خلوص علمی و گسترش افق‌های جدید، دستاورد فارابی در حوزه اندیشه است

به گزارش روز شنبه گروه فرهنگی ایرنا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،  در پی پیشنهاد انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به شورای فرهنگ عمومی کشور و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، سی ام آبان ماه که مصادف با روز جهانی «فلسفه» است به نام روز بزرگداشت فارابی؛ حکیم و فیلسوف پرآوازه ایرانی در تقویم ملی ایران ثبت شده است. به همین بهانه حسن بلخاری، استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در گفت و گویی با پایگاه اطلاع رسانی انجمن، ضمن طرح چرایی این اقدام، جایگاه، اهمیت و جامعیت علمی فارابی را مورد بررسی قرار داده است.

اجازه دهید گفت و گو را با این نکته مهم آغاز کنیم؛ پیرو پیشنهاد انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به شورای فرهنگ عمومی کشور و با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، سی ام آبان ماه (مصادف با روز جهانی فلسفه) در تقویم ملی ایران به عنوان روز بزرگداشت حکیم فارابی ثبت شده است؛ حال سوال مهم و اساسی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که چرا با وجود فیلسوفان و متفکران بزرگ ایرانی چون صدرالمتالهین شیرازی، سهروردی، میرداماد و … حکیم فارابی در این اقدام مورد توجه قرار گرفته است؟

به سوال خوب و مهمی اشاره کردید، البته می‌توانستید در متن سوال خود از ابن سینا هم نام ببرید. یعنی صدر المتالهین، سهروردی، میرداماد و قبل از همه آنها ابن سینا. از سه شخصی که نام بردید یعنی سهروردی و ملاصدرا و میرداماد، همه پس از ابن سینا قرار دارند و اگر شما آثار ملاصدرا و میرداماد و شیخ اشراق را کامل بخوانید، می‌بینید که در بسیاری از موارد متاثر از ابن سینا و فارابی‌اند. یعنی نمی‌توان تصور کرد بدون حضور امثال فارابی و ابن سینا، صدر المتالهین و سهروردی و میرداماد را داشته باشیم؛ این نکته اول .

نکته دوم اینکه چرا میان ابن سینا و فارابی، ما به فارابی رسیده ایم. چند دلیل وجود دارد. دلیل اول اینکه در تقویم ملی ما ایرانیان روز ابن سینا وجود دارد و اول شهریور که روز پزشک است بنا به برجسته بودن مقام پزشکی و کتاب قانون بزرگ ابن سینا به نام مبارک او نامگذاری شده است؛ لذا چنین روزی وجود داشت. نکته دوم و مهمتر اینکه چرا میان ابن سینا و فارابی، فارابی را برگزیده ایم، علاوه بر این دلیل صوری، دلیل مهمتر اینکه ابن سینا در موارد مهم به فارابی رجوع کرده است و به نحوی با رجوع به آثار و تالیفات او مشکلات خود را حل کرده است و منطقا فارابی، معلم ابن سینا محسوب می شود. این چیزی است که ابن خلکان در ابتدای وفیات العیان به آن اشاره می کند که ابن سینا در مطالب و آثار خود متاثر از فارابی بوده و روایت مشهور ابن سینا که می گوید من متافیزیک ارسطو را می خواندم و متوجه نمی شدم، کتابی به دستم رسید اغراض ما بعد الطبیعه و آن را خواندم و متوجه شدم… این ها نشان دهنده این است که فارابی نسبت به ابن سینا جایگاه معلمی دارد. این هم یک دلیل که ما چرا به سراغ فارابی رفتیم.

دلیل دیگر اینکه فارابی از لحاظ تاریخی نسبت به ابن سینا مقدم است. فارابی، حدود ۳۳۹ هجری قمری وفات می کند و ۳۱ سال بعد از او، ابن سینا به دنیا می آید و دلیل سوم ما، از لحاظ قدمت تاریخی است. به تعبیر برخی از بزرگواران فارابی در این قلمرو موسس است و در حوزه فلسفه اسلامی بنیاد گذار محسوب می شود. دلیل چهارم هم این است که در تقویم ملی ما هیچ روزی به نام مبارک فارابی وجود نداشت و مجموعه این موارد سبب شد که ما به سراغ فارابی برویم.

