حقیقتِ بی‌خلل، راز ماندگاری آثار سینمای مستند ایران است

شهرام درخشان کارگردان مستندساز و عضو پیوسته انجمن مستندسازان خانه سینما در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در توضیح کارکرد سینمای مستند در جامعه امروز ایران بیان کرد: کارکرد سینمای مستند امروزین نیست.

وی ادامه داد: در حقیقت این کارکرد همیشگی و دایمی فیلم مستند است که آینه‌­ای در مقابل جهان و رخدادهای آن باشد؛ در برابر انسان­ها و رفتارهایشان و در برابر هر آن­چه در جامعۀ انسانی اتفاق می‌­افتد.

اما گاهی شمار و شتاب این وقایع بیشتر و گاهی هم کمتر است. با این­ همه «رسالت آینه‌­گی» سینمای مستند همیشگی است. این­که تا چه اندازه در این جهان‌­نمایی و بازتاب دادن حقیقت موفق بوده است، به یقین، بسیار؛ هر چند به سختی.  

این مستندساز در توضیح رسالت یک مستندساز در مقابل مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران گفت: به نوعی در پاسخ قبلی به این موضوع اشاره کردم. متأسفانه مستندسازان تندخویی می­‌بینند. معمولاً انگشت­هایی اتهام زننده، همیشه به آن­ها اشاره می­‌کنند.

هرچند در این زمانه شاید طبیعی به نظر برسد. به کنایه می­‌شود گفت که ماجرا، همان ارتباط حقیقت با تلخی است. مذاق برخی، شاید این میزان تلخی را بر نتابد؛ امّا باید منصفانه قضاوت کرد. این گناه از فیلمساز حقیقت­جو و حقیقت­گو نیست، تقصیر شاید از وفور و کثرت حقایق تلخ باشد.

وی در ادامه و در تصریح این نکته که به نظر می رسد سینمای مستند از صرف یک سینمای نخبه گرا به سمت اقبال عمومی حرکت کرده و امروز بسیار بیش از گذشته این سینما در میان مردم عادی شناخته شده است، اظهار داشت: شاید برای تأیید این مطلب نیاز باشد که شواهد و قراینی داشته باشیم که آیا سینمای مستند، امروزه با اقبال بیشتری مواجه است؟ نداشتن آمار و رقم، و همچنین اکران عمومی برای آثار مستند، شاید در تأکید و تأیید این موضوع ما را مردّد کند.

اما مطمئن هستیم که سینمای مستند همیشه مخاطبان مشتاق خود را دارد. هر از گاهی که امکانی برای نمایش و سنجش فراهم شده، نشان داده است که مخاطبان اشتیاق دارند برای تماشا.

درخشان تاکید کرد: اگر برای این مقدار و این حد از توجّه، دنبال دلیل هم باشیم، احتمالاً این باشد که رسانه­‌ها ناقلان حقیقت نیستند. اعتبار و اطمینانی به نقل و روایت­شان نیست. دست کم دربیشتر موارد. منابع دیگر نیز شبهه برانگیزند. سینمای خیال­پرداز هم بازتاب دهنده محض حقایق جامعه نیست و مخاطبان را در امواج رویاها و تخیّلات غوطه­‌ور می­‌کند؛ پس برای دریافت حقیقت و در وجه دیگر، برای دریافت واقعیت، شاید سینمای مستند مطمئن­تر و قابل اعتناتر باشد.

وی در توضیح این که سینمای مستند در چه شرایطی می­تواند منشا اثر باشد یا در جامعه تغییرات ایجاد کند، گفت: پاسخ ساده و کوتاهی دارد «در شرایط آزاد و هم به شرط صداقت فیلمساز».

این مستندساز در پاسخ به این پرسش که چه رویکردی را می توان برای ورود و استقبال سرمایه گذاران (خصوصی و دولتی) در تولید سینمای مستند اتخاذ کرد، تصریح کرد: برای بخش خصوصی، علی­‌القاعده بازگشت سرمایه به علاوه سود، باید مهم­ترین مشوّق برای تهیه‌کنندگان یا سرمایه­‌گذاران باشد.

ایجاد زیرساخت برای نمایش آثار، فروش بلیت و تضمین امنیّت سرمایه ازسویی؛ و هم حرفه‌­ای گری فیلمسازان و توجه به کیفیت در تولید، از سوی دیگر جاذب سرمایه‌­گذار خصوصی خواهد بود.

