اطلس فرونشست اصفهان در سال ۹۷منتشرشده از طرف سازمان نقشه‌برداری کشور، اولین رقم‌های نرخ فرونشست را در اطراف پل‌های تاریخی و میدان نقش‌جهان نشان داد؛ رقم‌هایی بین ۱۰ تا ۲۰ میلی‌متر فرونشست در سال که با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای سنتینل۱ برداشت‌شده بود و گرچه به گفته کارشناسان زمین‌شناسی، چندان دقیق نبودند اما حکایت از خطری داشتند که بیخ گوش اصفهان کمین کرده و در اولین خیزش‌ها، پل‌ها و میدان نقش‌جهان را نشانه می‌گیرند.
هشدارها اما تنها مربوط به سال ۹۸ نبود و پیش‌تر از آن در سال ۹۳، مرکز زمین‌شناسی اصفهان در قالب یک پیشنهاد به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نسبت به خطر فرونشست در محل پل‌های تاریخی شهر اصفهان هشدار داده و درخواست کرده بود تا با همکاری هر ۲ نهاد با نصب دستگاه‌های ابزار دقیق« GPS دو فرکانس»، رفتارشناسی دقیق‌تری از پل‌ها انجام شود. این پیشنهاد اما جدی‌گرفته نشد و حالا بعد از گذشت ۷ سال و پیشروی فرونشست در دل شهر اصفهان، معاونت میراث فرهنگی اصفهان می‌گوید اداره متبوعش با طی شدن روند اداری و قانونی حاضر به همکاری است.
فرونشست برای بناهای تاریخی اصفهان به توان ۲
اکنون‌که هشدارها نسبت به فرونشست در اصفهان جدی‌تر شده و شواهد و عوارض این پدیده مخرب از شمال رو به‌سوی مرکز شهر مشهود شده است، به تعبیر مرکز زمین‌شناسی اصفهان، بحران تنها گریبان شمال دشت اصفهان را نگرفته و با تغذیه نشدن آبخوانِ دشت اصفهان و برداشت‌هایی که فزاینده شده‌اند، به‌زودی دامنه این بحران در همه جای شهر گسترده می‌شود. بااین‌وجود باید گفت، سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت و حساسیتی که دارند در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست قرار می‌گیرند، خاصه اینکه میراث تاریخی و فرهنگی اصفهان ، از ویژگی‌های برجسته و به قولی "پرچم" این شهر محسوب می‌شوند.
از دیگر سو درحالی‌که سازمان زمین‌شناسی بر اساس وظیفه ذاتی‌ای که درباره بررسی رفتار زمین دارد و نسبت به فرونشست در اصفهان هشدار می‌دهد، برخی کارشناسان معتقدند که برای بررسی دقیق‌تر این موضوع به‌خصوص درباره ترک‌ها یا فرونشست‌های نامتقارن در بناهای تاریخی باید تیمی از کارشناسان زمین‌شناسی، میراث فرهنگی و متخصصان سازه به‌وسیله دستگاه‌های دقیق، فرونشست و آسیب‌ها را در یک بازه زمانی یک تا دو ساله بررسی دقیق‌تری کنند تا مشخص شود نوک پیکان آسیب‌ها رو به کدام سمت متمایل است.
در این میان باید گفت فرونشست، یک‌سوی خطری است که سازه‌های تاریخی به‌خصوص پل‌های شُهرهِ اصفهان را تهدید می‌کند، خطر اما برای پل‌ها به تعبیر کارشناسان مضاعف است؛ مضاعف ازاین‌جهت که عبور تونل مترو از زیر سی‌وسه‌پل و البته از زیر چهارباغ می‌تواند با فرونشست، در آسیب هرچه بیشتر هم‌عنانی و شرایط را نگران‌کننده‌تر کند.
سوی دیگر ماجرا آن است که برخی معتقدند که تَرک‌های مشهود در سی‌وسه‌پل یا خواجو فرونشستی نیست و ناشی از حرکت مترو یا ضعف پی‌ها یا نشست‌های سالیانه است؛ اما آنچه از برآیند این اظهارنظرها حاصل می‌شود اینکه در اصفهان بدون شناخت از بافت زمین در چهارباغ و سی‌وسه‌پل و با همه مخالفت‌ها ،مترو از زیر گلوی آثار تاریخی عبور داده شد و حالا با تشدید فرونشست، چه بخواهیم و چه نخواهیم عوارض فرونشست را باید به توان ۲ گرفت!