البته این نکته را عرض کنم که پیش از فارابی، در تاریخ فلسفه اسلامی ابو اسحاق کندی را داریم و برخی ترجیح می دهند او را اولین فیلسوف بدانند، ولی کسانی که میان آثار فارابی و کندی بررسی تطبیقی می کنند، فاصله را بسیار بالا ارزیابی می کنند و از این نظر کندی بیشتر یک مترجم است تا فیلسوف؛ البته مترجمی بسیار فاضل و اندیشمند ولی فارابی بنیادگذار اندیشه اسلامی و منتقد یونان است و در حقیقت مبنا و مایه فراوانی برای بنیانگذاری فلسفه اسلامی دارد.

فارابی فیلسوف و حکیمی جامع الاطراف است. اندیشه ها و آثار او در فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی، پزشکی، ریاضیات، موسیقی و البته فلسفه سیاسی محل توجه و مراجعه اهل علم در ایران و جهان است تا جایی که او را معلم ثانی می نامند. تحلیل جنابعالی از این جامعیت و کیفیت آن چیست؟ به عبارتی چه عواملی دست به دست هم دادند که شخصیتی چون حکیم فارابی شکل بگیرد؟

بعد از معلم اول که لقب ارسطو است، فارابی لقب معلم ثانی را دارد. مهمترین دلیلی که برای معلم اول بودن ارسطو ذکر شده، به جهت تلاش عظیم و جدی این فیلسوف در باب طبقه بندی و تدوین و تبویب علوم و دانش ها است که در آثار مختلف خود انجام داده است. کار بنیادین معلم تدوین و طبقه بندی علوم در جهت انتقال است؛ چون وظیفه جوهری معلم انتقال علوم است و انتقال علوم جز از طریق تدوین و طبقه بندی دقیق انجام نمی شود؛ لذا او را معلم اول نامیده اند . برخی مبتنی بر این نامگذاری، جناب فارابی را به دلیل اثر گرانقدر احصاء العلوم، معلم ثانی می نامند که روش و متد جناب ارسطو را پی گرفته است و علوم را در جهان اسلام طبقه بندی کرده است. اگر طبقه بندی ارسطو را با طبقه بندی جناب فارابی بررسی کنید، می بینید که چقدر در احصاء العلوم، علوم گسترش پیدا کرده است و بسیاری از موارد که در یونان نبوده است- البته به اقتضای قرون سه و چهار هجری در تمدن اسلامی و ظهور تعالیم اسلامی، صورت نوینی پیدا کرده است- چقدر با تقسیم بندی ارسطو متفاوت است.

اما نکته ای که می خواهم عرض کنم این که ؛ ضمن پذیرش و قبول این استدلال که جناب ارسطو به دلیل تبویب و تدوین معلم اول شد و فارابی با احصاء العلوم، معلم ثانی اما حصر این لقب را در این استدلال روا نمی دانم. نکته بنیادین من این است که هم در ارسطو جامعیت بسیار مهمی دارید که به ویژه با روش استدلالی و خرد گرایانه او، او را به معلم اول تبدیل می کند هم در فارابی. چون شما در بستر خرد و استدلالات عقلی است که می توانید معلمی کنید. شهود و مکاشفه که در حوزه تعلیم و تعلم قرار نمی گیرد و اتفاقا در قلمرو عرفان مسیر عکس این است. مکاشفات و شهودات فردی است و اینطور نیست که جمعی و قابل انتقال باشد. لذا باید به غیر از تبویب و تدوین، یکی به جامعیت رویکرد جناب ارسطو و دیگری به خردمند بودن و استدلالی کردن مباحث فلسفی و خرد پذیر کردن آن ها توجه کنیم. این مساله را بسیار مهمتر از تبویب و تدوین می دانم. اگر از این زاویه به معلم ثانی نگاه کنیم ؛ فارابی هم جامعیت دارد در موسیقی کبیر  (که بحث من در همایش فارابی در باب همین موسیقی کبیر فارابی است) و هم در فلسفه، ریاضیات، هندسه، نجوم و در منطق… این ها مواردی است که او را به شخصیتی استثنایی تبدیل کرده است.

