به گزارش ایرنا، ما همیشه تصور می‌کنیم که مادران در دوران بارداری و از این اینکه در آینده صاحب فرزندی خواهند شد، خوشحال هستند اما علم روانشناسی نشان داده که این موضوع برای همه مادران صدق نمی‌کند و برخی از آنها در این دوره به بیماری پنهان افسردگی نیز دچار می‌شوند.
اگرچه بیماری افسردگی به نوبه خود یک اختلال شایع روانی محسوب می‌شود اما ابتلای یک مادر باردار به این نوع اختلال ممکن است سلامت جسم و روان فرزند او را هم تهدید کند.
معمولا افسردگی پس از زایمان در مادران باردار همیشه مورد توجه بوده اما یافته‌های پژوهشی نشان داده که مادران در طول دوران بارداری نیز به این بیماری پنهان دچار هستند و هیچگاه تحت این عنوان مورد غربالگری قرار نمی‌گیرند.
سلامت روانی مادران در طول دوره بارداری موضوعی است که همواره از سوی مراکز درمانی کشور مغفول واقع شده و کمتر کسی به آن می‌پردازد.
بر همین اساس به سراغ سارا باقری روانشناس بالینی و پژوهشگر در حوزه سلامت مادران باردار رفتیم تا از یافته‌های خود برای ما توضیح دهد؛ وی در ادامه به سووالات خبرنگار ایرنا پاسخ می‌دهد:
ایرنا. چگونه متوجه چنین موضوعی شدید و به سراغ افسردگی مادران باردار رفتید؟
یکی از مقاطع حساس زندگی زنان، دوره بارداری است؛ دوره بارداری و زایمان علاوه بر مشکلات و ناراحتی‌های جسمی، معمولا با نگرانی‌های روانی مختلفی همراه است و در واقع دوره‌ای است که در آن تغییرات هیجانی، جسمانی و اجتماعی زیادی رخ می‌دهد و زنان سعی می‌کنند خود را با این تغییرات سازگار کنند.
یکی از مشکلات زنان در این دوران، افسردگی است که از آن تحت عنوان افسردگی دوره بارداری یاد می‌شود و در عین حال یکی از اختلالاتی است که کمتر مورد توجه، بررسی و پژوهش قرار می‌گیرد، افسردگی در جمعیت عمومی نسبتا متداول بوده و در زنان شایع‌تر از مردان است؛ اما خطر افسردگی زنان در دوران بارداری مضاعف بوده و تصور می‌شود دلیل آن، ترکیبی از تغییرات هورمونی و طیف وسیعی از عوامل روانی و اجتماعی باشد که در طول سالیان زندگی بر سلامت روان مادر تأثیر میگذارد.
ایرنا. آیا قبلا در این خصوص مطالعاتی صورت گرفته است؟
مطالعات اخیر نشان داده که افسردگی دوران بارداری حتی از افسردگی پس از زایمان شایع تر است؛ افسردگی پس از زایمان موضوعی است که از دیر باز مورد توجه قرار دارد؛ براساس آخرین بررسی‌ها به نظر می‌رسد زنان در هنگام بارداری بیش از دوره زایمان مستعد ابتلا به افسردگی هستند؛ حتی شواهد نیز حاکی از آن است که افسردگی پس از زایمان می‌تواند بخشی از یک روند دنباله دار این بیماری در دوره بارداری باشد.
بنابراین در مقابل وجود آگاهی نسبی درباره تاثیر افسردگی پس از زایمان بر سلامت کودک، مادر و خانواده، مساله افسردگی حین بارداری یا پیش از زایمان همواره مورد غفلت قرار گرفته است.
ایرنا. افسردگی دوران بارداری چه تاثیرات منفی از خود بر جای میگذارد؟
افسردگی حین بارداری علاوه بر اینکه توانایی و ظرفیت جسمی و روانی مادر را برای انجام کنترل بارداری و مراقبت های بهداشتی تحت الشعاع قرار می دهد، بر روی جنین و تولد نوزاد هم عوارض نامطلوبی به همراه دارد و با نقص عصبی، سقط جنین و کنده شدن جفت، کم وزنی به هنگام تولد، زایمان زودرس در نوزاد، افزایش فشار خون مادر و بالا رفتن میزان سزارین همراه است و این تاثیرات طی فرایند رشد در جنبه های مختلف جسمانی، شناختی و عاطفی اثرات منفی بر جای میگذارد.
همچنین، افسردگی به دوره های بعدی زندگی مادر نیز منتقل می‌شود و سلامت روان خانواده را دگرگون می‌سازد و فرزندان نیز از آن مصون نخواهند بود، به خصوص اینکه زنان متولد شده از مادران افسرده نسبت به زنان متولد شده از مادران غیر افسرده ۲ برابر بیشتر در معرض خطر افسردگی قرار می‌گیرند.