اظهار نظر با کدام آنالیز و تحقیق؟!
از نگاه برخی از کارشناسان میراث فرهنگی ، آسیب‌ها و لرزه‌های ناشی از عبور مترو از زیر و جوارِ سی‌وسه‌پل بیشتر از فرونشست است و یا اینکه ضعف‌های سازه‌ای و نشست‌های سالیانه را نمی‌توان نادیده گرفت.
دراین‌باره یکی از کارشناسان میراث فرهنگی که خواست نامش محفوظ بماند، به ایرنا گفت: باید مرتب به سازه‌های تاریخی رسیدگی شود؛ اما نه به دلیل کمبود بودجه بلکه به دلیل اینکه بودجه‌ای برای صرف این امور وجود ندارد، نمی‌توان کاری از پیش برد! اندک بودجه‌ای که می‌رسد تنها خرج تزیینات درودیوار و رنگ‌آمیزی بدنه‌هایی مثل سقف چهل‌ستون یا سقف ایوان عالی‌قاپو می‌کنند؛ خرجِ جاهایی که دیده شود و بتواند گردشگر بیشتری جذب کند.
از نگاه این کارشناس، تا زمانی که فناوری و بررسی‌های همه‌جانبه به کار گرفته نشود، باید بپرسید بر اساس کدام تحقیق و با چه امکاناتی، متخصصان درباره آسیب‌ها و ترک‌ها نظر می‌دهند؟! چگونه این پایش را انجام داده‌اند، کدام آنالیز را روی خاک و پی سازه‌ها انجام دادند؟!
وی به ایرنا گفت: در دنیای امروز، باید مستندات علمی داشته باشید و نمی‌توان با یکی، دو ماه کار، به یک دستاوردی در چنین موضوع حساسی رسید. این موضوع احتیاج به یک پایِش (مانیتورینگ) یک‌ساله یا دوساله با امکانات و فنّاوری پیشرفته دارد.
به باور این کارشناس، امکانات پیشرفته فنّاورانه می‌تواند در حل این مسئله کمک کند اما موانع هم کم نیستند: مانیتورینگ به ضرر عده‌ای می‌شود که دائم از قِبَل آسیب بناها نان می‌خورند! اگر این مانیتورینگ اتفاق بیفتد، خیلی از مسائل حل می‌شود؛ درنتیجه افرادی که تعدادشان هم خیلی زیاد است و نگاه سنتی دارند با آن مخالفت می‌کنند.
این کارشناس افزود: در خصوص فرونشست آثار تاریخی، بحث، سفره‌های آب زیرزمینی مطرح است اما همه ماجرا این نیست، ما بحث مترو، نشست سالیانه و ضعف سازه‌ای بناها را هم داریم و البته چیزی نیست که نتوانیم جلویش را بگیریم اما اول باید کار کارشناسانه انجام شود. این کار کارشناسانه نمی‌تواند کار کارشناسان میراث فرهنگی باشد، از همه مهم‌تر، متخصصان زمین‌شناسی و متخصصان سازه باید موضوع را بررسی کنند و هر سه گروه را در یک تیم داشته باشیم.
وی تأکید کرد: علاوه بر متخصصان زمین‌شناسی، سازه و کارشناسان میراث فرهنگی، باید افراد غیربومی بین‌المللی را در این تیم داشته باشیم تا خورد و بُرد و حُب و بُغض در این قضیه به حداقل کاهش پیدا کند. زمین شناسان ما باید امکانات فناوری و فنّاورانه خودشان را نصب کنند و حداقل یک پایش یک ساله انجام شود. متخصصان آب، میزان آب، متخصصان سازه، بحث نشست، زمین شناسان نوع خاک و سنگ منطقه را بررسی کنند و همه این‌ها در کنار هم می‌توانند یک تیم علمی را تشکیل دهند و اظهارنظر دقیق‌تری داشته باشند.
رفتارسنجی پل‌ها و هفت سال تاخیر برای همکاری بین دستگاهی
در این پیوند اما رضا اسلامی مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی مرکز اصفهان درباره اظهارنظرهای متفاوتی که درباره ترک‌ها به‌خصوص در پل‌های تاریخی اصفهان می‌شود، گفت: عده‌ای می‌گویند ترک‌ها در پل‌های چوبی، سی‌وسه‌پل و خواجو فرونشستی نیست ، اما بهترین راه اندازه‌گیری به‌وسیله ابزار دقیق یعنی« GPS دو فرکانس» است که ببینیم آیا واقعاً این پل‌ها نشست می‌کنند؟ و چه عاملی باعث این ترک‌ها شده است؟ در این راستا، سال ۹۳ نامه‌ای به میراث فرهنگی فرستادیم و پیشنهاد این بررسی و همکاری را دادیم اما از آن سال این کار بلاتکلیف ماند و سازمان زمین‌شناسی نمی‌داند دراین‌باره چه‌کاری باید انجام بدهد!