 غیر از این، هنگامی که متد و روش او را بحث و بررسی می کنید، متوجه می شوید که خرد پذیر کردن، استدلالی کردن و برهانی کردن اندیشه ها، سبب شد که او هم موسس باشد و هم به او اقتدا شود. البته ما یک رئیس دیگر نیز در فلسفه اسلامی داریم که شیخ الرئیس ابن سینا است.اما همه می دانیم که ریاست زیبنده جناب فارابی است، چون ابن سینا خود متاثر از مکتب فارابی است. بنابراین در چنین قلمرویی، من جامعیت او را، استدلالی و برهانی بحث کردن او و نیز متدولوژی منطقی و بسیار قوی و قدَر او و تلاش او در جهت احصاء و طبقه بندی علوم و همچنین تلاشی را که در حوزه علم موسیقی دارد را بسیار مهم می دانم. ارسطو همانطور که می دانیم به این شکل بحثی در موسیقی و پزشکی ندارد؛ ولی فارابی این ویژگی ها را دارد و انصافا لقب معلم ثانی از این منظر زیبنده وجود این انسان بزرگ و متفکر ایرانی است.

برخی معتقدند که فارابی مهمترین متفکر، فیلسوف و نظریه پردازی است که در روند اسلامی کردن دانش ها به خصوص آنچه از غرب عالم به خصوص «یونان» به عالم اسلامی رسیده بود، نقش موثری داشت؛ ارزیابی جنابعالی در این باره چیست؟ آیا او در این مسیر توفیق داشت و آیا امروز آنچه که به عنوان اسلامی سازی علوم غربی مطرح است، در روش و محتوا با اقدام حکیم فارابی به عنوان یک متفکر برجسته اسلامی و ایرانی همخوانی دارد؟

در این باره توضیح مختصری می دهم.البته باید در جای دیگری به تفصیل به این نکته بپردازیم، چون بیشتر محور این گفت و گو بحث در باب چرایی و ضرورت ثبت روز بزرگداشت فارابی در تقویم ملی ایران به کوشش و پیشنهاد انجمن آثار و مفاخر فرهنگی است. اما توضیح کوتاه اینکه: اولا فاصله زمانی فارابی با عصر طلایی یونان که قرن پنجم و چهارم قبل از میلاد است تا قرن دهم میلادی؛ فاصله ای ۱۴ و ۱۵ قرنی است یعنی فاصله ای که میان فارابی با آن عصر طلایی فلسفه در یونان وجود دارد. محال است که کاروان فلسفه و اندیشه بشری در چهارده – پانزده قرن به تعالی نرسیده باشد. لذا فارابی ۱۳ قرن بعد از زمان ارسطو، فارابی ای است که با علوم جدیده بسیار مواجه شده است و بنا بر شوق و علاقه بسیار، این علوم را تحصیل و دریافت کرده است. مثلا جریان قدَر مکتب نو افلاطونی را دریافته است و اتفاقا به دنبال جمع رای فلسفی افلاطون و ارسطو بوده. چون مواردی در مکتب نو افلاطونی بود که افلاطون و ارسطو را قابل جمع می کند به ویژه و مهمتر از همه، این که، اثولوجیا را در نهضت ترجمه اسلامی به ارسطو منصوب کرده بودند در حالی که از آنِ فلوطین و نو افلاطونی ها بود.

از آن طرف آشنایی با مکتب اسکندرانی که آن ها نیز در اندیشه های نو ارسطویی کارکرده بودند. بنابراین عصر فارابی را نباید با عصر ارسطویی مقایسه کرد؛ چون تفاوت بالا است. ضمن اینکه رویکرد امثال فارابی و ابن سینا به یونان، فوق العاده انتقادی است. یعنی ضمن اینکه تحسین و تکریمی از اندیشه یونانی دارند، اما رویکرد آنها انتقادی است. از این رو ابن سینا به منطق المشرقیین و حکمه المشرقیین و این گونه موارد می رسد و مثلا فارابی در بحث خیال و تخیل متاثر از عصر خویش و غلبه اندیشه اسلامی بحثی بسیار گسترده تر و متفاوت از ارسطو را ارائه می دهد. در اندیشه ارسطویی سقف پرواز قوه خیال سقف جهان تحت القمر است اما فارابی از این رو که به دنبال تبیین استدلالی و برهانی نبوت است با براهینی عمیق پرواز خیال را به جهان فوق القمر کشانده و تا محاکات از سبب اول فرا می برد. (در مقاله ای با عنوان ابداعات فارابی در مفهوم خیال و تخیل به تفصیل این معنا را بحث کرده ام)