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، اختلال افسردگی مهمترین علت ناتوانی زنان در جهان امروز شناخته می‌شود، همچنین افسردگی دوران بارداری پیش‌بینی کننده افسردگی پس از زایمان نیز شناخته شده و برای رشد جنین مضر است، البته افسردگی می‌تواند سبب ایجاد تغییرات پایدار در ساختار مغزی و روان فرد نیز شود به طوری که اگر مادر دارای افسردگی در دوران بارداری به موقع درمان‌های مناسب را دریافت نکند و درمان نشود، علاوه بر تاثیراتی که بر سلامت جسمی و روانی جنین و نوزاد پس از تولد بر جای میگذارد، یک دوره افسردگی مزمن و تکرار شونده در سراسر زندگی را هم تجربه خواهد کرد.
اگر مادر دارای افسردگی در دوران بارداری، به موقع درمان‌های مناسب را دریافت نکند و درمان نشود، علاوه بر تاثیراتی که بر سلامت جسمی و روانی جنین و نوزاد پس از تولد بر جای میگذارد، یک دوره افسردگی مزمن و تکرار شونده را نیز در سراسر زندگی خود تجربه خواهد کرد.
ایرنا. مادر باردار چگونه باید از این بیماری آگاه شود؟
حاملگی فرصـتی استثنایی جهت غربالگری افسردگی دوران بارداری است و می‌توان با شناسایی و مداخله زودرس و درمان در دوران بارداری از تبعات وسیع و منفی آن بر مادر و جنین پیشگیری کرد، نظر به فقدان پژوهش درباره افسردگی دوران بارداری سعی شد با پژوهشی در این خصوص از جامعه هدف به تبیین، بررسی، شناسایی این موضوع در میان زنان باردار ۲۵ تا ۳۵ سال دسترسی پیدا کنیم.
ایرنا. شما در انجام پژوهش‌های خود چگونه اطلاعات را به دست آورده و بررسی کردید؟
اطلاعات این پژوهش به ۲ روش جمع‌آوری شده، در بخش پیشینه اطلاعات به روش کتابخانه‌ای از طریق کتاب‌ها، مجلات علمی و پژوهشی و سایت‌های علمی جمع‌آوری و در گام بعدی برای غربالگری و جمع‌آوری داده‌های پژوهش از اجرای پرسشنامه‌ها استفاده شد، به این ترتیب که ابتدا زنان بارداری که مشکوک به افسردگی بودند با توجه به پرونده پزشکی، مصاحبه بالینی و آزمون غربالگری بررسی و انتخاب شدند و در صورت احراز افسردگی دوران بارداری با در نظر گرفتن ملاک‌های ورود و خروج، بقیه آزمون‌ها را تکمیل کردند.
در این پژوهش، جامعه آماری شامل ۲۵۰ زن باردار افسرده بود که سال ۹۹ به درمانگاه و کلینیک‌های زنان و مادر و کودک مراجعه کردند و به صورت نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند.
ایرنا. لطفا در مورد علت افسردگی زنان باردار بگویید و اینکه چرا به این اختلال دچار می‌شوند؟
افسردگی دوران بارداری گاهی از همان روزهای ابتدایی دوران بارداری آغاز و گاهی نیز از ماه سوم به بعد بروز می‌کند؛ عوامل بسیاری در بروز افسردگی در این دوران و پس از زایمان نقش دارند، به عنوان مثال عوامل فیزیولوژیکی شامل هورمون‌ها و بیماری‌های جسمی مانند دیابت و تیرویید، عوامل روان شناختی مانند ویژگی‌های شخصیتی فرد، تجارب آسیب زا مادر در دوران کودکی، تجربه سوء استفاده جنسی در دوران کودکی، اضطراب بالای مادر، اعتماد به نفس پایین، دلبستگی مادر به جنین و دیدگاه مادر به فرزند پروری، نشخوار فکری، اجتناب تجربه‌ای، عوامل خانوادگی مانند ارتباط با همسر و کیفیت زندگی زناشویی، ارتباط با والدین و نوع دلبستگی، سابقه افسردگی در خانواده، عوامل اقتصادی، محیطی و اجتماعی مانند سن پایین، درآمد پایین، تحصیلات پایین، نوع حاملگی که خواسته و یا ناخواسته باشد و در نهایت نبود حمایت اجتماعی که در بروز این اختلال اثرگذار هستند.
