روزآمدی پژوهش‌ها لازمه‌ ارتقای ادبیات کودک ایران است

به گزارش گروه فرهنگی ایرنا براساس دانشنامه بریتانیکا، ادبیات کودک به مجموعه‌ای از آثار مکتوب یا مصور اطلاق می‌شود که خلق شده‌اند تا برای کودکان سرگرم کننده و در عین حال آموزنده باشند. این ژانر ادبی شامل طیف متنوعی از آثار است: از آثار کلاسیک ادبیات جهان، کتاب‌های مصور و داستان‌های ساده که به طور خاص برای کودکان نوشته شده‌اند تا قصه‌های پریان، لالایی‌ها، حکایت‌ها و دیگر داستان‌هایی که نسل‌ به نسل به طور شفاهی منتقل شده‌اند.

ادبیات کودک اولین بار در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی به عنوان یک ژانر ادبی مستقل ظهور کرد و در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به دلیل انتشار بسیاری از آثار کلاسیک در این ژانر، وارد عصر طلایی خود شد. 

 نقش ادبیات کودک به دلیل توجه به ذوق و سطح رشد، پرورش فکر، تربیت و شخصیت کودک، در تعلیم، تربیت، پرورش و رشد اجتماعی غیرقابل انکار است، اهمیت ادبیات کودک در آنجاست که مسیر رشد و توسعه زبانی را برای کودکان هموار و آنها را به فعال کردن قوه تخیلشان تشویق می‌کند. دسترسی به آثار با کیفیت در این ژانر لازمه ترغیب کودکان به مطالعه است، عادتی که می‌تواند تا بزرگسالی همراهشان بماند.

اهمیت این بخش از فرهنگ اجتماعی در ایران نیز به حدی است که شورای عالی انقلاب فرهنگی بنابر پیشنهاد شورای فرهنگ عمومی هجدهمین روز تیر ماه هر سال را به عنوان روز ادبیات کودک و نوجوان در تقویم رسمی کشور جمهوری اسلامی ایران ثبت کرده است.

ارتقای ادبیات کودک بی شک در توسعه فرهنگی کشور نقش بسزایی دارد، بنابراین کالبدشکافی این حوزه و توجه به نیازهای ارتقای آن می تواند از اولویت های سیاست های فرهنگی در حوزه دولتی و نهادهای و ارکان خصوصی فعال این عرصه باشد.

سحر ترهنده پژوهشگر، مترجم، منتقد و تصویرگر ادبیات کودک و عضو شورای کتاب کودک در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با اشاره به قابلیت و ظرفیت های موجود کشور در این حوزه گفت: ادبیات کودک ما باید جایگاهی را که حقش است در جهان پیدا کند.

وی تحقیق، بررسی و روزآمدی پژوهش ها در حوزه ادبیات کودک را برای ارتقای این حوزه الزامی دانست و گفت: به این منظور شورای کتاب کودک همه ساله کتاب های چاپ شده در حوزه کودک را در گروه های تخصصی بررسی و در انتهای سال فهرستی با عنوان لاک پشت پرنده چاپ می کند که نشان می دهد در چه بخش هایی با ازدیاد کتاب مواجهیم و در چه بخش هایی به تالیف و ترجمه کتاب نیاز است.

داور جایزه جهانی اندرسن در سال ۲۰۱۲، افزود: همچنین در جلسات و گزارشات سالیانه شورا کمبودها و آسیب ها مطرح می شود که طرح این مباحث و نتیجه این کارشناسی ها چراغ راه است و مسیر را به ما نشان می دهد و بسیار به فعالان حوزه ادبیات کودک برای پیمودن مسیر کمک می کند.

ترهنده با اشاره به نتایج برخی از این بررسی ها و جلسات ادامه داد: متخصصان ادبیات کودک معتقدند به عنوان مثال در آموزش مسائل شهروندی و یا بازنویسی ساده از ادبیات کهن کمبودهایی احساس می شود.

مدیر انتشارات طوطی تولید محدود در بخش ادبیات خردسال صفر تا چهار سال و یا تولیدات کلیشه ای این بخش، ضعف در حوزه ادبیات دینی و کمبود آموزش مفاهیم دینی و داستان دینی را در حوزه کودک و نوجوان نیز یادآور شد و گفت: در طوطی مهمترین مساله ما این است که به نیاز کودک ایرانی توجه کنیم و چه در حوزه تالیف و چه در حوزه ترجمه و با نظر به این کمبودها و آسیب ها دست به انتخاب می زنیم. 