اما در اصطلاح اسلامی کردن؛ واقعیت قضیه این است که فارابی در تحلیل قضایا و بیان استدلالی آنها و مهمتر ادراک بطن آنها، به منبع جدیدی دسترسی پیدا کرده است که این منبع، در یونان و نو افلاطونی ها و در مکتب متکلمان مسیحی وجود ندارد! آن قرآن و اندیشه اسلامی است. یادمان باشد که از زمان کندی؛ ایجاد نسبت میان فلسفه و حکمت شروع شده بود و کندی یکی از کسانی بود که اجتماع شریعت و فلسفه یا دیانت و فلسفه را پیگیری می کرد و می گفت جوهر آنها یکی است و یقین بدانید که فارابی متأثر از این جریان است. به هر حال طلیعه مکتب بغداد که با کندی شروع می شود؛ یکسانی شریعت و فلسفه را پیگیری می کند و فارابی پرورش یافته این جریان است. بنابراین حتما در آثار خود به این منبع عظیم که در مواردی استدلالی ترین معانی را بازگویی می کند، رجوع کرده است. اگر منظور این است به این معنا بله! رد پای عمیق رویکرد جدید را در آثار فارابی می بینیم و این فوق العاده مهم است. اما اینکه امروزه کاری که انجام می دهیم دقیقا با رویکرد فارابی متناسب است یا نه! من یک جمله عرض می کنم: طبیعی است که بعد از انقلاب، ما با عرصه ای مواجه شده ایم که باید تولید تئوری و نظریه پردازی در قد و قامت جامعه جدید و فرهنگ جدید اسلامی می کردیم. این موضوع، جریانی را در جامعه دانشگاهی ما ایجاد کرد که درست بود؛ اینکه این جریان به کمال رسید و به اهدافی که داشت رسید یا نه، این بحث دیگری است و باید بنشینیم و مفصلا روی این موضوع بحث کنیم! من ترجیح می دهم به جای مسأله اسلامی و غیر اسلامی کردن که بحث را وارد حواشی می کند، بگویم که باید در جهت ظهور اندیشه ها، آرا، نوآوری ها و نظریه هایی که مبتنی بر این فلسفه و این نوع اندیشه و تفکر است تلاش کنیم و در این قلمرو قطعا یکی از الگوهای ما جناب فارابی است.

ما امروز و در عصر جدید، چه نسبتی با فارابی داریم و از او چه می آموزیم؟ همچنین در تفکر و اندیشه های فارابی چه چیز هایی نهفته است که می تواند برای حل مسائل بشر امروز راهگشا باشد؟

مهمترین نسبت ما با فارابی اقتدا کردن به او در حوزه کنکاش خالص و ناب فلسفه عقلی و علمی است. چون حوزه مطالعات او صرفا فلسفه نبوده است و جالب این است که در مقاله ای که در ویژه نامه «حکمت نامه مفاخر» آورده ام، بحث کرده ام که در یک جا جناب فارابی تردید می کند که بشود مثلا موسیقی را از ریاضیات دانست. علت این است که می گوید ما بیشتر مفردات موسیقی را از صناعات بدست می آوریم و این دقیقا امری است که در حوزه انسان است و نمی تواند به علوم طبیعی برگردد و به نحوی تردید می کند. از این گونه موارد و روشنگری ها در اندیشه او بسیار است. من بر این «متد» او در کنکاش علوم عقلی ، فلسفی و علمی تاکید دارم، شاید اگر هر کسی غیر از او بعد از کندی این سردمداری جریان فلسفه را بر عهده می گرفت و این «متد» را نداشت، ما در ظهور بالندگی های عظیم فلسفه و حکمت در ایران که به ظهور ابن سینا ها و شیخ اشراق ها و ملاصدرا ها و بسیاری دیگر انجامید؛ دچار نوعی شکست و اختلال می شدیم. مهمترین مسأله ای که من در فارابی می بینم، یکی مسأله تلاش ناب،خالص و بی غرض در حوزه شکافت مسائل عقلی، فلسفی و علمی است و مطلب دوم که بسیار مهم است، نوعی فقدان تعصب و دیدن موضوع علمی به ما هو علم و به ما هو فلسفه است و بعد تلاش وسیع در استناد به هر امر عقلی که در ناب ترین حالت و امکان، آن قضیه و یا آن گزاره را تأیید یا رد می کند. خلوص علمی فارابی و کنکاش و تلاش و پشتکار او و در عین حال «متد» عقلی او و نیز گشودن افق های جدید در رویارویی با مسائل مستحدثه زمان، مهمترین دستاوردهای فارابی، در حوزه علم و اندیشه و نظر برای ما است.