چنبره گال بر ریه‌های زاگرس

به گزارش ایرنا ، درختان بلوط مهمترین گونه گیاهی جنگل های غرب کشور بشمار می روند و در میان مردم لر زبان کهگیلویه و بویراحمد این درخت از ارزش و جایگاه ویژه ای برخوردار است طوری که حتی شاعران این خطه از اصالت و ریشه درخت بلوط سخن به میان آورده اند.

یکی از این سروده های زیبا مربوط به شادروان هنرمند و شاعر حسین پناهی است که آورده"  من خویش را به بلوط پیر اصالت گره زده ام ، تاریخ را با تمام لهجه هایش خوانده ام اما هیچوقت ایلم را از یاد نبرده ام . چرا که درخت بی ریشه هیمه ای بیش نیست."

متأسفانه به دلیل رشد جمعیت در یکصد ساله  اخیر و نیاز جنگل نشینان به سوخت ، منبع غذایی برای دام‌ها ، کشاورزی ، تغییرکاربری های اراضی و در نهایت بهره‌برداری غیراصولی از این جنگل‌ها به‌کلی چهره مناطق جنگلی را دگرگون کرده ‌و بجز در نقاط معدودی نشانی از انبوهی سابق این جنگل‌ها نیست.

از سوی دیگر آتش سوزی های مکرر، آفت های گوناگون، خشکسالی، قطع درختان برای تهیه هیزم و ذغال و غیره دامنگیر جنگل های سبز زاگرس در مناطق مختلف این رشته کوه بویژه در کهگیلویه و بویراحمد شده و خسارت های غیرقابل جبرانی به این منابع عظیم جنگلی وارد شده است .

طی سالهای گذشته در بحث جاده سازی در مناطق مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد نیز درختان بسیاری قطع شدند و حتی بسیاری از دوستداران محیط زیست به این مساله واکنش نشان دادند.

رئیس اداره جنگلداری و جنگل کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد گفت: ۲۲۰ هزار هکتار از جنگل های بلوط این استان بر اثر تغییرات اقلیمی، خشکسالی های پی در پی، نفوذ ریزگردها و شیوع آفت دچار خشکیدگی شده است.

جواد رحیمیان افزود: این درختان دچار آسیب ۲۵ تا ۱۰۰  درصد شده اند و نهال های جدید در این مناطق کشت و جایگزین می شود.

اما آنچه این روزها  این منابع جنگلی را بیش از هر زمان دیگر در معرض تهدید جدی ونابودی قرار داده بیماری شبیه گال هست که روی برگ های درختان زاگرس به صورت دانه های کوچکی را قابل مشاهده است و تمامی درختان بلوط در استان را در برگرفته است .

یکی از بانوان ساکن روستای کریک واقع در دامنه شهرستان دنا گفت: در این مدت ۵۰ سالی که در جنگل های دنا زندگی می کنم چنین دانه های ریزی که شبیه به یک آفت جدید است را  روی برگ ها ندیده بودم.

این زن سالخورده افزود: این دانه ها علاوه بر برگ های بلوط، به میوه آن هم آسیب می زند. 

امید سجادیان فعال محیط زیست در کهگیلویه و بویراحمد در این باره، می گوید که این روزها روی درختان بلوط اطراف شهر یاسوج نوعی ناهنجاری روی برگ های درخت دیده می شود که کارشناسان از این دانه ها گال  می گویندو

وی ادامه داد: گال نوعی رشد غیرطبیعی و تغییر شکل بافت های گیاهی است که توسط برخی از موجودات زنده از جمله حشرات ایجاد می‌شوند.

سجادیان تصریح کرد: حشرات اغلب برای تغذیه و یا به عنوان پناهگاه از گال‌ها استفاده می‌کنند.

این فعال محیط زیست در کهگیلویه و بویراحمد ابراز داشت: یکی از مهم‌ترین میزبان‌های عوامل گال‌زا درخت بلوط ایرانی است.

وی تاکید کرد: دربین حشرات گالزا، زنبورهای گالزای بلوط روی قسمت‌های مشخصی از درختان میزبان گال تولید می‌کنند.

سجادیان عنوان کرد: ترکیبات بیوشیمیایی و مقدار فعالیت آنتی‌اکسیدان در سرشاخه‌های گال‌دار نسبت به سرشاخه‌های بدون گال بیشتر است.

وی افزود: به عبارت ساده‌تر ایجاد گال توسط زنبورهای گال زای بلوط تاثیر مثبتی در بقا و زادآوری این درختان دارد.

