشی از ناهماهنگی‌های فرهنگی است و امیدوارم روزی بتوانیم به فرهنگ باثبات و مستقلی دست پیدا کنیم و سفیران و مسوولان سیاسی بتوانند از این راه همبستگی بیشتری در میان کشورهای منطقه ایجاد کنند.

یاحقی با اشاره به برخی از نام آوران خطه بزرگ خراسان در تبادل فرهنگی می افزاید: از امیرعلی‌شیر نوایی می توان به عنوان یک پل فرهنگی بین ایران، افغانستان و ازبکستان نام برد، وی در ارتباط با جامی باعث شد تا ارتباط مضاعفی بین افغانستان و ازبکستان به وجود آید که این رخداد، یک مثلث فرهنگی بین مشهد، هرات و تاشکند ایجاد کرد.

خراسان بزرگ که اکنون در چندین حوزه جغرافیایی سیاسی قرار گرفته‌ است، با شهرهای دیرینه‌اش از ری و قومس در ایران تا آن‌ سوی ماوراءالنهر در آسیای مرکزی همچون نیشابور و توس، بلخ و هرات، مرو و سمرقند و بخارا از دیرباز، ستون اعتماد و تکیه‌گاه فرهنگی مناطق شرقی جهان اسلام در فلات ایران به شمار می رفته است.

انتقال و تداوم مواریث فرهنگی با محوریت زبان فارسی، اقدام سترگ خراسانیان همچون ابوالفضل بیهقی، خواجه نظام‌الملک توسی، خواجه عبدالله انصاری، فریدالدین عطار نیشابوری، حکیم عمر خیام نیشابوری، جلال‌الدین مولوی بلخی، عبدالرحمن جامی و نیز صدها اندیشمند و فرزانه دیگر خراسانی در طی قرن‌های گذشته‌ است.

بی تردید جفا به ادبیات خراسان است اگر فقط آن را محدود به خراسان رضوی کنیم، زیرا خراسان فشرده ای از زبان و فرهنگ سرزمین ایران است و به اندازه تمام دنیا فرهنگ و ادبیات را در خود جای داده است؛ خراسان فقط مشهد نیست، بهتر است به ظرفیت ادبی شهرستان های دیگر خراسان بزرگ و کشوری مانند افغانستان نیز توجه ویژه ای شود.

توسعه انجمن های ادبی از برکات انقلاب اسلامی است و ارتقای این انجمن ها نخبگان را امیدوار می کند، با ورود بیش از حد واژگان بیگانه به زبان فارس، این زبان غنی در معرض خطر قرار گرفته است و حال آنکه وارد شدن شعر و ادبیات به عرصه عمومی در قالب تقویت انجمنهای ادبی می تواند قدمی در مقابله با این تهدید باشد.

معاون فرهنگی و امور رسانه اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی در این باره به خبرنگار ما می گوید: تعداد انجمن های فعال ادبی در استان بیش از ۲۵۰ مورد است و بیش از ۶ هزار نفر نیز در خراسان رضوی در حوزه شعر و ادب فارسی مشغول فعالیت هستند.

افشین تحفه گر می افزاید: سالانه به طور میانگین چهار هزار عنوان کتاب در خراسان رضوی به چاپ می رسد که نشان از فعالیت بالای اهل قلم و ادبیات در این استان دارد.

وی بیان می کند: هرچند در ایام کرونا فعالیت انجمن های ادبی محدود به فضای مجازی شده اما در همین فضا هم اتفاقات خوبی رقم خورده است؛ با پیگیری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی و با توجه به فعالیت موثر انجمن های ادبی استان و در راستای کمک به فعالیت انجمن ها، موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران کمک هایی را برای انجمن های ادبی شناسه دار در نظر گرفته است.

وی اظهار می دارد: حمایت از انجمن های ادبی که در شرایط کرونایی نیز به فعالیت های فرهنگی خود در حوزه شعر و ادب ادامه داده اند در دستور کار این اداره کل بوده است و اکنون نیز با حمایت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران در حال انجام است.

بی تردید خراسان رضوی مهد زبان و ادب فارسی و دیار نام آوران شعر و ادبیات است که خدمت بزرگی به زبان و ادب فارسی و ماندگاری آن کرده اند، مفاخری نیز در این دوران زیسته اند که باید با نام آنان و بهره گیری از دانش شان، زبان مادریمان را از توفان سهمگین واژه های بیگانه و ادبیات سخیف و ناموزونی که از طریق فضای مجازی رواج داده می شود، حفظ کرد، شاید ایجاد دبیرخانه ای برای برگزاری بزرگداشت این مفاخر و حفظ و نشر آثار آنان در این استان خالی از لطف نباشد.

در شرایط کنونی مفاخر و استادان زبان و ادبیات فارسی می توانند به کمک جامعه بیایند و با استفاده از ظرفیت استادان خراسانی می توان زبان فارسی را در برابر تهدیدها صیانت کرد.