نشخوار فکری و اجتناب تجربه‌ای از مکانیزم‌های شناختی مهمی هستند که در آسیب‌شناسی افسردگی توجه زیادی به آنها شده و در تداوم افسردگی نقش مهمی دارند، نشخوار فکری عبارت است از ناتوانی در کنترل افکار تکرار شونده‌ای که افراد درباره مشکلات شخصی خود دارند که با افزایش آن علائم افسردگی نیز افزایش می یابد، اجتناب تجربه‌ای نیز فرآیندی است که در آن ارزیابی‌های منفی افراطی از حس‌ها، احساسات و افکار ناخواسته و فقدان تمایل به تجربه کردن رویدادها و تلاش‌هایی عمدی برای کنترل یا فرار از آنها صورت می‌گیرد.
از دیگر عوامل موثر در افسردگی دوران بارداری، دلبستگی مادری - جنینی است که در واقع فرآیندی است که اواخر سه ماه اول حاملگی آغاز و در سه ماه دوم و سوم حاملگی به میزان آن افزوده می‌شود و نتایج نشان داده‌اند که این موضوع در کنار کیفیت زندگی زناشویی بر افسردگی دوران بارداری و پس از زایمان تاثیر گذار است.
از دیگر عوامل خانوادگی تاثیرگذار در افسردگی دوران بارداری می‌توان به نقش حمایت اجتماعی ادراک شده و همین طور کیفیت زندگی زناشویی اشاره کرد، رابطه زناشویی ضعیف در طول دوره بارداری نیز به عنوان یک عامل خطرزا مطرح شده، زنانی که گزارش می‌کنند با همسرانشان در صحبت کردن راحت نیستند، یا حمایت عاطفی دریافت نمی‌کنند و به طور کلی از رابطه با همسر نارضایتی دارند، بیش از دیگران خطر ریسک ابتلا به افسردگی دوران بارداری را تجربه خواهند کرد.
ایرنا. آیا می‌توان به صورت آماری نشان داد که چه میزان از زنان باردار دچار افسردگی هستند؟
براساس پژوهش های صورت گرفته دست کم از هر ۱۰ زن باردار، یک نفر از افسردگی رنج می‌برد و طی مشاهدات تجربی و کار با زنان باردار به جرات می‌توانم بگویم که این رقم را باید بیشتر در نظر گرفت؛ در جهــان شــیوع افســردگی در دوران بــارداری ۱۵ الــی ۶۵ درصــد گــزارش شــده و این میزان در ایران ۱۲ الــی ۲۰ درصــد بــرآورد می‌شود که شــیوع آن حتــی از افســردگی پــس از زایمــان بیشــتر اســت.
پژوهش‌ها نشان داده میزان شیوع افسردگی دوران بارداری در طول سه ماهه نخست تقریبا ۷.۴ درصد، در طول سه ماهه دوم ۱۲.۸ درصد و سرانجام در سه ماهه سوم ۱۲ درصد است.
متاسفانه سال‌ها متخصصان به اشتباه بر این باور بودند که هورمون‌های حاملگی از زنان در برابر افسردگی محافظت می‌کند و تنها پس از تولد نوزاد به خاطر این که میزان این هورمون‌ها کاهش می‌یابد، در برابر بیماری ها آسیب پذیرتر می‌شوند اما شواهد پژوهشی در حال حاضر بیانگر آن است که بالا رفتن سریع سطح هورمون‌ها در آغاز حاملگی می‌تواند عوامل شیمی مغز را بهم زده و به افسردگی منتهی شود، اطلاعات به دست آمده از مطالعات اپیدمیولوژیک (همه گیر شناسی) نیز نشان می دهد که شیوع افسردگی در زنان تقریبا ۲ برابر مردان بوده و با توجه به این مطلب که جمعیت زنان در هر جامعه ای حداقل یک مرتبه بارداری را تجربه می‌کند بنابراین افسردگی در بارداری اهمیت خاص خود را پیدا کرده است.
در جهــان شــیوع افســردگی در دوران بــارداری ۱۵ الــی ۶۵ درصــد گــزارش شــده و در ایــران ۱۲ الــی ۲۰ درصــد بــرآورد شــده که شــیوع آن حتــی از افســردگی پــس از زایمــان بیشــتر اســت.
ایرنا. برای کاهش و درمان میزان افسردگی زنان باردار چه راهکارهایی وجود دارد؟
مدیریت موثر و درمان اختلال‌های خلقی مادران در دوران بارداری اهمیت بالایی دارد، برای درمان اختلال‌های روانشناختی دوران حاملگی درمان‌های دارویی و غیردارویی مختلفی ارایه شده که در این میان مقبولیت کلی داروی ضدافسردگی به دلیل عوارض جانبی داروها بر سلامت مادر و به خصوص جنین در این گروه‌ها پایین است.