وی افزود: بخش دولتی هم با کاستن از سطح توقع خود، به عنوان سرمایه­‌گذار، می­‌تواند در تولید بیشتر و بهتر آثار مستند سهم بزرگی داشته باشد. با تأسف می‌­گویم که بخش دولتی و یا سرمایه­‌گذار دولتی، نگرشی خودخواهانه، مجیز طلب، ریاکار، دروغ­گو و پنهان کار دارد؛ یعنی تمام خصایص و مشخصه­‌هایی که در تعارض و تقابل مطلق با روح اثر مستند است. طبیعتاً تغییر این نگرش و خصلت­‌های ناخوشایند، می­‌تواند منجر به توسعه سینمای مستند و افزایش تولید باشد.   

درخشان در تببین این موضوع که چرا عمده رویکرد مستندسازی در سینمای ایران، مستندهای اجتماعی است و اقبال نسبت به سوژه های سیاسی، اقتصادی، تاریخی، فرهنگی و موارد دیگر کم است، یادآور شد: متأسفم که این­طور است و متأسفم که فیلمسازان بیشتر سراغ مسایل اجتماعی می­‌روند.

وی ادامه داد: منظورم کفایت مقدار فیلم‌­های اجتماعی نیست که حتماً باید بیشتر از این هم باشد. منظورم این است که توجه به نوعی خاص از موضوعات تکراری، شباهت مضامین، حتی شباهت در ساختار فیلم، جای تأسف دارد. شاید به این دلیل که برخی از فیلمسازان با یک موضوع، یک سوژه و نوع خاصی از نگرش موفق شده­‌اند.

پس بسیاری به دنبال تقلید از او برمی‌­آیند. حتی سعی می‌­کنند تا حد ممکن، شبیه به او باشند. از بسیاری از موضوعات اجتماعی دیگر غافل می­‌شوند و به تقلیدی محض می­‌پردازند. مثلاً چون کارگردانی در موضوعی موفق بوده و جوایزی دریافت کرده است، مقلدان از او دست به کار می­‌شوند؛ بی آن که در نظر بگیرند که این اوست که با خلاقیت و نوع خاص تفکّ و نگرش خود موفق شده است و این موضوع نبوده که برایش موفقیت آورده.

وی ادامه داد: یا اگر فیلمساز موفقی در زمینه‌­ای دیگر توجه مجامع مختلف را به خود جلب ­کند، بی وقفه و بی درنگ، شمار بسیاری دست به کار شبیه سازی می­‌زنند. از سوژه گرفته تا قاب‌بندی تصاویر، روایت ، تدوین و...، از این گذشته شاید به نظر برسد که مشاهده­‌گری در موضوعات اجتماعی، راه آسانی برای ساخت اثر است. دوربین ناظر گذاشتن و واقعه‌­ای را ثبت کردن به نظر آسان می‌­آید (که در واقع هم هست و هم نیست) اما ورود به موضوعات دیگر نیاز به سواد و آگاهی بسیار، پژوهش و جست­جوی فراوان و علمی، خلاقیت چشمگیر برای بیان و روایت و نظایر این دارد.

پس کم توجهی به موضوعاتی به جز موضوعات اجتماعی، حداقل به نظر من برای برخی، سخت­تر از مشاهده­ گر صرف بودن است. امیدوارم منظورم را رسانده باشم و ایجاد سؤتفاهم نکرده باشم.  

درخشان در تاکید این مطلب که تا چه اندازه می توان از مستند برای هدایت و ارتقای کیفیت فرهنگ یک جامعه بهره گرفت، خاطرنشان کرد: یکی از مهم ترین کاربردهای مستند همین است: ارتقا سطح آگاهی. طبعاً با ظرافت­‌های خلاقانه، صداقت محض و نگرشی هنرمندانه می‌­توان یک اثر مؤثر ساخت. 

این کارگردان مستندساز در پاسخ به این پرسش که باتوجه به نزدیکی رویداد جشنواره سینما حقیقت، روند کیفیت این جشنواره از آغاز تا به امروز را چگونه می بینید، بیان کرد: جشنواره سینما حقیقت، همیشه به اقتضای زمان، دارای کیفیتی یکسان بوده است. تقریباً مشابه با هر دوره و با کمترین نوسان. در واقع کیفیت آثار باید کیفیت یک جشنواره را تعیین کند والّا خود جشنواره که مراسمی بیشتر نیست.