ترهنده گفت: در دوره ای، موضوعاتی مثل پناهندگی، حقوق کودک و نژادپرستی مطرح می شد، که این مساله از سوی ما مورد غفلت واقع نشد و به این نکته رسیدیم که بچه ها امروز در معرض طوفان اخبار قرار می گیرند و در موارد بسیاری سوالاتی برایشان پیش می آید که خانواده ها هم نمی توانند به آن جواب دهند؛ با نگاه به این مساله به عنوان نمونه کتاب حق دارم کودک باشم نوشته آلن سر، با مضمون زمزمه‌ شاعرانه‌ حقوق برای کودکان که با زبانی ساده و تصاویری پرمفهوم برای والدین و کودکان روشن می‌کند بچه‌های دنیا چه حقوقی دارند، توسط طوطی انتخاب و ترجمه شد.

داور جایزه جهانی هانس کریستین اندرسن (۲۰۱۲) افزود: همچنین مجموعه «کودکان در دنیای ما» نیز از دیگر مواردی بود که با نیازسنجی شرایط و بازار توسط بخش کودک و نوجوان انتشارات فاطمی منتشر شد که هر کدام از جلدهای آن از زوایه‌ای به مشکلات و آسیب‌های اجتماعی گریبانگیر و تهدیدکننده عصر امروز می‌پردازد. فقر و گرسنگی، درگیری‌های جهانی و نژادپرستی و تعصب سه عنوان نوشته لوییس اسپیلزبری و پناهندگان و مهاجران یک عنوان نوشته کری رابرتس چهار کتاب این مجموعه هستند تا مفاهیمی چون تبعیض و جنگ به شکل آرام به خانواده منتقل شود.

ترهنده گفت: ما در کشور نویسندگان حرفه ای داریم که خیلی خوب مخاطب خود را می شناسند و براساس این شناخت قلم می زنند و حتی به خاطر دغدغه ادبیات کودک، کلاس نویسندگی خلاق برگزار می کنند تا دانسته های خود را آموزش دهند.

فضای ارتباطی نویسنده و مخاطب کودک مهیا نیست

این فعال و نویسنده کودک با اشاره به اهمیت ارتباط گیری مستقیم نویسنده و کودک گفت: باید فضایی ایجاد شود که نویسنده و تصویرگر کودک با مخاطب ارتباط بگیرند که این فضا متاسفانه ایجاد نمی شود. در آموزش و پرورش کشورهای خارجی به این مساله توجه و محقق می شود و نویسندگان حتی در پیش تولید اثر خود با کودکان دیدار دارند اما متاسفانه ما در کشور این ارتباطات را شاهد نیستیم. نویسندگان و تصویرگران ما این امکان را ندارند که به صورت سیستماتیک در مدارس حضور یابند. کتابخانه های عمومی هم فضای مناسبی برای این ارتباطات است اما در این مراکز هم شاهد تحقق چنین امری نیستیم.

ترهنده گفت: تا فضا برای نویسندگان وجود نداشته باشد و سازمان ها و نهادها جمع نشوند چنین مساله ای محقق نمی شود. در حال حاضر نویسندگان ما بدون این ارتباط گیری و تنها با مطالعات شخصی این شناخت را پیدا می کنند.

عضو هیات مدیره شورای کتاب کودک افزود: جام باشگاه های کتابخوانی به عنوان نمونه فضای بسیار خوبی برای این ارتباط گیری است، تورهای خوبی در دوره اخیر این جام برگزار شد و نویسندگان توانستند از این فضا برای ارتباط گیری با کودکان استفاده کنند.

سایه ناامیدی بر وضعیت نشر؛ از گرانی کاغذ تا گلاسه ای که شامل تعرفه نیست

ترهنده گفت: از سویی وضعیت نشر هم امیدوار کننده نیست و ناشران با چالش های زیادی مواجه اند و به تبع آن تصویرگر و نویسنده و غیره هم با چالش روبرویند، از یک طرف بواسطه تحریم ها ارتباطات بین المللی کاهش یافته و در نهایت گرانی کاغذ و نوسانات این حوزه مانع برنامه ریزی ناشران شده ضمن اینکه هزینه های چاپ و زینک سه تا چهار برابر شد و به دنبال آن قیمت کتاب ها نیز به همین میزان افزایش یافت.