اگرچه مهارکنننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین و برخی از داروهای ضدافسردگی، ایمنی نسبی در طول بارداری را نشان داده‌اند اما ایمنی مطلق را برای جنین نمی‌توان تضمین کرد، مغز در حال رشد جنین همچنان در معرض عوارض جانبی بوده و از سوی دیگر مادران باردار نیز مداخلات غیردارویی ایمن را بیشتر ترجیح می‌دهند.
به دلیل تاثیرات ناخواسته دارو بر جنین طی دوران بارداری مادر، پزشکان با محدودیت‌های زیادی در تجویز دارو مواجه هستند، به همین دلیل استفاده از روش‌های دیگر مانند انواع درمان‌های روانشناختی مورد توجه قرار گرفته و مطالعاتی در ارتباط با درمان‌های رایج و متداول روانشناختی صورت گرفته که هر کدام به بخشی از مسایل این بیماری پرداخته‌اند.
مطالعات مختلف نشان داده درمان‌های روانشناختی به طور موثری در کاهش علایم افسردگی، اضطراب و استرس مادران در دوران بارداری و همچنین جلوگیری از افزایش افسردگی زنان باردار سودمند است؛ در همین راستا به نظر می‌رسد که اگر ابتدا عوامل موثر بر افسردگی در این زنان شناسایی گردد، براساس آن درمانی روانشناختی تدوین و میزان اثربخشی آن نیز افزایش می‌یابد.
ایرنا. زنان باردار افسرده معمولا از چه طبقه اجتماعی هستند؟
آمارها نشان می‌دهند، کشورهایی با درآمد کم و متوسط میزان بالایی از این اختلال را گزارش می‌کنند و این موضوع یک مشکل بزرگ در بهداشت عمومی قلمداد می‌شود، در این پژوهش بیشتر مادران مبتلا به افسردگی از طبقه اقتصادی و تحصیلات پایین و یا حمایت اجتماعی ضعیف بوده و معمولا هم کمتر به دنبال درمان و پیگیری تغییر وضعیتشان برمی‌آیند؛ متاسفانه در کادر درمان هم گاهی این دیدگاه دیده شده و به بیماران عنوان می‌کنند که علایم ناشی از بارداری به علت تغییرات هورمونی است و خودش خوب می‌شود.
بیشتر مادران مبتلا به افسردگی از طبقه اقتصادی و تحصیلات پایین و با حمایت اجتماعی ضعیف بوده و معمولا کمتر به دنبال درمان و پیگیری تغییر وضعیتشان برمی‌آیند.
کلام آخر شما با مخاطبان ایرنا:
مراقبت از سلامت روان مادر و توجه به وضعیت عاطفی مادران متاسفانه بخش مورد غفلت واقع شده از مراقبت های دوران بارداری است و می توانیم با غربالگری و شناسایی مادران افسرده در این دوران، عوامل مرتبط با آن و همین طور آسیب پذیری مادران در ابتلا به افسردگی با هدف کاهش این اختلال گام بزرگی برداریم.
نکته دیگر، به دلیل اینکه درمان های روان شناختی مستقل از مراقبت‌های دوران بارداری لحاظ شده و متاسفانه تا به الان نیز تحت پوشش‌های بیمه‌ای قرار ندارد، تعداد زیادی از مادران مبتلا به دلیل هزینه‌های درمان شناختی از آغاز و همین طور ادامه فرآیند درمان انصراف می‌دهند که امیدوارم با اضافه شدن درمان های شناختی به فرآیند مراقبت های دوران بارداری، دیگر شاهد چنین مواردی نباشیم.
علاوه بر این، با توجه به اینکه یکی از اهداف توسعه پایدار به ابتکار سازمان بهداشت جهانی در سازمان ملل متحد تا سال ۲۰۳۰ بهبود وضعیت مادران و فرزندان است که در آن همه کشورهای عضو، متعهد به دستیابی به این اهداف هستند؛ نتایج مطالعات نشان داده که بیشتر بررسی‌های منظم در کشورهای توسعه یافته انجام شده، از این رو انجام بررسی و پژوهش‌های منظم به شیوه علمی، منطقی و مناسب که امکان مقایسه و بررسی شواهد را امکان پذیر سازد، الزامی بوده و این فرایند می‌تواند منجر به تولید شواهد و نتایجی شود که برنامه‌ریزی مناسب و مداخلات به موقع برای دست‌اندرکاران بهداشتی و درمانی را تسهیل کرده و به اتخاذ سیاست‌های آموزشی و درمانی منتهی شود.
نظر شما