سجادیان تاکید کرد: زنبورهای ایجاد کننده گال معمولا درداخل گال قرار می‌گیرند و پس ازآنکه دوره لاروی آنها طی شد جداره پیله خود را سوراخ کرده و ازآن خارج می‌شوند.

وی ادامه داد: زنبور گالزا جز پارازیت ها است(دشمن طبیعت طبیعی افات)، از گال ها در صنایع مختلف استفاده می شود. 

این فعال محیط زیست گفت: احتمالا وقتی بیماری زغالی بلوط، سوسک جوب خوار، بقیه افات زیاد می شود باعث طغیان گال زنبور گال زا می شود.

سجادیان عنوان کرد: راه مبارزه درختان مقابل افات ایجاد بانکت و تشتک در زیر درختان بلوط است، راه مبارزه با گونه های مهاجم سم‌ پاشی نیست، هر گونه دخالت در جنگل اثرات جبران ناپذیری روی گونه های دیگه دارد و خواهد داشت.

احمد بهمنی نژاد  دکترای مهندسی منابع طبیعی از دانشگاه تهران در این باره می گوید: اخیرا در جنگل های زاگرس پدیده ای رخ داده که در  پشت برگ های درختان بلوط دانه های کوچکی به تعداد زیاد دیده می شود که اینها در واقع گال هستند، که توسط نوعی از حشرات روی برگ درخت ایجاد می شوند، حشره ای که در حال حاضر در درختان بلوط این گال ها را ایجاد کرده از نوع زنبور های گالزا (Gall Wasp) می باشند.

به گفته بهمنی نژاد در واقع این حشره از طریق دم تیز شبیه به نیشی که دارد پشت برگ درخت بلوط تخم گذاری می کند و تخمش را به داخل برگ تزریق می کند و در نتیجه برگ درخت به این عامل خارجی واکنش نشان داده و این شکل ها ایجاد می شود.. 

وی ادامه داد: در واقع این زنبور ها از خانواده Cypinidae هست، درختی که این زنبورها روی برگ آن تخم گذاری می کند میزبان (Host) نامیده می شود که این زنبور ها در انتخاب میزبان بسیار تخصصی هستند و منحصرا هر گونه زنبوره روی گونه خاصی از درخت تخم گذاری می کند و این کار را منحصرا در قسمت خاصی از گیاه (برگ، جوانه،ساقه) انجام می دهند که در این مورد خاص میزبان گونه بلوط ایرانی (Quercus brantti) هست که حشره پشت برگ درخت اقدام به تخم گذاری می کند.

وی گفت : گونه ها مختلفی از زنبور های گالزای بلوط در ایران شناسایی شده (بیش از ۵۰ گونه) و  در دنیا بیش از یکهزار گونه تا به حال گزارش شده است، البته هر زنبور را گونه خاصی تخم گذاری می کند، این زنبورها به طور طبیعی در تمام جنگل های بلوط ایران وجود دارد، شکل اندازه و رنگ گال های تولید شده توسط هر گونه متفاوت هست و حتی نوعی از آن وجود دارد که ارزش اقتصادی بالایی دارد و توسط بومی ها جمع آوری و به فروش می رسد، البته  در آن  نوع گال ها ماده موٍثره تانن با غلظت بالا وجود دارد که این ماده استفاده صنعتی و دارویی دارد.

این پژوهشگر پیرامون علت انفجار جمعیتی این گونه زنبور گالزا نیز گفت :در حال حاضر پاسخ دقیقی نمی شود به این سئوال داد، برای اینکه پاسخ سئوال مذکور داده شود نیاز هست که پروژه های تحقیقاتی انجام شود، در ابتدا باید گونه گالزا مشخص بشود و اینکه بومی هست یا نه، اگر بومی نباشد خود وارداتی بودنش عامل انفجار جمعیتی اش می‌تواند باشد.

وی گفت : بعد از شناسایی گونه گالزا نیاز هست که چرخه حیات (Life Cycle) این گونه به دقت بررسی بشود، همان طور که می دانید حشرات تا قبل از رسیدن به بلوط فاز های متعددی را طی می کنند.