وی افزود: ما به میراث فرهنگی اصفهان اعلام کردیم که سازمان زمین‌شناسی، دستگاه و ابزار دقیق دارد و اگر کمک کنید، با مساعدت هم ــ همان پایشی که حالا در دشت برخوار انجام می‌دهیم ـ پل‌های تاریخی را پایش می‌کنیم که میزان نشست پل‌ها چقدر و حرکت نشست‌ها به کدام سمت است.
این مقام مرکز زمین‌شناسی در اصفهان معتقد است که اگر این پایش توسط ابزار دقیق انجام و اندازه‌گیری شود، دیگر کسی نمی‌تواند فرونشست و آثار آن بر پل‌های تاریخی را کتمان کند.
اسلامی در ادامه یادآور شد: اطلس فرونشست سازمان نقشه‌برداری که در سال ۹۸ منتشر شد، نرخ فرونشست را در سی‌وسه‌پل و پل خواجو تا میدان بزرگمهر، نشان داد. این داده‌ها که به‌وسیله دستگاه رادار کسب‌شده، همه نسبی هستند اما اگر می‌خواهیم نرخ فرونشست را دقیق‌تر در این مناطق بدانیم، راهش استفاده از«GPS دو فرکانس» و چند دوره پایش است.
دغدغه مدیرکل زمین‌شناسی مرکز اصفهان اما این است که مادامی‌که زاینده‌رود به همین خشکی کنونی‌اش باشد ،فرونشستِ فزاینده پیشروی می‌کند و دودش تنها در چشم ساکنان شمال اصفهان نمی‌رود، بلکه این بحران دامن همه شهر را می‌گیرد: در بازدیدی که از میدان نقش‌جهان و مسجد جامع عباسی داشتیم و ترک‌های فرونشستی‌ای که در این بناها دیدیم، تصور نمی‌کردم تا این اندازه ماجرا گسترده شده باشد! خطری که احتمال می‌دادیم ۵ یا ۶ سال دیگر با آن مواجه باشیم، اکنون آمده و به‌صورت موریانه وار نزدیک می‌شود.
آنچه مدیرکل زمین‌شناسی مرکز اصفهان از آن به‌عنوان پیشنهاد به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان یاد می‌کند،" رفتار سنجی فرونشست پل‌های تاریخی اصفهان" بوده که از سوی متولیان میراث فرهنگی در سال ۹۳ با اقبال مواجه نشد. در این پیشنهاد بنا بود با تفسیر داده‌های حاصل از شبکه GPS به تعیین میزان حرکات قائم و افقی ۳ پل تاریخی شهر (سی‌وسه‌پل، خواجو و جوبی )پرداخته شود. این شبکه متشکل از ۳۸ ایستگاه جهت اندازه‌گیری دوره‌ای نرخ حرکات پل پیشنهادشده بود که روی هر پل ۱۲ دستگاه GPS در ۲ ردیف ۶ ایستگاهی، در دو پهلوی هر پل نصب می‌شد؛ آرایشی از قرارگیری جی‌پی‌اس‌ها در ۲ ردیف موازی که علاوه بر به دست آوردن هرگونه جابه‌جایی و نشست در طول، مقدار جابه‌جایی و نشست در دو پهلوی پل نیز قابل‌اندازه‌گیری و مقایسه بود و درنهایت الگوی سه‌بعدی از حرکات پل به دست می‌آمد.
به گفته اسلامی این دستگاه‌های جی‌پی‌اس به دلیل اینکه گیرنده بودند، هیچ آسیبی به بنای تاریخی وارد نمی‌کردند و شامل یک صفحه فلزی بودند که بر بالای پل‌ها چسبانده می‌شدند.
منکر آثار فرونشست در بناهای تاریخی نیستیم
در این میان اما ناصر طاهری، معاونت میراث فرهنگی اصفهان معتقد است ،هر فکری که برای کل دشت اصفهان باید کرد، بنای تاریخی هم شامل همان راهکار می‌شود.