اما اگر منظور کیفیت و کمیت اجرای جشنواره باشد، حتماً جشنواره سینما حقیقت با تجربه اندوزی گردانندگان و برگزارکنندگان، در هر دوره، توسعه یافته‌­تر و نوآمدتر شده است.

مثلاً همه‌­گیری ویروس کرونا، قابلیت استفاده از فضای مجازی را در دوره پیشین گوشزد کرد و سینما حقیقت، اولین جشنواره بعد از همه­‌گیری کرونا بود که شهامت برگزاری پیدا کرد و به شکل مناسبی نیز برگزار شد؛ به نظرم برگزاری دوره قبلی دست مریزاد داشت.

این کارگردان در انتها و در پاسخ به این سوال که سینمای مستند امروز ایران و مستندسازان چه جایگاهی در سینمای مستند جهان دارند، گفت: سینمای مستند ایرانی را در مقام قیاس با سینمای دیگر کشورها ارزیابی نمی­‌کنم؛ چرا که این کار را به نوعی درست نمی­دانم.

سینمای مستند هر کجا، همیشه کار خودش را می­‌کند. توجه به مجامع بیرون از ایران، کمی تمرکز و اصالت را از فیلم مستند می­‌گیرد. در حقیقت، سینمای مستند، نخست باید کاربرد و تأثیر داخلی داشته باشد. مخاطب خود را بیابد و بر دانسته­‌های او و بر عمق نگاه و فکر او بیافزاید، سپس خود به خود مخاطب جهانی پیدا می‌­کند.

وی افزود: گذشته از این که مرزبندی میان مخاطب جهانی و بومی، کاری سخت و دقیق است اما مانند هر اثر هنری دیگر مهم اصالت یک اثر است. این اصالت به اضافۀ حرفه­‌ای­‌گری در تولید و ساخت (منظور توجه به جنبه­‌های تخصصی تولید فیلم است) می‌­تواند جایگاه بلندی برای سینمای مستند ایران فراهم کند.

شعر حافظ مخاطب جهانی دارد، بی‌آن­که برای مردمان آن سوی جهان و به قصد آن­ها سروده شده باشد بل­که این اصالت اثر بوده که جهان را جلب کرده است. همچنین نغزگویی و اندیشه­‌های برتر مولوی. سینمای داستانی ایرانی هم هرگاه توجه به «انسان» داشته مورد توجه قرار گرفته است. همچنان که عباس کیارستمی با آثارش جهان را به تحسین واداشت.

درخشان تاکید کرد: پس هرگاه سینمای مستند ایران توانسته یا بتواند علاوه بر رعایت اصول حرفه­‌ای و زیبایی شناختی، اثری را با اصالت و مبتنی بر حقیقت بی­‌خلل، تولید کند، می­‌توان گفت که حتی از صاحب تکنیک‌­ترین و توجه برانگیزترین آثار سینمای مستند جهان پیش‌افتاده و هرگاه نتواند چنین باشد پس‌افتاده است. 

شهرام درخشان از سوی هیات‌مدیره انجمنِ به عنوان رییس دوازدهمین جشن مستقل سینمای مستند معرفی و با رای همه اعضای هیات رییسه جشن مستقل سینمای مستند، او برای این جایگاه برگزیده شد. وی متولد ۱۳۴۷، دانش‌آموخته سینما، نزدیک به سه دهه در زمینه‌های کارگردانی، پژوهش، نویسندگی و تهیه‌کنندگی فیلمهای مستند فعالیت داشته و فیلم‌های مستندی مانند: طب حاشیه، داستان یک شهر، خانه‌ام روی تپه‌هاست، بر کرانه‌های پارس، سه فصل از بهارستان، در عصر قجر، تمدن بازیافته، یکی داستان پر آب چشم، تاراج تاریخ، اهل خلوت و ... بخشی از آثار این کارگردان مستند است.

جشن مستقل سینمای مستند هرساله با همکاری دو صنف کارگردانان و تهیه‌کنندگان سینمای مستند در خانه سینما برگزار می‌گردد و اعضایی که عضو یکی از صنوف خانه سینما باشند می‌توانند آثارشان را به این جشن ارسال کنند.