بهمنی نژاد ادامه داد: بعد از مشخص شدن این موارد می شود ریشه های انفجار جمعیتی آن را جستجو کرد و به طور کل می شود گفت در یک اکوسیستم بین اجزا آن به شکل طبیعی یک تعادلی برقرار هست که هروقت این تعادل به دلایلی مانند تغیرات اقلیمی، افرایش فعالیت های کشاورزی (سمپاشی ها، مبارازات بیولوژیک، کود دهی )، دخالت بشر در طبیعت (سمپاشی و محلول پاشی در طبیعت)، ارتباط گونه های مهاجم با یکدیگر در چرخه های غذایی، کاشت گونه های غیر بومی، گرمایش جهانی وخشکسالی و اخیرا آتش سوزی های جنگل های بلوط و غیره ازبین برود شاهد این گونه ناهنجاری ها و موراد مشابه در طبیعت هستیم. 

وی همچنین پیرامون مضر بودن یا نبودن این گال ها برای جنگل های زاگرس هم گفت :در مورد خود گونه بلوط آن هم با این حجم و تراکم و وسعت مضر هستند و هر چیزی که در طبیعت تا این حد از تعادل خارج بشود مضر هست.

به گفته بهمنی نژاد وجود این حجم و تراکم از گال روی یک درخت نوعی استرس را به بلوط وارد می کند که خود این استرس زمینه ساز خیلی چیزهای دیگر می تواند باشد.

وی در خصوص اینکه آیا می توان واژه آفت را در مورد گال بکار برد اظهار داشست: راجع به واژه آفت باید خیلی دقیق بود زیرا وقتی داریم در مورد طبیعت حرف می زنیم، ما اگر در طبیعت مانند کشاورزی یک گونه هدف داشته باشیم که بخواهیم از آن سود اقتصادی کسب کنیم هرچیزی که به آن گونه هدف آسیب بزند آفت محسوب می شود، ولی ما در یک اکوسیستم هیچ گونه هدفی نداریم.

 این کارشناس گفت : درسته که بلوط گونه غالب درختی هست ولی گونه هدف نیست، یک اکوسیستم از اجزای مختلفی تشکیل شده و هر جز بخشی از تنوع زیستی محسوب می شود و هدف ما هم حفاظت از همین تنوع زیستی هست.

 وی ادامه داد: با این نگاه خود این گونه گالزا هم بخشی از تنوع زیستی اکوسیستم ما هست، پس در طبیعت ما نمی توانیم واژه آفت را به کار ببریم، به جایش گونه های مهاجم را داریم که در این مورد صادق هست، وقتی جمعیت یک گونه به شکل غیر طبیعی و انفجاری زیاد می شود اصطلاحا گونه مهاجم شده و باید به حالت طبیعی برگردد.

 بهمنی نژاد تاکید کرد : البته طبیعت به خودی خود رفتار پویا دارد مثلا اگر آفتی باعث شود که گونه بلوط کم بشود خوب آرام آرام گونه های دیگر جای گونه بلوط رو می گیرند و  از طرفی خود بلوط هم تنوع زیستی درون گونه ای بالایی دارد و حتما بعضی ژنوتیپ ها با این گونه گالزا مقاوم هستند. 

وی اضافه کرد: تقریبا این گال ها در تمام جنگل های بلوط استان  کهگیلویه و بویراحمد دیده شده و وجود دارد و در بعضی مناطق مانند شهرستان بویراحمد شدت و تراکم آن بسیار بالا هست و همچنین در استان های همجوار مثل فارس، خوزستان و چهارمحال و بختیاری هم گزارش شده است.

بهمنی نژاد در خصوص نحوه مبارزه با این نوع گال هم گفت: برای مهار اینگونه مهاجم راههایی وجود دارد اما راهش محلول پاشی یا سم پاشی  که در حال حاضر علیه برخی گونه های مهاجم دیگه مثل جوانه خوار بلوط انجام می شود، نخواهد بود، چه بسا وقوع این پدیده بی ارتباط با محلول پاشی درختان بلوط نباشد، چون در مبارزه با آن گونه از نوعی باکتری باسیلوس استفاده می شود که عواقب آن در طبیعت واقعا ناشناخته و خطرناک هست.

وی راهکار مبارزه با این نوع گال را  ریشه یابی علت انفجار جمعیتی این گونه زنبور گالزا دانست و در مرحله بعدی تلاش و مبارزه برای از بین بردن عنوان کرد.

وی گفت : در کشور های دیگر  مثل ژاپن هم یک گونه زنبور گالزا باعث خسارت به جنگل های اقتصادی شاه بلوط شده بود که اقدام به جمع آوری و سوزاندن برگ ها کردند ولی این راهکار در جنگل های ما  به لحاظ وسعت شاید شدنی نباشد.