وی افزود: اگر ناشران امکان تولید داشته باشند می شود به وضعیت بازار امیدوار بود، اما از ابتدای امسال بسیاری از ناشران به جای تولید به سمت تجدید چاپ رفتند و الان حتی قادر به چاپ تیراژ پایین هم نیستند. چون کتاب طی دو سال قرار است فروش برود بنابراین سرمایه اولیه نیاز دارد. ما نشرهای کوچکی داریم که درآمد حاشیه ای ندارند و کارشان فقط نشر است و بقا در این شرایط بسیار برایشان دشوار است. در مواجهه با این وضعیت مجبوریم کیفیت را کاهش دهیم چون در صورت حفظ کیفیت، قیمت افزایش می یابد و کودکان کم برخوردار نمی توانند کتاب بخرند و بنابراین مشتری کم می شود. پس به سمت انتخاب کتابهایی می رویم که بتوانیم به دست خیلی از بچه ها برسانیم. 

عضو هیات مدیره شورای کتاب کودک گفت: فروش در یک سال و نیم گذشته به شدت کاهش یافته، ناشران با چنگ و دندان در حال حفظ کار و حرفه خود هستند.

وی ادامه داد: از سویی کاغذ گلاسه شامل تعرفه نمی شود در حالیکه کتاب کودک به این نوع کاغذ احتیاج دارد. اما متولیان فکر می کنند کاغذ گلاسه فقط مربوط به کتاب های فاخر است. ناشران به ناچار این کاغذ را باید از بازار آزاد تهیه کنند که از نظر اقتصادی به صرفه نیست، این کمبودها به شدت به کیفیت آثار صدمه می زند و زنجیره ضرررسانی ایجاد می کند.

کپی رایت و بخش انگلیسی فعال لازمه های ناشران بین المللی

ترهنده گفت: یکی از موارد مهم در توسعه ادبیات کودک ایران در جهان ناشران بین المللی هستند که باید به خوبی خود را معرفی کنند، ما ناشران کمی داریم که بخش انگلیسی آنها فعال است و یکی از دلایل آن هم نداشتن خرید کپی رایت است.

وی افزود: از سوی دیگر نویسنده و تصویرگر در کشورهای خارجی، پس از چاپ کتاب، اثر را رها نمی کنند اما ما در ایران چنین چیزی نداریم و با نوعی تواضع مواجهیم، نویسنده و تصویرگر تبلیغ نمی کنند. اما در کشورهای دیگر این اتفاق می افتد، نویسنده و تصویرگر مبلغان اثر هستند. جدا از روابط عمومی حرفه ای، کمپین و جلسات متعدد معرفی برگزار و ارتباط ارگانیک برقرار می کنند. کتاب به ناشر سپرده و رها نمی شود و در پروسه معرفی و تبلیغ در کنار ناشر هستند. یا آژانس های ادبی خیلی قوی دارند. آژانس ها فقط در بخش کپی رایت فعالیت نمی‌کنند بلکه خود بستری برای ارتباط با نویسنده و آثار هستند. اما ما در ایران تنها یکی دو آژانس ادبی داریم که کپی رایت و معرفی های خارجی دارند.

سحر ترهنده متولد سال ۱۳۵۶ است. او دارای مدرک کارشناسی ارشد مولتی مدیا و گرافیک از دانشگاه ساندرلند انگلستان است. ترهنده پژوهشگر و منتقد ادبیات و تصویرگر کتاب کودک است که در سال ۲۰۱۲ میلادی از ایران به عنوان داور جایزه جهانی (هانس کریستین اندرسن) انتخاب شد. جایزه‌ای که معتبرترین جایزه ادبی و هنری در حوزه ادبیات کودک است.
وی مقاله‌ها و نقدهای تالیفی فراوانی در زمینه تصویرگری و گرافیک از جمله پژوهش «آنکه نوشت و آنکه تصویر کرد»، «بازی با متن و تصویر»، «جایزه بزرگ (نوبل کوچک)»، «رابطه‌ای ناگزیر میان متن و تصویر» (کتاب ماه کودک و نوجوان ) و ...دارد.
این هنرمند هم اکنون عضو هیئت مدیره شورای کتاب کودک است و در این شورا فعالیت می‌کند. ترهنده سابقه همکاری با موسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی در زمینه داوری دومین دوسالانه تصویرگری نیایش را نیز دارد.