وی به ایرنا گفت: فرض بر اینکه سازمان زمین‌شناسی ثابت کرد، ترک‌ها درنتیجه فرونشست است؛ ما که منکر این ماجرا نیستیم! فرونشست اتفاق می‌افتد و به خاطر مسئله آب است. آب زاینده‌رود بسته‌شده و فرونشست اتفاق می‌افتد؛ هیچ نیازی هم به اثباتش نیست. حرف ما این است که در بنای تاریخی ترک وجود دارد؛ مثل مناره‌های ما، اما اگر فرونشست اتفاق بیفتد مناره‌ای که هزار سال قد برافراشته، یک‌باره فرومی‌ریزد. این‌گونه نیست که آرام، آرام ترکی ایجاد شود بلکه مناره‌ها به خاطر ارتفاعی که دارند، اگر فرونشست اتفاق بیفتد، هرلحظه امکان فروریزش آن‌ها وجود دارد.
وی درباره ترک‌هایی که در پل‌های تاریخی و بناهای میدان نقش‌جهان مشهود است و مرکز زمین‌شناسی آن‌ها را ناشی از نشست نامتقارن دانسته است، گفت: ما خودمان پل‌ها را می‌شناسیم. یک مرکز پایش پل‌ها داریم. عکس‌هایی هم که مرکز زمین‌شناسی از ترک‌های مسجد جامع و شیخ لطف‌الله نشان دادند را هم دیده‌ایم. بله، این ترک‌ها وجود دارند اما مگر می‌شود روی بنای تاریخی ترک نباشد. ترک بخشی از وجود بنای تاریخی ۴۰۰ ساله است. ما منکر فرونشست نیستیم و قطع یقین بنای تاریخی از فرونشست آسیب می‌بیند. اما راهکار چیست؟! مسئله اصلی فرونشست، نبود آب و تغییر در رژیم آب سفره‌های زیرزمینی و تنها راه‌حل هم این است که تلاش ما این باشد که آب در رودخانه جاری و این آب از طریق مادی‌ها (رودهای کوچک منشعب شده از زاینده رود) به‌کل شهر اصفهان تعمیم داده شود و دشت اصفهان از این آب بهره بگیرد.
وی افزود: اگر تشخیص سازمان زمین‌شناسی بر این است که فرونشست برای فرودگاه اتفاق می‌افتد، برای فرودگاه چه کردند؟! برای جاده‌ها چه می‌شود کرد؟! مگر می‌شود مانع فرونشست شد؟! فرونشست اتفاق می‌افتد و وظیفه سازمان زمین‌شناسی این است که وقوع این پدیده را هشدار بدهد که می‌دهد. هر کاری که برای دشت اصفهان کردند برای این بناهای تاریخی هم بکنند.
طاهری در پاسخ به این پرسش ایرنا که چرا برای رسیدن به راهکار دقیق‌تر در سال ۹۳ با مرکز زمین‌شناسی اصفهان همکاری نشد، تنها به این پاسخ بسنده کرد :در جریان این موضوع نیستم، چیزی یادم نمی‌آید. وقتی در زمان حاضر فرونشست به‌صورت جدی مطرح می‌شود، فقط موضوعِ بناهای تاریخی نیست، اما شاید یکی از سخت‌ترین گزینه‌ها برای فرونشست باشد، چون ترک در بناهای تاریخی طبیعی است و شواهد و نمونه‌های روشن‌تری برای اثبات بحث فرونشست وجود دارد.
این مقام میراث فرهنگی اصفهان در ادامه گفت‌وگو با ایرنا از همکاری بین سازمانی با مرکز زمین‌شناسی برای پایش پل‌ها استقبال کرد و گفت: حفظ آثار تاریخی مثل حفظ محیط‌زیست، یک مسئولیت اجتماعی است. ما مشکلی نمی‌بینیم و از این پیشنهاد استقبال می‌کنیم. در این رابطه البته باید مناسبات اداری و مسیر قانونی لازم انجام و طی شود.
آنچه معاونت میراث فرهنگی اصفهان به دلیل وجود تَرک در ذات بناهای تاریخی ،راه‌حل مناسبی برای اثبات فرونشست در اصفهان نمی‌داند اما از آن استقبال می‌کند، دغدغه کارشناسانی است که معتقدند برای رسیدن به راه‌حل مناسب باید اطلاعات دقیق‌تر جمع‌آوری کرد؛ اینکه از اساس عامل ترک‌ها چیست، نرخ فرونشست چقدر یا به کدام سمت‌وسو بیشتر است یا اینکه به‌واقع اگر به همین ترتیب زاینده‌رود خشک بماند، آبخوان تغذیه نشود و برداشت از آب‌های زیرزمینی ادامه داشته باشد، چه اتفاقی در انتظار بناهای تاریخی شهر است!
این فرمان که می‌رویم بن بستی در کار نیست، به پرتگاه نزدیک می‌شویم
دراین‌باره بهرام نادی، متخصص عمران و ژئوتکنیک نیز در گفت‌وگو با ایرنا، فرونشست را بحثی پیچیده دانست که با افت آب زیرزمینی و همچنین نوع خاک و عمق سنگ‌بستر رابطه دارد: طی چند سال گذشته همه اطلاعاتی که از عملیات حفاری ژئوتکنیک، عملیات حفاری چاه‌های آب عمیق سازمان آب و تحقیقات ژئوفیزیک مثل مقاومت الکتریکی جمع‌آوری شد؛ یک پهنه‌بندی و نقشه سه‌بعدی برای عمق سنگ‌بستر اصفهان تهیه شد.
وی با تشریح نتایج تحقیقات اخیرش که با همکاری سازمان زمین‌شناسی، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و همچنین مرکز مدیریت بحران اصفهان انجام داده است، گفت: عمق سنگ‌بستر اصفهان در قسمت جنوبی شهر، مثل ُصفه حدود صفر است و به‌صورت رخنمون می‌توانیم سنگ را ببینیم. در منطقه حبیب‌آباد این عمق حدود ۲۸۰ متر است و جریان آب به سمت شمال و کاسه‌ای است که منطقه حبیب‌آباد در آن قرار دارد. وقتی عمق سنگ‌بستر مشخص شد، تأثیر افت سطح آب زیرزمینی را یک مدل عددی و با استفاده از یک برنامه PLAXIS برای تحلیل فرونشست مدل شد . مدل ریاضی به ما نشان داد، جایی که عمق سنگ‌بستر حدود ۵۰ متر است، اگر آب را به ته آبخوان و به سنگ‌بستر برسانیم، حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر پتانسیل نشست داریم. این عمق را در سی‌وسه‌پل، پل مارنون و پل جویی می‌توانیم ببینیم.
این عضو هیات علمی دانشگاه نجف‌آباد با گریزی به مسئله فرونشست در میدان نقش‌جهان و مدل‌سازی و تحقیقاتی که انجام داده است، گفت: در قسمت شمالی و در مناطق مرکزی شهر مثل میدان نقش‌جهان و مسجد شیخ لطف‌الله، عمق سنگ‌بستر عددی حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ متر است، برآوردها اما این بود که اگر سطح آب زیرزمینی را با استفاده از چاه‌های حفرشده و منبع تأمین آب شرب پایین ببریم، عددی حدود ۴۷سانتی‌متر فرونشست را در پایان آبخوان خواهیم داشت.
طبق هشدار نادی، میزان نشست برای مصالح بنایی عدد ۲ و نیم تا ۵ سانتی‌متر است و بنابراین میزان نشستی که برای سازه‌های تاریخی در اثر افت آب زیرزمینی تجربه خواهد شد، می‌تواند حدود ۸ تا ۱۰ برابر میزان نشستی باشد که برای این سازه‌ها تعریف‌شده است. بنابراین از نگاه وی سازه‌های تاریخی اصفهان در معرض خطر هستند و به‌تدریج این تنش را تحمل می‌کنند.
اشاره دقیق‌تر وی این است که اگر آبخوان به انتهای خود برسد، فرونشست برای بناهای تاریخی میدان نقش‌جهان حدود ۴۷ سانتی‌متر است و وقتی تاکنون طبق بررسی‌ها و تحقیقات وی چیزی حدود ۶۰ درصد آبخوان دشت اصفهان مصرف‌شده و مانده است بر سر چهل درصد باقی‌مانده! چه خواهد آمد؟ تصور کنید آینده برای میدان نقش‌جهان، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله و یا آن‌سوتر برای پل‌های تاریخی با فرونشست حدود ۱۵ سانتی‌متر در پایان کار آبخوان، چه خواهد بود؟ پایان ماجرا اما از نگاه نادی رسیدن به بن‌بست نیست، نزدیک شدن به پرتگاه است!
نظر شما